BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
100
Ijtimoiy iqtisodiy tizimlar va ularning modellari.
Urinboyeva Yulduz Pirnazarovna
.f.f.dok., dotsent
Abdusattorov Shaxriyor O’tkir o’g’li
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Ijtimoiy iqtisodiy tizimlar va ularning
modellari haqida so‘z yuritilgan.
Annotation: This article talks about social economic systems and their
models.
Kalit so’zlar:
Talab va taklif, Talab va taklif bozor muvozanati,
Talab,
Taklif,
Narx, Talab va taklif orasidagi mexanizmlar.
Key words:
Demand and supply, Demand and supply market equilibrium,
Demand, Supply, Price, Mechanisms between supply and demand.
Talab va taklif
— bozor iqtisodiyotining fundamental tushunchalari. Talab
(tovarlar va xizmatlarga talab) — xaridor, isteʼmolchining bozorda muayyan
tovarlarni, neʼmatlarni sotib olish istagi; bozorga chiqqan va pul imkoniyatlari
bilan taʼminlangan ehtiyojlari. Ehtiyoj pul va narx vositasida talabga aylanadi.
Rasman olganda talab isteʼmol kattaligi miqdoridir. Tovarlar dunyosidagi xilma-
xillikka moye ravishda talab hosil boʻladi. Masalan, oziqovqat tovarlari, sanoat
mollari, maishiy va ijtimoiy xizmatlarga boʻlgan talablar tovarlarga talab
tuzilmasini tashkil etadi. Mazmuni va harakati jihatidan haqiqiy, oʻsayotgan,
barqaror qondirilgan, qondirilishi kechiktirilgan, qondirilmagan, meʼyordagi va
boshqa talablarga boʻlinadi. Har bir isteʼmolchining, yaʼni alohida shaxs, oila,
korxona, firmaning biror tovar toʻplamiga yoki tovarlarga bildirilgan talablari
yakka talab deyiladi. Muayyan tovarga yoki tovarlar toʻplamiga barcha
xaridorlar bildirgan talab yigʻindisi bozor talabi, barcha bozorlarda barcha
tovarlarga jamiyat miqiyosida bildirilgan ijtimoiy talab yalpi talab deyiladi.
Talab miqdorining oʻzgarishiga bir qancha omillar taʼsir qiladi. Ularning
o'rasida eng muximi narx omilidir. Tovar narxining pasayishi sotib olinadigan
BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
101
tovar miqdorining oʻsishi va aksincha, narxning oʻsishi xarid miqdorining
kamayishiga olib keladi. Taklif — muayyan vaqtda va muayyan narxlar bilan
bozorga chiqarilgan va chiqarilishi mumkin boʻlgan tovarlar va xizmatlar
miqdori bilan ifoda etiladi; taklif ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)larning oʻz
tovarlarini sotishga (bozorga) taklif etish istagi. Bozorda tovar narxi bilan uning
taklifi miqdori oʻrtasqda bevosita bogʻliqlik mavjud: narx qanchalik yuqori
boʻlsa, boshqa sharoitlar oʻzgarmagan hollarda, sotish uchun shuncha koʻproq
tovar taklif etiladi, yoki aksincha, narx pasayishi bilan taklif hajmi qisqaradi.
Masalan, 10 soʻm narxda 3 tovar birligi taklif etiladi, agar narx 15 soʻmga
koʻtarilsa, taklif hajmi 5 birlikka qadar koʻpayadi, agar narx 20 soʻmga yetsa,
taklif hajmi 6 birlikka yetadi. Shunday qilib, taklif miqdorining oʻzgarishlari
taklif egri chizigʻida bir nuqtadan ikkinchisiga koʻchishida oʻz ifodasini topadi.
Egri chiziqning ijobiy ogʻishi tovar narxi bilan uning taklifi miqdori oʻrtasidagi
bevosita bogʻliqdikni aks ettiradi.
Tovar taklifiga, tovarning oʻz narxidan tashqari bir qator omillar: shu
tovarni ishlab chiqarish uchun zarur boʻlgan resurslar narxlari; qoʻllaniladigan
texnologiya; soliqlar va dotatsiyalar; taqchillik yoki narxlar oʻzgarishlarini
kutish; bozordagi sotuvchilar soni va boshqa taʼsir koʻrsatadi. Mas.,
resurelarning arzonlashuvi muayyan tovarni ishlab chikarish xarajatlarini
kamaytiradi, bu esa uning taklifi oʻsishini stimullaydi. Taklifning oʻziga taʼsir
koʻrsatadigan omillar oʻzgarishlariga, birinchi navbatda, narx oʻzgarishlariga
sezgirligi taklif elastikligi deb ataladi.
Talab va taklifning tub mazmuni ularning narx orqali oʻzaro aloqadorlikda
mavjud boʻlishidir. Bu aloqadorlik — talab va taklif qonuni bozor
iqtisodiyotining obʼyektiv qonuni hisoblanadi. Talab va taklif qonuniga koʻra
bozordagi taklif va talab faqat miqdoran emas, balki oʻzining tarkibi jihatidan
ham bir-biriga moye kelishi kerak, shundagina bozor muvozanatiga erishiladi.
Bu qonun ayirboshlash qonuni boʻlib, bozorni boshqaruvchi va tartiblovchi kuch
darajasiga koʻtariladi. Unga koʻra bozordagi talab oʻzgarishlari darhol ishlab
BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
102
chiqarishga yetkazilishi kerak. Bozordagi Talab va taklif nisbatiga qarab ishlab
chiqarish surʼatlar va tuzilmasi tashkil topadi. Jamiyat bu qonundan bozor
muvozanatiga alokador omillarga taʼsir etish orkali foydalanadi.
"Talab va taklif bozor muvozanati" – bu iqtisodiyotning asosiy ko`rinishlari
orasidagi eng muhim tuziqlardan biridir. Bu tuziqlikning asosiy maqsadi
mahsulotlarni sotish tizimi bo‘yicha talablarni taklif bilan bog‘lash
o‗rnitmasidir. Bu, bozor tizimi qanday ishlaydi va mahsulotlarni sotish va sotib
olish jarayonlarini qanday tuzatadi.
Talab va taklif bozor muvozanati quyidagi mohiyatlar bilan belgilanadi:
1.Talab:Talab - sotuvchi yoki ishchi tomonidan mahsulot yoki xizmatlarga
qiladigan talabdir. Bu, sotish uchun qanday ko‘rsatkichlar yoki mahsulotlarni
talab etishdir. Talab mikdori, qulayliklar, narx va marketing strategiyalari
shaxsiy talablarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
2. Taklif: Taklif - kompaniyalar yoki ishlab chiqaruvchilar tomonidan
sotiladigan mahsulotlarni yoki xizmatlarni taqdim etishdir. Takliflar sotish
uchun jamoatchilik tomonidan so‘raladigan talablarni qondirishni hamda
miqyos-raqobat tarmog‘ini oshirishni maqsad qiladi.
3. Narx: Narx, mahsulotlar va xizmatlarni sotish tizmini tartibga soladigan
muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Narxlarda talab va taklif muvozanatini
taminlovchi faktorlar miqyosida belgilanadi.
4. Talab va taklif orasidagi mexanizmlar: Talab va taklif bozorlarida
narxlarning o‘zgarishiga olib keladigan ikki miqyosning o‘rtasidagi
munosabatlar muhimdir. Narxlarning o'zgarishiga ega bo'lgan miqyos
bozorlarda raqobat quvvatini tuzishda va samaradorlikni ta'minlashda katta
muhimiyatga ega.
Talab va taklif bozor muvozanati, mahsulotlar va xizmatlarning otlari
tijorat tizimini shakllantiradi va kompaniyalar uchun strategik qabul qilishni,
narxning aniqlanishini, bozor kon'yunkturasini, mijozlarning talablari va
istaklarini kushaytirish bilan bog'liq ilmiy kafolatlar olib boradi. Bu bozor
BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
103
tuzilmasi fasili marketing, moliya, iqtisodiyot va biznes sohalariga oid bo'lib,
kompaniyalar uchun mahsulotlarini rivojlantirish va sotishni rejalashtirishda
katta ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak Talab va taklif iqtisodiy tizimda o'zaro
munosabatlarni
ifodalovchi,
bozor
tarmoqlarining
o'zgarganligini
va
mahsulotlarni sotuvchi va sotib olishda g'oyaviy faktorlarining o'zgarishini
hisobga oladigan muhim konseptlardan biridir.
Talab va taklif o'rtasidagi bozor muvozanati, narxlarning o‗zgarishiga,
mahsulotlarning mazmuni va sifatiga, sotuvchi va xaridorlar orasidagi
munosabatlar, mahsulotlar va xizmatlarni olib kelish usullari, reklama, va
tadbirkorlik strategiyalari bilan bog‗liqdir.
Talab va taklif bozor muvozanati, kompaniyalar uchun foyda olib kelish
strategiyasini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Bozor tizimi talab va
taklifning o‗zgarishiga qarab o‗zgarib chiqishiga rivojlanadi. Raqobat
tarmoqlarining tub kuchi o‗zgarishlarcha o‗tamliklarni nazarda tutishning
zarbali usuli. Talab va taklif bozor muvozanati biznes va iqtisodiyotning eng
muhim texnologik jarayonlaridan biridir va bu esa kompaniyalar uchun strategik
maqsadlarning aniqlanishidagi zarur tuzilmalardan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
10.
Financial
Planning
Association
(FPA):
(http://www.fpanet.org/)The primary professional organization representing
financial planners.
11.
Financial Planners: (http://www.plannersearch.org/)Offers a list
of financial planners by geographic location.
12.
Basham P. Are Nudging and Shoving Good for Public
Health? A Democracy Institute Report. [Online]. 2010.
https://publications.europa.eu/en/publication-
detail//publication/b86d7f2d-9e77-11e7-b92d-01aa75ed71a1/language-
BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
104
https://www.businessinsider.com/china-social-credit-affects-childs-
5.
https://worldlyjournals.com/index.php/IJSR/article/download/1302/1746
6.
https://e-itt.uz/index.php/eitt/article/view/742
