186
vary on locus (internal or external), stability
over time, and controllability (Weiner,
1985). Causal attributions are the reasons or explanations we
give for our successes and
failures, and they have important implications for effort. The attribution that a student
makes for success or failure on a task (ability, effort, luck, etc.) affects how the student
approaches similar tasks in the future. The more positive attributions for success are
those that are internal and controllable, for instance, believing that you did well because
you understood the task and you worked hard. Less positive attributions for success,
from the point of view of ongoing motivation to put forth effort, would include believing
that you did well because the teacher likes you or the task was easy. Positive
attributions for failure (or at least doing less well than expected) include lack of effort
and wrong strategy use, and negative attributions for failure would include lack of
ability and bad luck because they would be out of the control of the student.
References:
1.
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic motivation and self-determination in
human behavior. New York: Plenum Press.
2.
Emerick, L. J. (1992). Academic underachievement among
the gifted: Students’
perceptions of factors that reverse the pattern. Gifted Child Quarterly, 36, 140
–
146.
3.
Epstein, J. L. (1989). Family structures and student motivation: A developmental
perspective. In C. Ames & R. Ames (Eds.), Research on motivation in education: Vol. 3.
Goals and cognitions. San Diego, CA: Academic Press.
4.
Gottfried, A. E., & Gottfried, A. W. (1996). A longitudinal study of academic
intrinsic motivation in intellectually gifted children: Childhood through early
adolescence. Gifted Child Quarterly, 40, 179
–
183.
5.
McClelland, D. (1961). The achieving society. New York: The Free Press.
6.
Маklakov A.G Obshaya psixologiya._SPb.: Piter, 2008
7.
Hekxauzen X. Motivatsiya and deyatelnost. - M.: Nauka, 2005
YOSHLARNI KASBGA Y
O‘
NALTIRISHDA KASBIY MASLAHATNING
O‘
RNI
Matkarimova М.A., Ajiniyoz nomidagi NDPI 2
-
kurs doktorantı,
Qoraqalpo
g‘
iston Respublikasi
Annotatsiya.
Maqolada
o‘
quvchilarni kasbga y
o‘
naltirish b
o‘
yicha maslahatlar va
o‘
smirlarda kasb tanlashda yuzaga kelishi mumkun b
o‘
lgan vaziyatlar haqida s
o‘
z
yuritiladi.
Kalit s
o‘
zlar:
kasbga y
o‘
naltirish,
o‘
smirlarda kasb tanlash, kasbiy maslahat,
psixokorreksiya metodlari, empatiya, nizo, his-tuy
g‘
ular.
Kasb t
o‘g‘
ri tanlansagina u
o‘
z egasiga katta baxt, quvonch va ilhom manbasiga
aylanadi.
O‘
z kasbidan mamnun insonlar hayotda juda katta yutuqlarga erishadi. Bu
albatta inson uchun ham jamiyat uchun ham juda foydali. Farzandlarimizni
yoshligidanoq kasb-hunarga
o‘
rgatish jamiyatning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Shuningdek ularni kasbga xos tushuncha, tasavvur va bilimlar bilan boyitib borishimiz
o‘
z samarasini beradi.
O‘
quvchilarni kasbga y
o‘
naltirish jarayanida eng avval ularning
qobiliyati, iqtidori va mehnati jamiyat manfaatlariga mos tarzda e
’
tiborga olinishi lozim.
Turli sohalarni egallashda q
o‘
yiladigan talablar va tavsiyalarni, shuningdek
o‘
zlari
tanlagan y
o‘
nalish b
o‘
yicha mutaxassis kadrlarni tayyorlaydigan
o‘
quv muassasalar
haqida ma
’
lumotlar bilan tanishtirib borish
o‘
z natijasini beradi.
187
Kasbiy shakllanish jarayonining dastlabki va eng muhim bosqichi b
o‘
lajak kasbni
tanlash, aniq bir kasbiy qarorga kelishgacha b
o‘
lgan davrni
o‘
z ichiga oladi. Yoshlarning
kasb tanlashida ota-onalar,
o‘
qituvchi va murabbiylarning shuningdek kasbga
y
o‘
naltiruvchi psixologlarning birgaliktagi faoliyati juda katta ahamiyat kasb etadi.
O‘
smirlarda kasb tanlashda ortiqcha hayollarga berilish, orzular va qiziqishlarning
k
o‘
pligi sababli kasb tanlash jarayoni noreal hamda
o‘
zgaruvchanligi bilan
xarakterlanadi. K
o‘
pchilik
o‘
quvchilar
o‘
zlariga t
o‘g‘
ri baho bera olmaganligi sababli,
o‘
z
imkoniyat va qobiliyatlarini past yoki juda yuqori darajada baholaydilar.
O‘
z-
o‘
ziga
b
o‘
lgan bahoning noadekvatligi kasb tanlashdagi xatoliklarga, ijtimoiy mehnatga b
o‘
lgan
salbiy munosabat va ziddiyatlarni yuzaga kelishiga olib keladi.
O‘
smirlar kasb tanlash
t
o‘g‘
risida aniq tasavvurlarga ega b
o‘
lmaganliklari sababli k
o‘
proq xatoliklar qiladi.
O‘
zlari tanlagan yoki tanlamoqchi b
o‘
lgan kasb undan qanday shaxsiy fazilat va sifatlarni
talab qilishini barcha
o‘
smirlar ham birdek anglab etmaydilar. Bu kabi xatoliklarni
bartoraf qilishda
o‘
quvchilarni kasbga y
o‘
naltirish jarayanida eng avval ularning
qobiliyati, iqtidori va mehnati jamiyat manfaatlariga mos tarzda etiborga olinishi lozim.
Turli sohalarni egallashda q
o‘
yiladigan talablar va tavsiyalarni, shuningdek
o‘
zlari
tanlagan y
o‘
nalish buyicha mutaxassis, kadrlarni tayyarlaidigan
o‘
quv muassasalar
haqida ma`lumotlar bilan tanishtirib borish
o‘
z natijasini beradi.
Psixolog N.S.Pryajnikovning ta’kidlashicha, kasbi
y konsultatsiya faoliyatining
strategiyasi har doim kasb haqida maslahat beruvchi tomonidan qabul qilingan nazariy-
metodologik y
o‘
nalishga tayanadi. Barcha strategiyalar
o‘
zining kuchli va kuchsiz
tomonlarga ega, ammo ular faqatgina mutaxassisning kasbiy dunyoqarashi bilan mos
tushganda samarali b
o‘
ladi. Psixolog N.S.Pryajnikov tomonidan ajratilgan kasbiy
maslahatning bir necha y
o‘
nalishlarini k
o‘
rib chiqamiz.
Kasbiy maslahat - kasbga y
o‘
llashning mohiyatini inson ongiga chuqurroq
singdirish uchun, shaxsning ishtiyoqi va qobiliyatlariga mos kasb - hunar (ixtisos)
tanlashi uchun muhim ob’ektiv va sub’ektiv shart
- sharoit yaratish jarayonidir. Kasb
egallovchi (tanlovchi) ehtiyoji,
o‘qituvchi (murabbiy)ning kasbiy mas’uliyatidan kelib
chiqqan holda ilmiy - amaliy xususiyatli y
o‘
llanmalar berish jarayonidir [1; 173-b].
1. Testologik yondashuv. Mazkur yondashuvdan kasbga y
o‘
naltirish
o‘
zining
rivojlanish jarayonini boshlagan. U testlar yordamida
o‘
rganilgan shaxs sifatlarini kasb
talablari bilan moslashtirishga asoslangan.
2. Ratsional nuqtai nazardan yondashuv. Kasbiy va hayotiy y
o‘
l aniq sxema yoki
bexato modelga tayangan halda hisobga olinib faoliyatlarni tashkil etilishini k
o‘
zda
tutadi.
3. Insonparvarlik nuqtai nazardan yondashuv. Bunda shaxsga kasbiy mehnatda
t
o‘
liq
o‘
zini-
o‘
zi qayta tiklanishiga yordam berishi bilan izohlanadi.
4. Tarbiyaviy yondashuv. Shaxsda fuqoralik pozitsiyasini shakllantiriish va amalga
oshirishni talab qiladi.
5. Faollashtiruvchi yondashuv. Uning asosiy maqsadi
o‘
smirlarni mustaqil anglagan
kasbiy va hayotiy
o‘
zini-
o‘
zi anglashga tayyorlashdir.
6. Qisman xizmatlar yondashuvi-bunday yondashuv asosida mijozga kichik
maslahatlar bilan yordam berish nazarda tutiladi [2; 78-b].
Har bir y
o‘
nalish bolalar va kattalardagi kasbiy xususiyatlarni
o‘
rganib chiqishga
va kasbiy muammolarni hal qilishga qaratilgan. Bunda biz aynan faollashtiruvchi
yondashuv nuqtai nazaridan qaraganimizda
o‘
rta maktab
o‘
quvchilarining hammasi ham
kasb tanlashga kelganda oqilona va t
o‘g‘
ri y
o‘
lni topib keta olmasligi, tajribali kattalar
tomonidan yordam kerakligini tushunamiz. Chunki ayrimlari jamiyatimizdagi eng
nufuzli kasblarni
o‘
z layoqat va qiziqishlarini hisobga olmay tanlasalar, ba
’
zilari
188
tavakkalga q
o‘
l uradilar yoki
o‘
zlariga keragini t
o‘
liq anglamasdan tashqi ta
’
sirlar ostida
nat
o‘g‘
ri y
o‘
lni tanlashi ham mumkun.
Bundan xulosa, kasbiy maslahat har bir shaxs uchun nihoyatda zarur, ayniqsa kasbiy
maslahatlar katta hayotga qadam tashlayotgan yoshlarimiz uchun juda ahamiyatli.
Yoshlar
o‘
z kelajaklarini rejalashtirishida, hayotda
o‘
z
o‘
rnini topib yetuk shaxs
b
o‘
lishida
o‘
qituvchi va ota-onalar bilan birgalikda kasbga t
o‘g‘
ri y
o‘
naltirishi maqsadga
muvafiq b
o‘
ladi. Yoshlar
o‘
z kelajagini t
o‘g‘
ri anglab,
o‘
z qiziqish va manfaatlarini aniqlab
olsalar va hayotni tashkil etishdagi ehtiyojlarini tushunib yetganda kasb tanlashlari oson
kechadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Abdullaeva R.M. «Yoshlarni
t
o‘g‘
ri kasb tanlashga y
o‘
naltirish hayot sifatini
oshirishning omili sifatida».
Oriental Renaissance: “Innov
ative, educational, natural and
social sciences” Ilmiy jurnal. Uzbekistan, Toshkent 2023, 3
(2)
–
173 b.
2.
K.Alieva, L.R. Gaynutdinova, M.B. Djumabaeva
O‘
quv-uslubiy majmua Toshkent
–
2018.
–
78 b.
VIRTUAL
TA’LIM
TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA B
O‘
LAJAK MUHANDISLARNI KASBIY
FAOLIYATGA TAYYORLASHNING TASHKILIY-TUZULMAVIY MODELINI YARATISH
Murodova A.Y., JizPI doktoranti,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqolada virtual
ta’limning
metodik imokoniyatlarini
shakllantirishning
mazmuni va vazifalari, Virtual ta’lim muh
iti va virtual texnologiyalar
vizual
tasvirlarni ob’ektiv haqiqat bilan bog‘
lash uchun yangi omillarni yaratib, bular
makon k
o‘
lami, vaqt k
o‘
lami, vaqtning teskari aylanishi, real b
o‘
lmagan vaziyatlarni
modellashtirish singari omillar bilan tavsiflanadi..
Kalit s
o‘
zlar:
Virtual ta’lim texnologiyasi, Virtual ta’lim muhiti, Virtual o‘
quv
muhiti, Interaktivlik,
Virtual ta’lim jarayonini boshqaruvchi tizimlar
Talabalar an’anaviy usuldagi har qanday ta’limga qaraganda ancha boy va
murakkabroq b
o‘
lgan yangi aloq
a vositalari tomonidan yaratilgan “o‘ziga xos” bilim
maydonida yashaydilar. Axborotlashuv ustuvorliklarining paydo b
o‘
lishi bilan virtual
ta’lim
asta-sekin
o‘
z-
o‘
zini tarbiyalashga qaytishi mumkin. Multimedia
ta’lim
mahsulotlarini joriy etish nafaqat
ta’li
m muassasalari tomonidan amalga oshiriladi,
shuning uchun
o‘
quv jarayoni bevosita ijtimoiy muassasadan tashqarida, balki
“kompyuter
bilan” yakka
tartibda amalga oshirilishi mumkin.
Virtual
ta’lim
masofaviy
ta’lim
bilan chambarchas bo
g‘
liq, lekin u bilan cheklanib
qolmaydi. U
o‘
qituvchilar, talabalar va
o‘
rganilayotgan
ob’ektlarning
odatiy yuzma-yuz
muloqotida paydo b
o‘
lishi mumkin (va sodir b
o‘
ladi). Masofaviy
ta’lim
texnologiyalari
talabalar,
o‘
qituvchilar, mutaxassislar va bir-biridan uzoqda joylashgan axborot
majmualarining
o‘zaro foydalanish imkoniyatini oshirish orqali kunduzgi ta’lim
imkoniyatlarini kengaytirish imkonini beradi.
Virtual
ta’limning,
shuningdek, umuman insonni tarbiyalashning asosiy maqsadi -
insonning real dunyoda
o‘
z taqdirini, shu jumladan virtual tarkibiy qismini aniqlash va
unga erishishdir [1].
Avvalo, ushbu kontseptsiyani tushunish va talqin qilishni chalkashtirib
yuboradigan
“virtual
ta’lim”
atamasining ikki tomonlama tushunilishini
ta’kidlash
kerak.
Virtual
ta’lim
deganda nafaqat masofaviy telekommunikatsiya
ta’limi,
balki
“ta’lim
sub’ektlari
va
ob’ektlarining o‘zaro ta’siri jarayoni va natijasi, ularni yaratish bilan birga,
