147
Kompyutеr bilan muloqot chog‘ida yuzaga kеladiga hissiyotlar (masalan, virtual
shlеmlar yordamida) insonning mavjud rеal borliq bilan muloqoti jarayonidagi
tuyg‘ulariga juda yaqin bo‘lib, ba’zan ushbu hissiyotlar taqqoslanganda birinchisining
usutunligi yaqqol sеzilish hollari ham mavjud. Kompyutеr o‘yinlari tеxnologiyasidagi
ongga chuqur kirib borishdagi maxsus ta’sir effеktlaridan ta’lim jarayonida ham
samarali foydalanish mumkin. Ushbu ma’noda, inson ongi turli vazifa, obraz hamda
tasavvurlarni dastlab xayoliy amallar asosida talqin qilishi e’tiborga olinsa, uning o‘zi
qaysidir ma’noda virtuallik tabiatiga ega ekanligi anglanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Virtual borliq texnologiyasi.
https://ppt-online.org/1317345
2. Usmanov S., Abduraxmanov Z. VIRTUAL EDUCATIONAL SYSTEM FOR
THE
DEVELOPMENT
OF
INFORMATION
AND
PROFESSIONAL
COMPETENCE OF FUTURE ENGINEERS //International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research. – 2023. – №. Special Issue. – С. 55-63.
3. Abdunazarov J. et al. SHAHAR SHAROITIDA AVTOMOBILLLARNI
PARKOVKALASHDA INNOVATSION LOYIHALASH TIZIMI //Scientific-
technical journal. – 2020. – Т. 3. – №. 6. – С. 62-70.
4. Salaxdin U., Zoxidjon A. MUHANDISLIK TA’LIMI JARAYONIDA
IMITATSIYALI
MODELLASHTIRISH
TIZIMLARIDAN
FOYDALANISH
IMKONIYATLARI //International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research. – 2023. – С. 5-7.
5. Zokhidjon A. INFORMATION AND PROFESSIONAL COMPETENCE OF
FUTURE ENGINEERS: Abdurakhmanov Zokhidjon Jizzakh branch of the National
University of Uzbekistan //Образование и инновационные исследования
международный научно-методический журнал. – 2023. – №. 2.
OʻZARO BOGʻLIQ OB’EKTLARGA NISBATAN NYUTONNING IKKINCHI
QONUNINI QOʻLLASH
p.f.n., prof. Usmanov Salaxdin Alikulovich
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Abduraxmanov Zoxidjon Baxtiyor o‘g‘li
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali tayanch doktoranti
Amanova Daniya Qudratovna
Zafarobod tuman 9-o‘rta maktab o‘qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu ma’ruza tezisida Nyutonning ikkinchi qonunini bittadan
ko’p bo’lgan ob’ektlarga qo’llash masalasi qaralgan. Ushbu holatlarda qaysi
ob’yektga, qanday kuchlar ta’sir qilayotganligi aniq tushunib berilgan.
Kalit so‘zlar.
Tortishish kuchi, tezlanish, vertolyot, harakat, modellashtirish,
moddiy nuqta, quvvat, harakatiga qarshilik.
148
Ushbu ma'ruza tezisi Nyutonning ikkinchi qonunini bittadan ko’p bo’lgan
ob’yektlarga qo’llashga bag’ishlangan. Bunda eng muhimi ushbu holatlarda qaysi
ob’yektga, qanday kuchlar ta’sir qilayotganligini aniq tushunish zarur bo’ladi.
Vertolyot quyidagi sxemada ko’rsatilgan holatda, har birining massasi 90 kg va
70 kg bo’lgan ikkita odamni yuqoriga ko’tarmoqda (1-rasm).
Ushbu masalani yechish uchun quyidagi shatlarni qabul qilamiz:
a
) vertolyotda yuqoriga ko’tarilayotgan ikkita odamga ta’sir qiluvchi kuchlarni
va ularning tezlanishini ko’rsatuvchi sxemani chizamiz;
b
) har bir odam uchun alohida harakat tenglamasini tuzamiz;
c
) vertolyotning birinchi
A
odam uchun sarflayotgan kuchi
180g N
bo’lsa,
quyidagilarni hisoblaymiz:
1) yuqoriga ko’tarilayotgan ikkita odamlarning tezlanishlarini;
2) arqonlardagi kuchlanishni.
2
10
−
=
ms
g
deb olamiz.
1-rasm
Yechish.
a
) 2-rasmda yertolyot bilan yuqoriga ko’tarilayotgan ikki odamning tezlanishlari
va ularga ta’sir qiluvchi kuchlar ko’rsatilgan.
149
2-rasm
b
) agar vertoliyot
A
odamni ko’tarish uchun
T
1
N
kuch sarflasa, u holda yuqoriga
ko’taruvchi natijaviy kuchlar
A odamga
.
)
90
(
2
1
N
T
g
T
−
−
B odamga
.
70
2
g
T
−
Ularning harakat tenglamalari: A uchun
a
T
g
T
90
90
2
1
=
−
−
; B uchun
a
g
T
70
70
2
=
−
;
c
) yuqoridagi tenglamalarni o’zaro qo’shish orqali T
2
ni qisqartirib olamiz:
a
g
T
T
g
T
160
70
90
2
2
1
=
−
+
−
−
,
a
g
T
160
160
1
=
−
Bizga ma’lumki, vertolyotning birinchi A odamga bergan kuchi T
1
=
180g
a
g
g
160
160
180
=
−
.
a
g
160
20
=
.
g
160
20
a
=
.
1,25
a
=
A ning qiymatini (
a
70
g
70
T
2
=
−
) tenglamaga qo’yamiz va T
2
ni aniqlaymiz
1,25
70
70g
T
2
=
−
.
70g
1,25
70
T
2
+
=
.
787,5
T
2
=
Demak odamlarni ko’tarish tezlanishi
1,25 ms
-2
, arqondagi kuchlanish esa mos
holda
1800 N
va
787,5 N
tashkil qiladi.
Matemetik modellashtirish.
Yuqoridagi misolimizni yechisda bir nechta shartlar
soddalashtirib olindi [1]. Ular quyidagilar:
1) arqonda osilib turgan odamlarga ta’sir qilayotgan yagona kuch, bu ularning
o’zlarining og’irligi va arqondagi kuchlanish. Shamol yoki havoning uyurmalari hosil
qiladigan kuchlar e’tiborga olinmadi;
2) harakat vertical va hech kim, u yoki bu tomonga tebranmaydi
3) arqon cho’zilmaydi va shu sababli ikki odamning ham tezlanishlari bir xil;
4) odamlar shakli o’zgarmaydigan qattiq jism va moddiy nuqta sifatida
hisoblanishi mumkin.
150
Modellashtirishning yuqoridagi barcha taxminlari (soddalashtirishlar) masalani
yechishni osonlashtiradi. Agar biz haqiqiy sharoitda shunday muammoni hal qilishga
urinayotgan bo’lsak, u holda dastlab yuqorida sanab o’tilgan shartlarni hisobga olgan
holda masalani echishimiz mumkin. So’ngra esa orqaga qaytamiz va yanada haqiqiy
holatga yaqin natijaga erishish uchun ularning qaysi birini o’zgartirish zarurligini hal
qilamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Usmanov S., Amanova D. Snaryadning harakatini modellashtirishda yo‘l
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan og‘ishlar (cheklanishlar, ehtimolliklar) //Zamonaviy
innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari va rivojlanish tendensiyalari:
yechimlar va istiqbollar. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 384-387.
2.
Stephen Lee. An Introduction to Mathematics for Engineers. Hodder
Education. Part of Hachette Livre UK – 2014. P. 522.
3.
Усманов С. А., Соатова Д. А. Кўп мақсадли муҳандислик таълими
дастурларини амалга жорий қилиш истиқболлари: хориж тажрибаси
//Современное образование (Узбекистан). – 2016. – №. 3. – С. 9-17.
4.
Alikulovich U. S., Baxtiyor o‘g‘li A. Z. Bo ‘lajak muhandislarni kasbiy
tayyorlash metodik ta’minotini takomillashtirish //International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research. – 2022. – С. 168-172.
5.
Usmanov S. U., Murotmusaev K. B., Ravshanov O. A. Psychological and
pedagogical analysis of tutorial activity in educational structures //International Journal
of Mechanical Engineering. – 2022. – С. 1808-1815.
6.
Усманов С. А. Стратегии развития высшего инженерного образования в
Республике Узбекистан //Молодой ученый. – 2016. – №. 7-2. – С. 107-109.
7.
Usmanov S., Abduraxmanov Z. Virtual educational system for the
development of information and professional competence of future engineers
//International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2023. –
№. Special Issue. – С. 55-63.
8.
Усманов С. А., Халилов А. Х. Модернизация высшего инженерного
образования в Узбекистане в контексте глобализации и интеграции //Подготовка
профессиональных управленческих кадров: опыт, проблемы, инновационные
образовательные технологии. – 2015. – С. 158-163.
К ВОПРОСУ О ЦИФРОВИЗАЦИИ ОБРАЗОВАНИЯ
cтар. преп. Конистерова Е.А.
Тульский государственный педагогический университет
имени Л.Н. Толстого, Россия
Аннотация:
В статье говориться о потенциале использования цифровых
технологий для модернизации современного образования, анализируются
