Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
396
Annotatsıya:
Ushbu maqola ta’lim maqsadlari, ta’lim sohasidagi olib borilayotgan islo-
hotlarning ahamiyati hamda oliy ta’limda diversifikatsiya sharoitida o
‘
quv jarayonlarini to
‘
g
‘
ri tashkil etish, talabalarni pedagogik faoliyatga yo
‘
naltirish, bu jarayonda o
‘
qituvchi va
talaba munosabatini tizimli tashkil etish masalalarini yoritadi.
Kalit so‘zlar:
diversifikatsiya, ta’lim, faoliyat, islohot, motiv, jamiyat, faoliyatli yondashuv.
Diversifikatsiya sharoitida jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma’na-
viy hayotida ro
‘
y berayotgan o
‘
zgarishlar oliy ta’limdagi faoliyatga ham ta’sir qilishi
shubhasiz.
Bizga ma
‘
lumki, 1998 yilda Fransiyada bo
‘
lib o
‘
tgan 1-Xalqaro ilmiy-amaliy konfe-
rensiyada universitet ta’limiga uchta global tahdid aniqlandi:
1) moliya (davlat oliy ta’lim tizimi davlatning jiddiy moliyaviy yordamisiz amalga
oshmaydi);
2) mazmun jihati (ta’limning asosiy xususiyati yo
‘
qoladi);
3) “tadbirkor ta’lim muassasalari”.
Har bir pedagog jamiyat bilan ta’limning integratsiyasi ajralmas ekanligini tushu-
nishi kerak. Davlat siyosatining maqsadi esa bitta bo
‘
lishi lozim. Inson uning muno-
sib hayot kechirishi va shaxsiy rivojlanishini ta‘minlaydigan shunday ta’limga muhto-
jdir [1]. “Ta’limning (inson rivojlanishining) asosiy tarkibiy elementlari uchta ajralmas
tomon (yoki sifat) – o
‘
rganish tajriba, bilim, ko‘nikma, malakalarni uzatish jarayoni,
tarbiya shaxsni ijtimoiylashtirish jarayoni va ta’lim bilan keng tanishish jarayoni sifa-
tida namoyon bo‘ladi. [3].
Ta’lim tizimi o‘z faoliyatini strategik muammoni hal qilishga yo‘naltiradi. Shaxsni
izchil rivojlantirishga, uni mahalliy va jahon ilm-fani va madaniyatining eng yuqori
yutuqlari bilan tanishtirishga, jamiyatda insonparvarlik, umuminsoniy axloqni qayta
tiklashga qaratilgan mamlakatdagi yagona uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo‘g ‘in-
larini ilmiy ta’minlash, erkinlik, ezgulik, inson qadr-qimmati, ijtimoiy adolat, fuqarolik
va vatanparvarlik g‘oyalarini aks ettiradi. [4].
Ta’lim amaliyotida uning asosiy qoidalarini keyinchalik amalga oshirish bilan
shaxsga yo‘naltirilgan modelni qurishga o‘tish kerak. Ta’limning asosiy maqsadi - bu
OTAMURODOVA SHAMSU
QAMAR OTAMURODOVNA
Termiz davlat universiteti
DIVERSIFIKATSIYA SHAROITIDA
TO‘G‘RI TASHKIL ETILGAN
O‘QUV JARAYONI TALABALARNI
PEDAGOGIK FAOLIYATGA
TAYYORLASH OMILI SIFATIDA
https://doi.org/10.47689/STARS.
university-pp396-398
STARS International University
397
maqsadga erishish vositasi bo‘lib xizmat qiladigan bilim va ko‘nikmalarni shakllanti-
rish emas, balki o‘quvchi shaxsini rivojlantirishdir.
Iqtisodiyot va madaniyatni yuksaltirishda oliy ta’limga jiddiy garov qo‘yish za-
rur, bu esa, o‘z navbatida, burilish nuqtasi bo‘lishi, hozirgi vaziyatni o‘zgartirishni
kafolatlaydigan aniq va samarali amaliy harakatlar dasturida alohida ajralib turishi
kerak. Insonga, uning ta’lim-tarbiyasiga, ilm-fan va madaniyat rivojiga yo‘naltirilgan
sarmoya jamiyatning intellektual, ma’naviy va insoniy salohiyatini safarbar etishgina
mamlakatni boshi berk ko‘chadan olib chiqishi, vayronagarchiliklarning oldini olish,
islohotlarni saqlab qolish, ularning barqarorligini ta‘minlash imkonini beradi.
Oliy ta’lim islohotining izchil amalga oshirilishi natijasida uni jamiyatning zamona-
viy davlatning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishining o‘zgargan ehtiyojlari va real
sharoitlariga muvofiq rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratmoqda. Oliy
ta’lim kelgusida qanday rol o‘ynashi kerakligini to‘liq anglaydi.
“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq, ta’lim sohasidagi xalqaro tendensiyalar
va mahalliy an’analar, akademik erkinliklar, ma’muriy va iqtisodiy mustaqillik uni-
versitetlarning kundalik hayotiga kirib, o‘tmishdagi ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi-
dan asta-sekin xalos bo‘ladi. Asosiy ijtimoiy institutlar – ta’lim, fan va madaniyatni
yagona bir butunlikka birlashtirgan klassik universitetlar maqom pozitsiyalari bilan
emas, balki o‘zlashtirilgan bilimlar sifati bilan belgilanadigan ilmiy, ta’lim va madani-
yat markazi rolini o‘ynaydi.
Oliy ta’limning rivoji va fan taraqqiyotining eng muhim omili fan va oliy ta’lim ti-
zimining o‘zaro hamkorligini maqsadga muvofiq tashkil etishdir. Hozirgi vaqtda oliy
ta’lim sohasida ta’lim muassasalari tizimidan o‘quv-ilmiy, o‘quv-ishlab chiqarish va
o‘quv-ilmiy ishlab chiqarish komplekslariga o‘tish zarurati mavjud. Mutaxassis or-
ganik ravishda birlashtirilgan va murakkab faoliyatning ikki tomonlama jarayonini
tashkil qiladi.
Ishning asosiy mezoni - mutaxassislarni tayyorlash sifati. Oliy ta’lim sifatini oshi-
rish maqsadlariga erishish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish zarur:
• fan va ta’lim jarayoni integratsiyasini kuchaytirish. Talabalarni chuqur ilmiy-uslu-
biy va tarixiy-metodik, ilmiy va fundamental-amaliy tayyorlash orqali amalga oshiri-
ladi;
• ustuvor fundamental va amaliy ilmiy yo‘nalishlarni ishlab chiqish, ularning amaliy
yo‘nalishini kuchaytirish va o‘quv amaliyoti ehtiyojlariga moslashtirish;
• ta’lim jarayonini samarali takomillashtirishga zamin yaratuvchi ilmiy-tadqiqot
ishlariga ustuvorlik berish.
Bu esa, o‘z navbatida, talabalarning yashirin potensialini yuzaga chiqarish bilan
amalga oshirilishini nazarda tutadi.
Talabaning o‘quv-biluv faoliyati — bu shaxsiy va ijtimoiy qimmatli motivga ko‘ra
ta’lim-tarbiyaning aniq bir maqsadini (vazifasini) tegishli shakl-usul, vositalar yorda-
mida bilib olishi (o‘zlashtirishi)ga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiya natijasi bilan yakunla-
nadigan xatti-harakatlari majmuidir. Bilimning o‘zlashtirilishi talabaning o‘quv-biluv
faoliyati bilan uzviy bog‘liq pedagogik qonuniyatlardan biridir.
Bugungi kunda faoliyatli yondashuv ta’lim jarayonini tashkil etishning xilma-xil
usullarini vujudga keltirdi. Bilim olish uchun motiv, maqsad aniq bo‘lishi bilan birga,
talaba o‘quv materialini tushunib o‘zlashtirib olishiga imkon beradigan o‘quv-biluv
harakatlarini ham bajarishi zarur. Professor-o‘qituvchining vazifasi bilim olishning
qulay yo‘lini ko‘rsatib, talabalarga uni bajartirishdan iborat bo‘lsa, talaba o‘quv vazi-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
398
fasini (faoliyatni) shu ishni bajarish usuli haqida oldin o‘zlashtirilgan (bilib olingan)
axborotlar asosida bajaradi. Oldin bilib olingan axborotlarga bevosita tayanmay ba-
jarish ta’lim-tarbiya ishi uchun to‘g‘ri kelmaydi. Faoliyatni bajarish usuliga (qanday
bajarishga) doir oldin o‘zlashtirilgan axborotlarni ishlata bilish esa ayrim o‘quv ele-
mentlari (bo‘laklari) va butun o‘quv predmeti mazmunini o‘zlashtirish sifatiga ta’sir
etadi. Bunda qanday harakat qilishning oldin bilib olingan mo‘ljal asosi yo aynan
oldin bajarilganidek yoki faoliyatning shart-sharoiti (vaziyati)ga qarab o‘zgartirilgan
holda ishlatilishi ham mumkin.
Oldin bilib olingan axborotlardan foydalanish usuliga ko‘ra o‘quv-biluv faoliyati
reproduktiv (nomahsul) va mahsuldor (produktiv) turlarga ajratiladi. Reproduktiv
faoliyat mahsuldor faoliyatdan oldin keladi (bajariladi) va mahsuldor faoliyat uchun
zamin bo‘lib xizmat qiladi. Mahsuldor faoliyat reproduktiv faoliyatga asoslanadi, un-
dan o‘sib chiqadi. Reproduktiv faoliyatda harakat qilishning oldin bilib olingan mo‘ljal
asosi, uning algoritmlari va qoidalari har xil ko‘rinishlarda aynan qayta ishlab chiqila-
di (ta’limda aynan qayta gapirib berishdan tortib, o‘xshash vaziyatlarda biroz o‘zgar-
tirib aytishgacha). O‘quv predmetida dastlab bilib olingan ma’lumotlarga talaba fa-
oliyati davomida biror yangi axborot qo‘shmaydi. Algoritmik harakatlar, ya’ni yaxshi
tanish, sharoitlarda va aniq ko‘rsatilgan qoidalarga binoan harakat qilish reproduktiv
faoliyat hisoblanadi. Masalan, talaba ijtimoiy-gumanitar, ixtisoslik va boshqa o‘quv
predmetlari bo‘yicha darslik, o‘quv qo‘llanmasidagi barcha masalalar (o‘quv-biluv
vazifalari)ni ilgari bilib olingan qoidalar va algoritmlarga binoan bajaradi. Bu talaba-
ning reproduktiv faoliyatidir[5]. Mahsuldor faoliyat jarayonida talaba o‘quv predme-
tida ilgari o‘zlashtirib olinganiga nisbatan yangi harakatni yaratadi (bajaradi), ya’ni
u, darslik, o‘quv qo‘llanmasining mazmunidan farq qiladigan yangi axborotni yuzaga
keltiradi. Yangi axborotni yaratish izlovchilik, tadqiqotchilik faoliyati bo‘lib, u ham,
albatta, oldingi tajribaga tayanadi, asoslanadi.
Ta’limda xilma-xillikdan foydalanishning muhim vazifalaridan biri talaba-yoshlar-
dagi yashirin qobiliyatni yuzaga chiqarish, tug‘ma iqtidor (iste’dod) kurtaklarini ri-
vojlantirish, ularni barkamol shaxs, raqobatbardosh mutaxassis sifatida shakllantiris-
hdan iborat.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Aslonova O.P. Quick Thinking and Resourcefulness and Its‘ Forming in Learning
Process //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences
(EJRRES). –Vol. 4 No. 6, 2017. – P.66
2.Аслонова О.П Психолого-педагогические особенности скорости мышления
в процессе обучения //Молодой учёный –Казань, 2014. –№17.–С.445- 447.
3.Аслонова О.П Формирование своеобразного аспекта скоростного
мышления// Журнал научных публикаций аспирантов и докторантов. –Курск,
2016. №5.– С.151-153.
4.Жантлесова А.Б., Кульшарипова З.К., Исабекова Б.Б. Подготовка студентов
в условиях диверсификации высшего педагогического образования //
Фундаментальные исследования. –2015.–№2-6.С.1300-1304.
5. Ochilov M., Ochilova N. Oliy maktab pedagogikasi. “Aloqachi”. Toshkent-2008.
