STARS International University
117
Annotatsiya:
Maqolada o‘quvchi-talabalar tibbiy savodxonligini rivojlantirish uni
pedagogik muammo sifatida ko‘rib chikib, tahlil berilgan. Tibbiy savodxonlik dara-
jalari va omillariga alohida e’tibor qaratilgan.
Kalit so‘zlar:
tibbiy savodxonlik, sog‘liq, tibbiy madaniyat, dorivor o‘simliklar, o‘qi-
tish metodikasi, ko‘nikma, malaka.
Соғлиқни сақлаш саводхонлиги хавфни тан олиш, қарама-қарши
маълумотларни тушуниш, соғлиқ билан боғлиқ қарорларни қабул қилиш,
соғлиқни сақлаш тизимлари, жамоалар, ҳукумат сиёсати ва тузилмалари фуқа-
ронинг бемор сифатида эҳтиёжларини тўлиқ қондирмаса, мураккаб соғлиқни
сақлаш тизимларини ва «талаб» ўзгаришини тушуниш учун функционал имко-
ниятларни талаб қилади. Соғлиқни сақлаш соҳасидаги компетенциялар одам-
ларнинг хулқ-атвори ва уларнинг танловини, ниҳоят, уларнинг соғлиғи ва фа-
ровонлигини шакллантиради. Тиббий саводхонликнинг паст даражаси соғлом
турмуш тарзига риоя қилмаслик, хавфли хатти-ҳаракатлар, касалхонага ётқи-
зиш ва соғлиқни сақлаш харажатларининг ошишига олиб келади.
Европа Соғлиқни сақлаш саводхонлиги бўйича тадқиқот маълумотлари шуни
кўрсатадики, 30-40 фоиз аҳолида тиббий саводхонлик кўникмалари етарли
эмас ёки муаммоли ривожланган. Суст ривожланган тиббий саводхонлик, кам-
бағал соғлиқни сақлаш, кам мустақиллик ва беморларнинг ўз-ўзини сақлаш,
тез-тез касалхонада ва юқори харажатлар билан боғлиқ муаммоларни еча
олиш қабилиятининг пасайиши билан таърифланади. Тиббий саводхонлик да-
ражасини ошириш шахслар ва жамоаларнинг салбий ташқи таъсирларга қар-
ши туриш қобилиятини кучайтиради, соғлиққа нисбатан ижтимоий адолатсиз-
ликларни енгишга ёрдам беради ва аҳоли саломатлиги ҳамда фаровонлигини
яхшилайди.
Тиббий саводхонлик - бусоғлиқни сақлаш билан боғлиқ муаммолар ечимини
топишга ёрдам беради. Тиббий саводхонлик сиёсий даражада ҳам аҳолига
бирламчи тиббий ёрдам кўрсатишда ечимлар топишга ҳаракат қилади. Илмий
BEKTAYEVA XURIYAT
ORTIG‘ALIYEVNA
,
Chirchiq davlat pedagogika
universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti
“Genetika va evolyutsion biologiya”
kafedrasi o‘qituvchisi
O‘QUVCHI -
TALABALAR TIBBIY
SAVODXONLIGINI
SHAKLLANTIRISH
PEDAGOGIK
MUAMMO SIFATIDA
https://doi.org/10.47689/
STARS.university-pp117-122
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
118
доривор ўсимликларлар таҳлили шуни кўрсатадики, соғлиқни сақлаш масала-
ларида компетентликни ривожлантиришнинг энг истиқболли стратегиялари,
узлуксиз таълим муассасалари, ўрта махсус профессионал коллежлари вамак-
табларда амалга ошириладиган соғлиқни сақлаш бўйича олиб борилган таъ-
лим муассасалари ҳамкорлиги асосида юзага келади.
ХХI асрда турли мамлакатларда ижтимоий- табиий фанлар саломатлик тўғри-
сида қарор қабул қилишда муаммоли вазиятларга дуч келмоқда. Одамлардан
тобора кўпроқ соғлом турмуш тарзи фойдасига танлов қилишни ва атроф-
муҳит ва соғлиқни сақлаш тизимидаги мураккаб ечимлар орқали ўзлари ва ои-
лалари учун мустақил равишда йўл очишни сўрашмоқда, аммо ҳеч ким уларни
бун ҳолатга тайёрламайди ва тегишли вазифаларни ҳал қилишда уларни қўл-
лаб-қувватламайди. «Замонавий» жамиятда носоғлом турмуш тарзини фаол
тарғиб қилиш мавжуд, соғлиқни сақлаш тизимларида ҳаракат қилиш тобора
қийинлашмоқда.
Глобал экологик инқирозлар юз бераётган вақтда аҳолининг тибиий саломат-
лигини табиий воситалар ва ресурслар, доривор ўсимликлар орқали тиклаш
ҳамда профилактика қилиш тобора зарурат сифатида акс этмоқда. Фан – тех-
ника ривожланган сари сунъий тизимлар, геоценозлар ва ҳатто саломатликка
ижобий таъсир этувчи воситалар ҳам сунъийлашиб бормоқда. Бу борада ил-
мий тадқиқот ишида олиб бориладиган доривор ўсимликларни ўқитиш асо-
сида келажак авлоднинг саломатлигини сақлаш ва уни тизимли йўлга қўйиш
имконияти ортади.
Аҳолининг саломатлиги бир қанча омиллар таъсирида ривожланади: уларга
ижтимоий, иқтисодий, экологик, шахсий хусусиятлари, хулқ-атвори ва бошқа
омиллар киради. Бундан ташқари, саломатликни асраш ва келажакка соғлом,
бақувват наслни қолдириш соғлом жамият – соғлом тафаккур натижасидир.
Бу борада эса тиббий саводхонлик саломатликнинг муҳим омилидан санала-
ди. [34, 35]. Тобора кўпроқ мамлакатларнинг саломатлингини таҳлил қилиш ва
мониторинги шуни қайд этмоқдаки, тиббий саводхонликни ўрганишда давлат-
ларнинг ижтимоий – тарихий келиб чиқишидан, улардаги тиббий саводхонлик
турли – туман экан. Америка Қўшма Штатларининг катта ёшли аҳолиси ўрта-
сида тиббий саводхонлик қуйи даражада ривожланган
1
[30].
2012 йилдаги ХХР аҳолиси ўртасидаги тиббий саводхонлик бўйича олиб бо-
рилган кузатувлар Хитой аҳолисининг 91,2%да тиббий саводхонлиги паст ёки
кам бўлганлигини кўрсатди
2
[12]. Тиббий саводхонликнинг Европа давлатлари-
даги тадқиқотлари шуни кўрсатдики, аҳолининг 47%, ортиқ Европа мамлакат-
ларида тиббий саводхонлик паст даражада экан
3
[27]. Тиббий саводхонлик-
нинг пастлиги ёки етарли эмаслиги бутун дунё соғлиқни сақлаш муаммосига
айланди.
Тиббий саводхонлик деб, «... асосий тиббий маълумотларни олиш, қайта
ишлаш ва тушуниш қобилияти ва тиббий қарорларни англаш ва уларни таҳлил
эта олишдир, деб таърифланади
4
«[24]. Ёш инсонлар соғлиқни сақлаш тизими
1
U.S. Dept. of Education, National Center for Education Statistics; [(accessed on 3 April 2018)]. The Health Literacy of America’s Adults: Results
From the 2003 National Assessment of Adult Literacy, September 2006. Available online: https://nces.ed.gov/pubs2006/2006483_1.pdf.
2
Li Y. Health literacy monitoring results of Chinese residents in 2012 /Y. Li, Q. Mao, Q. Shi // Health Educ. China. – 2015. – V. 31. – P. 99-103.
3
Sørensen K. Measuring health literacy in populations: illuminating the design and development process of the Euro-
pean Health Literacy Survey Questionnaire (HLS-EU-Q) /K. Sørensen, S. Van den Broucke, J. Pelikan //BMC Public Health.
– 2013. – V. 13. – P. 948.
4
Selden C. Health Literacy /C. Selden, M. Zorn, S. C. Ratzan. – Bethesda, MD: National Library of Medicine, 2000. – 128 p
STARS International University
119
билан камроқ алоқада ва уларнинг соғлиқни сақлаш харажатлари катталарга
қараганда камроқ.
Тиббий саводхонлик уч хил асосий компетенцияларни ўз ичига олади:
1.Функционал компетентлик
: бу шифокорлар, ҳамширалар, фармацевтлар
ёки оғзаки ахборотга розилик, ёзма манбаларни ўқиб тушуниш ва тиббиёт му-
тахассисларининг кўрсатмаларга мувофиқ ҳаракат қилиш, дори-дармонларни
тўғри қабул қилиш, парвариш қилишга риоя қилишдан иборат кўникмалар са-
налади.
2.Концептуал компетентлик
: кенг доирадаги шахсий қобилиятлар бўлиб,
унда тиббий саломатликни асраш малакаларини ҳаёт давомида ривожланти-
риш, соғлиқни сақлаш маълумотлари ва тушунчаларини тушуниш, баҳолаш
ва улардан фойдаланиш онгли равишда танлов қилиш, соғлиқ учун хавфларни
камайтириш ва ҳаёт сифатини яхшилаш.
3.Ҳаётий имкониятларни орттирувчи соғлиқни сақлаш компетентлиги
: соғ-
лиқни сақлаш учун фаол фуқароликни бирлаштириш орқали мустаҳкамлаш.
Тиббий саводхонликни ошириш, аҳоли соғлом турмушини ва саломатлигини
яхшилаш учун биринчидан, соғлиқни сақлаш саводхонлигини ошириш соғлиқ-
ни сақлаш билан боғлиқ кенг қамровли қарорларни такомиллаштириш лозим.
Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, тиббий саводхонлик аёлларнинг репродук-
тив саломатлиги
1
[11], сурункали буйрак касалликлари
2
[29], астма ва сурунка-
ли обструктив ўпка касаллиги
3
[25], одам иммун танқислиги вируси
4
[22] ва
болаларда уйқу давомийлиги
5
[19]да муҳим рол ўйнайди
Тиббий саводхонликни ошириш, бошқа турдаги компетенциялар билан ин-
теграциялашади. Саводхонликнинг таълим, ҳуқуқий, молиявий, технологик ва
бошқа турларини ўзаро мустаҳкамлашда афзаллик яратади.
Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) манфаатдор томонларнинг роли
тўғрисида ҳисобот бериб, тиббий саводхонликни оширишда илмий тадқиқот
институтлари зарурлигини эслатиб ўтади ҳамда уни амалга ошириш чора-тад-
бирларини ва воситаларини ишлаб чиқишни таъкидлайди.
6
[33]. Тўғри ва сама-
рали соғлиқни сақлаш саводхонлиги воситалари йигирманчи асрнинг 90-йил-
лари бошларида ишлаб чиқилган ва бугунги кунда тадқиқотларда фойдала-
нишда давом этмоқда.
Тиббий саводхонилик бир қанча компетенциялар билан бирга узвий боғлиқ бў-
либ, функционал саводхонлик, ўқиш ва ёзишнинг асосий қобилияти орқали керак-
ли маълумотларни англаб етиш ва таҳлил қилишни англатади. Интерфаол савод-
хонлик функционал саводхонлик, кундалик фаолият ва мулоқотда тўлиқ иштирок
этиш учун ижтимоий кўникмалар орқали танқидий саводхонлик ҳисобга олинади
ҳамда инсоннинг маълумотни баҳолаш қобилияти ривожлантирилади.
1
Kilfoyle K. A. Health Literacy and Women’s Reproductive Health: A Systematic Review /K. A. Kilfoyle, M. Vitko, R. J. O‘Conor // Womens Health.
– 2016. – V. 25. – P. 1237-1255
2
Taylor D. M. A Systematic Review of the Prevalence and Associations of Limited Health Literacy in CKD /D. M. Taylor, S. D. S. Fraser, J. A. Bradley
//Clin. J. Am. Soc. Nephrol. – 2017. – V. 12. – P. 1070-1084
3
Shum J. Canadian Airways Health Literacy Study Group Airway diseases and health literacy (HL) measurement tools: A systematic review to in-
form respiratory research and practice /J. Shum, I. Poureslami, D. Wiebe //Patient Educ. Couns. – 2018. – V. 101. – P. 596-618
4
Perazzo J. Systematic Review of Health Literacy Interventions for People Living with HIV. AIDS /J. Perazzo, D. Reyes, A. A. Webel //Behav. – 2017.
– V. 21. – P. 812-821.
5
Ogi H. Associations between Parents’ Health Literacy and Sleeping Hours in Children: A Cross-Sectional Study /H. Ogi, D. Nakamura, M. Ogawa
//Healthcare. – 2018. – V. 6. – P. 32.
6
World Health Organization Moving Forward: A Plan for the Next Fifteen Years. [(accessed on 3 April 2018)]; Available online: http://www.who.
int/healthpromotion/conferen ces/9gchp/health-literacy-moving-forward/en/
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
120
Тиббий саводхонлик бир ёки бир неча тур саводхонликнинг ривожланиши-
га асос бўлиши мумкин. Ёшлар тиббий саломатлигини ривожлантиришда таъ-
лим муассасалари муҳим рол ўйнайди. Саломатлик бевосита ва билвосита йўл-
лар билан умумий саводхонлик яхшиланишига таъсир қилиши мумкин. Тиббий
саводхонлик асосида болалар ва катталар соғлиғига нима таъсир қилишини,
кенг даволаш воситалари ичидан аниқ, таъсир доираси безарар таъсир қила-
диган дориларни аниқлашга ёрдам беради.
Болаларда бундай саводхонлик кўникмаларини ривожлантириш устувор ва-
зифа бўлиши керак.
Бугунги мураккаб глобаллашув шароитида саломатликни сақлаш, турли
ташқи ва ички таъсирларга жисмонан, руҳан ҳам маънан бардошли бўлган
ёш авлодни тарбиялаш соғлом турмуш тарзи тамойилларини қарор топтириш,
саломатликни сақлашга доир тиббий саводхонликни ривожлантириш, соғлом
авлодни шакллантириш, уларни гиёҳвандлик, аҳлоқсизлик каби таҳдид ва ха-
тарлардан асраш долзарб аҳамиятга эга.
Талаба-ўқувчилар томонидан соғлом турмуш тарзини тўғри шакллантириш
орқали организм саломатлигини сақлаш ва келажак авлодлар учун соғлом,
барқарор – комил насл қолдириш муҳим вазифа саналади. Тиббий саводхон
мутахассисни тайёрлаш, уни кутилган ва кутилмаган касалликларнинг риво-
жланишининг олдини олиш ва улардан ҳимояланиш, зарур тиббий ёрдамлар-
ни бера олиш компетентлигига эга бўлиш дея хисобланилади. Тиббий савод-
хонлик - соғлиқни сақлаш соҳасидаги мустақил қарорларни тушуниш, соғлиқни
сақлаш, тиббий ёрдам олиш ва ҳаётнинг барча босқичларида бу зарур билим
ва кўникмалар сифатини ошириш мавжудлиги билан қўллаб-қувватлаш касал-
ликнинг олдини олиш каби тушунчалар орқали аниқланади.
Охирги ўн йилликда тиббий саводхонлик борасида кўплаб хорижий
тадқиқотчилар томонидан илмий изланишлар олиб борилган бўлиб, 12 турдаги
таянч: билиш, тушуниш, баҳолаш, қўллай олиш компетенциялардан саломат-
лик учун фойдалана олиш, тиббий-санитар холатларни олдини ола билишлик
ва саломатликни тиклашга оид билимлар жамланмаси киритилади. Бу компе-
тенциялар қуйидаги жадвалда акс этган:
1-расм. Тиббий саводхонликни ривожлантирувчи омиллар.
Тиббий
саводхонлик
Саломатликка
тегишли
манбалардан
фойдаланиш
Саломатликка
тегишли
ахборотларни
тушуниш
Саломатликка оид
маълумотларни
жамлаш ва таҳлил
қилиш
Саломатликка
тегишли бўлган
ахборотни қўллай
олиш
Тиббий санитар
ёрдам
Тиббий мавзудаги
ахборотларни
қабул қилиш
қобилияти
Тиббий
маълумотни
тушуниш ва
тафаккур қилиш
Тиббий
саводхонликни
ривожлантиришда
доривор
ўсимликларни
йиғиш ва таҳлили
Саломатликни
асрашда доривор
ўсимликларни
амалиётда қўллай
билаш
STARS International University
121
Касалликларни
олдини олиш
Хатарли
жараёнларни
олдини олиш
Хатарли
холатларни
тушуниш ва
тафаккур қилиш
Саломатликни
асрашда доривор
ўсимликлар
асосида
касалликлар
профилактикаси
Тиббий
саводхонликни
ривожлантиришда
доривор гиёҳларни
амалда қўллаш
Саломатликни
тиклаш
Саломатликка
оид энг янги
билимларга эга
бўлиш
Саломатликка
тегишли бўлган
маълумотларни
тафаккур қилиш
Доривор
ўсимликлар
манбаларини
билиш
Саломатликни
тиклашда
ахборотларни
амалиётда қўллаш
Доривор
гиёҳларни таниш
ва қўллай билиш
Саломатликни
сақлашда
маҳаллий ва
хорижий доривор
ўсимликларни
таниш ва қўллай
билиш
Доривор
ўсимликларга оид
маълумотларни
тушуниш
Доривор
ўсимликларни
таҳлил қилиў ва
улардан қайси
ҳолатларда
фойдаланишни
билиш
Доривор
ўсимликлардан
қандай, нимага
ва қай усулда
фойдаланишни
билиш
Ўзбекистон Республикасини 2022 — 2026 йиллар давомида ривожланти-
ришга қаратилган Янги Ўзбекистоннинг Тараққиёт стратегиясининг “Адолат-
ли ижтимоий сиёсат юритиш, инсон капиталини ривожлантириш” бобининг
37-мақсадида ҳар бир фуқарога давлат ҳисобидан аниқ касб-ҳунарга ўқиш им-
кониятини яратиш, касбга ўқитиш кўламинини кенгайтириш борасида таълимга
оид давлат сиёсати олиб борилмоқда. Маълумки, мамлакатимиз мустақиллиги
миллий таълим соҳасида туб ислоҳотларни амалга ошириш учун замин яратди.
Замонавий талаблар инобатга олинган ҳолда, олий ўқув юртларининг педагог
кадрларини қайта тайёрлаш йўналишлари бўйича қайта тайёрлаш ва малака
оширишнинг ўқув дастурларини мунтазам такомиллаштириб бориш ишлари-
ни ташкил этиш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан бири ҳисобланади.
Инсоният юксак даражадаги фан-техника тараққиёти асрига қадам қўйган
бўлса ҳам, саломатликни сақлаш, уни муҳофаза қилиш ва соғлом турмуш тар-
зини олиб боришда, ўз ўтмишига, яъни халқ табобатига, донишмандликнинг
битмас-туганмас манбаига мурожаат қилмоқда. Ҳозирги кундаги кўпгина му-
аммоларни ечишда уларнинг бой тажрибаларидан кенг фойдаланиб, боқий
анъаналарини тиклаб ва замонавий билимлар билан бойитиб, халқимиз соғ-
лиғини мустаҳкамлаш йўлида қўлламоқда. Бугунги кунда халқ табобати тав-
сиялари нақадар муҳим аҳамият касб этаётганининг ҳақиқий исботи — жаҳон
соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан халқ табобатига ниҳоятда жиддий эъ-
тибор берилаётгани ва дунёнинг 120 дан ортиқ мамлакатида халқ табобати-
га расмий мақом берилганидир. Бир қатор мамлакатларда халқ табобати ака-
демиялари, илмий -тадқиқот институтлари, дорилфунунларда табобат тизими
учун илмий-амалий мутахассислар тайёрлаш бўлимлари фаолият кўрсатмоқда.
Адабиётлар рўйхати
1.U.S. Dept. of Education, National Center for Education Statistics; [(accessed
on 3 April 2018)]. The Health Literacy of America’s Adults: Results From the 2003
National Assessment of Adult Literacy, September 2006. Available online: https://
nces.ed.gov/pubs2006/2006483_1.pdf.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
122
2. Li Y. Health literacy monitoring results of Chinese residents in 2012 /Y. Li, Q.
Mao, Q. Shi // Health Educ. China. – 2015. – V. 31. – P. 99-103.
3.K. Sørensen, S. Van den Broucke, J. Pelikan //BMC Public Health. – 2013. – V. 13.
– P. 948.
4.Selden C. Health Literacy /C. Selden, M. Zorn, S. C. Ratzan. – Bethesda, MD:
National Library of Medicine, 2000. – 128 p
5.Guidance on Strengthening Health Promotion and Education National
Health Commission of the People’s Republic of China. [(accessed on 8 April
2018)]; Available online: http:// www.nhfpc.gov.cn/xcs/s7846/201611/05cd17
fa96614ea5a9f02bd3f7b44 a25.shtml
6.Kilfoyle K. A. Health Literacy and Women’s Reproductive Health: A Systematic
Review /K. A. Kilfoyle, M. Vitko, R. J. O‘Conor // Womens Health. – 2016. – V. 25. – P.
1237-1255
7.Taylor D. M. A Systematic Review of the Prevalence and Associations of Limited
Health Literacy in CKD /D. M. Taylor, S. D. S. Fraser, J. A. Bradley //Clin. J. Am. Soc.
Nephrol. – 2017. – V. 12. – P. 1070-1084
8.Shum J. Canadian Airways Health Literacy Study Group Airway diseases and
health literacy (HL) measurement tools: A systematic review to inform respiratory
research and practice /J. Shum, I. Poureslami, D. Wiebe //Patient Educ. Couns. –
2018. – V. 101. – P. 596-618
9.Perazzo J. Systematic Review of Health Literacy Interventions for People Living
with HIV. AIDS /J. Perazzo, D. Reyes, A. A. Webel //Behav. – 2017. – V. 21. – P. 812-821.
10.Ogi H. Associations between Parents’ Health Literacy and Sleeping Hours in
Children: A Cross-Sectional Study /H. Ogi, D. Nakamura, M. Ogawa //Healthcare. –
2018. – V. 6. – P. 32.
11.World Health Organization Moving Forward: A Plan for the Next Fifteen Years.
[(accessed on 3 April 2018)]; Available online: http://www.who.int/healthpromotion/
conferen ces/9gchp/health-literacy-moving-forward/en/
12.Мирзаева Н. А. Табиий фанларни ўқитишда педагогик таълим инновацион
кластери (чирчиқ модели)“эшитдим–кўрдим бажардим” тамойили методологи-
яси //research focus. – 2022. – т. 1. – №. 1. – с. 15-22.
13.Умаров А. С. Узлуксиз таълимда замонавий санъат мактабларини ташкил
этишнинг кластер тамойиллари //research focus. – 2022. – т. 1. – №. 1. – с. 23-28.
