S H A R Q M A S H ’ A L I
145
Асада более не угрожало непосредственное свержение, а совместные российско-сирийские
операции на каждом этапе приводили к новым успехам. Сирия стала ключевым показателем
влияния России на Ближнем Востоке.
По контрасту с другими влиятельными международными игроками, Россия смогла
сохранить конструктивные отношения практически со всеми сторонами ближневосточных
конфликтов — с израильтянами и с палестинцами, с суннитами и с шиитами, с турками и с
курдами, с Ираном и с арабскими монархиями Залива.
АҚШ ВА ХИТОЙ ТАШҚИ СИЁСАТИДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ ОМИЛИ
МУСАЕВА М.
сиёсий фанлар номзоди, ЎзДЖТУ
Аннотация. Ушбу мақола замонавий глобал жараёнларда АҚШ ва Хитой каби халқаро тизим
акторларининг Марказий Осиёдаги манфаатларига бағишланган. Жумладан, Фредерик Старрнинг
“Катта Марказий Осиё” концепцияси, АҚШнинг 2019-2025 йилларга мўлжалланган Марказий Осиё
бўйича стратегияси ҳамда Хитойнинг “Бир макон – бир йўл” лойиҳаси таҳлил қилинган.
Таянч сўз ва иборалар: глобаллашув, “Катта ўйин”, Марказий Осиё, стратегия, манфаат, АҚШ,
Фредерик Старрнинг “Катта Марказий Осиё” концепцияси, Хитой, “ўрта фаровонлик” жамияти,
“Бир макон – бир йўл”.
Аннотация. В данной статье рассматриваются интересы участников международной системы в
Центральной Азии в современных глобальных процессах, таких как США и Китай. В частности, были
проанализированы концепция Фредерика Старра «Большая Центральная Азия», стратегия США для
Центральной Азии на 2019-2025 годы и китайский проект «Одно место - один путь».
Опорные слова и выражения: глобализация, «Большая игра», Центральная Азия, Стратегия,
Интересы, США, Концепция «Большая Центральная Азия» Фредерика Старра, Китай, Общество
«Среднее благосостояние», «Одно место - один путь».
Аbstrаct. This article focuses on the interests of international system actors in Central Asia in modern
global processes, such as the United States and China. In particular, Frederick Starr's concept of "Greater
Central Asia", the US Strategy for Central Asia for 2019-2025 and China's "One Place - One Way" project
were analyzed.
Keywords аnd expressions: globalization, “The Big Game”, Central Asia, Strategy, Interests, USA, Frederick
Starr’s “Greater Central Asia” Concept, China, “Medium Welfare” Society, “One Place - One Way”.
Бугунги глобаллашув шароитида халқаро хавфсизликка таҳдид солувчи террорчилик,
диний ва сиёсий экстремизм, наркотажовуз, кибержиноятчилик, “ахборот урушлари”,
трансмиллий жиноятчилик каби ноанъанавий хавф-хатарлар ва шунга ўхшаш таҳдидлар
кўлами кенгайиб бормоқда.
Шунингдек, Марказий Осиёда тинчлик, барқарорлик ва изчил ривожланишга нисбатан
таҳдид ва хавф-хатарларнинг кучайиши юз бермоқда.
Марказий Осиё ўзининг муҳим геосиёсий жойлашуви ва минерал хом-ашё ресурс-
ларининг улкан захиралари мавжудлиги туфайли кучли эътибор объектига ҳамда жаҳондаги
S H A R Q M A S H ’ A L I
146
энг йирик давлатларнинг стратегик манфаатлари тўқнашадиган ҳудудга айланган. Дунёдаги
ва минтақавий йирик давлатларнинг Марказий Осиё ҳамда қўшни минтақалардаги табиий
ресурслардан фойдаланиш ва уларни ташиш йўналишларини назорат қилиш учун кураши
борган сари мураккаб ва жадал тус олмоқда
1
.
XIX асрнинг иккинчи ярми ва охирида Марказий Осиё маконида Буюк Британия ва Россия
манфаатларининг тўқнашуви ва улар томонидан вужудга келган муаммоларни ҳал қилиш
мақсадида, ўзаро мақбул келишувларни излаш усули “Катта ўйин” номини олди
2
. Ушбу
атама бугунги кунда ҳам жаҳоннинг буюк давлатларининг Марказий Осиёдаги манфаатлари
рақобатига нисбатан қўлланилади.
Қуйида биз АҚШ ва Хитой каби йирик давлатларнинг Марказий Осиёдаги манфаат-
ларини кўриб чиқишга ҳаракат қиламиз.
Марказий Осиёдаги буюк давлатларнинг манфаатлари ҳақида гап кетганда, АҚШга
тўхталмасликнинг иложи йўқ. 2006 йил апрелида АҚШнинг Жон Хопкинс Университети
қошидаги Марказий Осиё ва Кавказ бўйича тадқиқот институти томонидан “Катта Марказий
Осиё” концепцияси ишлаб чиқилган эди. У Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Турк-
манистон, Ўзбекистон ҳамда Афғонистон, Ҳиндистон ва Покистондан иборат Марказий ва
Жанубий Осиёнинг ягона маконини ташкил қилишни назарда тутади. Мазкур концепциянинг
яратувчиси Фредерик Старр Вашингтоннинг ушбу лойиҳага нисбатан мақсадларини қуйи-
дагича баён қилган: 1) Терроризмга қарши курашиш ва АҚШ билан туташган хавфсизлик
инфратузилмаларини яратиш. 2) Афғонистон ва унинг қўшниларига ўзини радикал ислом ва
гиёҳванд моддаларнинг ноқонуний айланмасидан ҳимояланиш имкониятини бериш. 3)
Минтақа Яқин Шарқ ҳамда Жанубий ва Шарқий Осиё ўртасида иқтисодий ва сиёсий
жиҳатдан боғловчи кўприк бўла олиши учун минтақавий иқтисодиёт ва муҳим давлат
институтларини мустаҳкамлаш бўйича саъй-ҳаракатлар. 4) Минтақавий савдо алоқалари ва
муқобил транспорт инфратузилмаларини мустаҳкамлаш бўйича ишлар. 5) Кўп сонли
мусулмон аҳолисига эга бошқа мамлакатлар учун намуна бўла оладиган демократик сиёсий
тизимларни рағбатлантириш
3
.
2020 йилнинг ферваль ойида АҚШнинг 2025 йилгача мўлжалланган Марказий Осиё
бўйича янги стратегияси эълон қилинди. Ҳужжатда сўнгги йилларда минтақа мамлакат-
ларидаги янги давлат раҳбарлари туфайли демократик ислоҳотларни амалга ошириш,
минтақавий ички ҳамкорликни кучайтириш ва ушбу жараёнларга Қўшма Штатларни фаолроқ
жалб қилиш учун янги имкониятлар ташкил этилганлиги таъкидланади.
Стратегияда минтақадаги АҚШ сиёсатининг
олти асосий тамойиллари
белгиланган
4
:
1. Марказий Осиё мамлакатларининг алоҳида ҳар бирини, шунингдек, бутун минта-
қанинг суверенитети ва мустақиллигини қўллаб-қувватлаш ва мустаҳкамлаш.
АҚШ
минтақада ўзининг дипломатик иштирокини оширади ҳамда маҳаллий ҳокимият органларига
демократик институтларни мустаҳкамлашда ва иқтисодий ривожланишда, хусусан, Марказий Осиё
ягона энергетик тизимини ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш ҳисобига ёрдам беради.
1
“Ўзбекистон Республикасининг ташқи сиёсий фаолияти концепциясин тасдиқлаш тўғрисида”ги Қонун. 2012
йил 10 сентябрь, № ЎРҚ-330.
2
См.:
Мясников В.С.
Предисловие к книге Постникова А.В. Становление рубежей России в Центральной и
Средней Азии (XVIII-XIX вв.). – М., 2007. – С. 4-5.
3
См.:
Старр Фредерик.
Партнерство для Центральной Азии // Россия в глобальной политике. – Июль-август
2005. – №4. (http://globalaffairs.ru/numbers/15)
4
https://www.state.gov/wp-content/uploads/2020/02/United-States-Strategy-for-Central-Asia-2019-2025.pdf
S H A R Q M A S H ’ A L I
147
Шу билан бирга, АҚШ минтақанинг қуролли кучлари вакиллари иштирокида биргалик-
даги ҳарбий машғулотларни ташкил этишни давом эттиради.
2. Марказий Осиёда
террористик таҳдидларни камайтириш.
АҚШ минтақа билан
терроризм ва экстремизмга қарши кураш бўйича жумладан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар
ва чегара хизматлари билан ҳамкорликдаги ишлар ҳисобига ҳамкорликни давом эттиради.
3. Афғонистонда барқарорликни таъминлаш мақсадида кўмак бериш ва уни
кенгайтириш.
АҚШ минтақа давлатларининг Афғонистон билан энергетик, савдо ва бошқа
соҳалардаги ҳамкорлигини қўллаб-қувватлайди.
4. Марказий Осиё ва Афғонистон ўртасидаги ўзаро алоқаларни қўллаб-қувватлаш.
Минтақа давлатлари Афғонистон билан бевосита минтақавий барқарорликни таъминловчи
энергетика, иқтисодиёт, маданият, савдо ва хавфсизлик соҳалари орқали янада қалинроқ
алоқаларни ривожлантириши керак.
5. Қонун устуворлиги ва инсон ҳуқуқларига риоя қилиш соҳасидаги ислоҳотларга
кўмаклашиш.
АҚШ минтақа мамлакатларида фуқаролик жамиятини ривожлантириш ва
қонунийликни мустаҳкамлашга қаратилган ислоҳотларни қўллаб-қувватлайди.
6. Марказий Осиёдаги АҚШ инвестицияларига ёрдамлашиш.
Марказий Осиёда
бизнес учун қулай шароит америка компанияларини жалб қилади ва янада кенг мақсадларга
эришишга имкониятлар яратади.
“АҚШнинг Марказий Осиё ишларида муваффақиятли иштироки бизнинг миллий хавфсизлик
соҳасидаги манфаатларимизни илгари суриш ҳамда Ватанимизни, фуқароларимизни ва хориждаги
манфаатларимизни ҳимоя қилишга имконият беради”1, – дейилади стратегияда.
Шунингдек, стратегияда Марказий Осиёнинг барча беш мамлакатлари билан мустаҳкам
ҳамкорлик қилиш АҚШ қадриятларини илгари суришга имкон беради ва минтақа бўйича
қўшниларнинг таъсирига нисбатан кучлар мувозанатини таъминлайди.
Хитой ва Марказий Осиёнинг ҳозирги муносабатлари мазмунини белгиловчи омиллар
тарихий ва геосиёсий ҳодиса ҳисобланади.
Марказий Осиёнинг мустақил давлатларига нисбатан Хитой ташқи сиёсати нисбатан аста-
секин, лекин изчил ривожланиб борди.
Хитой ўзининг “таъсирчан” қисми – Синцзян-Уйғур автоном райони билан чегарадош
минтақада бирор-бир учинчи тараф ўз таъсирини ўрнатишидан манфаатдор эмас. Боз устига,
тарихий ва маданий жиҳатдан Синцзян Марказий Осиё билан узвий боғлиқ, географик
жиҳатдан эса унинг таркибий қисмидир. Минтақада бошқа давлатлар ўз таъсирини
ўрнатишидан манфаатдор бўлмаса-да, Пекин бу масала юзасидан очиқ ва қаттиқ конфликтга
киришиш ниятида ҳам эмас. Унинг стратегияси минтақа билан ҳамкорликни изчил,
босқичма-босқич ривожлантиришдан иборат. Шу боис Хитой Марказий Осиёнинг барқарор
ривожланишидан манфаатдор, чунки беқарорлик, бир томондан, тартибсизлик унинг ғарбий
ҳудудларига ўтишига, иккинчи томондан эса, минтақага учинчи тараф “ортиқча жалб
қилиниши”га сабаб бўлиши мумкинлигини инобатга олади.
Пекин Марказий Осиё мамлакатларида секуляризмнинг мустаҳкамланишидан ва улар
билан Хитойда “уч ёвуз куч” деб аталадиган халқаро терроризм, этник сепаратизм ва уюшган
жиноятчиликка қарши курашда ҳамкорлик қилишдан манфаатдор. Хитой бу масалада
Ўзбекистоннинг позициясини юксак баҳолайди ва унга ишончли ҳамкор сифатида қарайди.
1
https://www.state.gov/wp-content/uploads/2020/02/United-States-Strategy-for-Central-Asia-2019-2025.pdf
S H A R Q M A S H ’ A L I
148
Аввал Хитойда “яхши қўшничилик” атамаси мамалакатнинг 14 та чегарадош давлат
билан муносабатларини англатган бўлса, ҳозир бошқа атама – “Хитой қўшниларининг катта
макони” қўлланилади. Унга нафақат чегарадош давлатлар, балки Марказий Осиё, Жанубий
Осиё, Жануби-Шарқий Осиё, Ғарбий Осиё ва Осиё-Тинч океани минтақаси, шунингдек,
АҚШ, Австралия, Янги Зеландия ҳам киради.
Хитойнинг бугунги кундаги ва яқин келажакдаги тараққиёти 2017 йил 18-24 октябрида
Пекинда бўлиб ўтган Хитой Коммунистик партияси (ХКП)нинг ХIХ қурултойи қарорлари
билан белгиланади. Қурултой ХХРнинг асосий ютуқларини қайд этиб, мамлакатни дунёнинг
буюк давлатига айланиши йўлидаги навбатдаги вазифаларини қўйди. Унинг ҳужжатларида
“Хитой масъулиятли етакчи давлат ролини ўйнаши, жаҳон бошқарув тизимининг ўзгариши
ва ислоҳ қилинишида фаол қатнашишда, бу ишга Хитой донишмандлиги ва Хитой кучини
доимо киритишда давом этади”
1
.
Бунинг учун Хитой олдида турган стратегик вазифаларни ҳал қилиш режаси қабул
қилинди: 2020-2035 йилларда “ўрта фаровонлик” жамиятини қуриш асосида социалистик
модернизацияни, яъни Дэн Сяопин белгилаган муддатдан 15 йил олдин тугатиш; ХХРнинг
100 йиллигига 2049 йилда “кучли, бой, демократик, маданиятли, уйғунлашган ва гўзал,
модернизациялашган социалистик буюк давлат”ни қуриш. Якуний натижа Хитой
миллатининг тикланиши, унинг асоси эса – “Ватаннинг бутунлай бирлашуви”
2
ҳисобланади.
ХКПнинг навбатдаги қурултойи мамлакатнинг ташқи ва ички сиёсати соҳасидаги янги
ёндашувларни тасдиқлади. Уларнинг асосийлари иқтисоднинг ривожланиши ва ўсиши механизм-
ларини тубдан қайта қуриш, ўз миллий манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича фаол ҳужумкор
сиёсатга ўтиш ҳамда янги буюк давлат сифатида Хитой позицияларини мустаҳкамлашдир.
Қурултойнинг ташқи сиёсатдаги кўрсатмалари етакчи давлатлар (АҚШ), қўшни давлат-
лар (Россия) ва ривожланаётган мамлакатлар билан муносабатларни ривожлантиришга
қаратилган фаол дипломатик фаолиятда Хитойнинг халқаро нуфузини оширишга йўналти-
рилган. Хитой тараққиёти ҳозирги босқичининг ўзига хослиги ташқарига қаратилган умумий
фойда, бағрикенглик, тенг ҳуқуқлик, ўзаро ҳурмат мафкураси, “инсониятнинг умумий
тақдири” ғояси ҳисобланади. У дунёда низолар ва қарама-қаршиликларни юмшатишга
йўналтирилган ва Хитойни олдига қўйган стратегик мақсадларини амалга ошишига имкон
яратади. Шу билан бирга, қурултойга ҳисоботда “Хитой ҳеч қачон ўз ривожи учун бошқа
мамлакатларнинг манфаатларини қурбон қилмаслиги, шунингдек, ўзининг қонуний
манфаатларидан ҳеч қачон воз кечмаслиги, ҳеч ким Хитойнинг манфаатларига зарар
келтириш оқибатларини осон қабул қилишга уни мажбур қила олмаслиги”
3
таъкидланди.
Си Цзиньпин ХIХ қурултойдаги нутқида “Бир макон – бир йўл” ташаббусига батафсил
тўхталди. “Бир макон – бир йўл” лойиҳаси ХХР раиси Си Цзиньпин томонидан 2013 йилда
илгари сурилган “Ипак йўли иқтисодий макони” ва “ХХI асрнинг Денгиз Ипак йўли”
ташаббусларини бирлаштирди. Унинг мақсади – Осиё, Африка ва Европада мамлакатлари
ўртасидаги алоқаларни янада мустаҳкамлаш ҳамда янги шаклда ўзаро фойдали кўптомонлама
ҳамкорликни янада кенгайтириш. Лойиҳа кўпгина давлатлар ҳудудларидан ўтувчи ҳамда Хитой
1
Полный текст доклада, с которым выступил Си Цзиньпин на XIX съезде КПК. 03.11.2017. URL:
http://russian.news.cn/201711/03/c_136726299.htm (24.05.2019).
2
Ўша жойда.
3
Полный текст доклада, с которым выступил Си Цзиньпин на XIX съезде КПК. 03.11.2017. URL:
http://russian.news.cn/201711/03/c_136726299.htm (24.05.2019).
S H A R Q M A S H ’ A L I
149
ва унинг иқтисодини ташқи дунё билан боғловчи кенг кўламдаги “иқтисодий йўлаклар”ни
яратиш орқали амалга оширилиши керак. Бу вазифани жалб этилган давлатларнинг
макроиқтисодий сиёсатини мувофиқлаштириш, савдо-инвестиция соҳасидаги тўсиқларни олиш,
савдода миллий валюталардан фойдаланишга ўтиш, саноат кооперациясини ташкил қилишга
уриниш, одамлар ўртасида мулоқотларни йўлга қўйиш орқали давлатлараро муносабатларнинг
ижтимоий асосини кенгайтириш билан бирга, транчегаравий транспорт-логистика, энергетика
ва телекоммуникация инфратузилмаларини комплекс ривожлантириш йўли билан рўёбга
чиқариш лозим. Хитойлик мутахассисларнинг фикрича, “Бир макон – бир йўл” лойиҳаларини
амалга оширишда 40-65 давлат иштирок этиши мумкин
1
.
Бугунги кунда “Бир макон – бир йўл” ташаббуси Хитой ташқи ва ички сиёсатининг муҳим
асосларидан бири ҳамда унинг истиқболдаги тараққиёти мафкурасига айланди. У деярли
барча Хитой давлат режалари ва дастурларида бор, мамлакат ташқарисида ҳам фаол ва аниқ
мақсадга йўналтирилиб амалга оширилмоқда. ХХРнинг ташқи дунёга очиқлик сиёсатига
содиқлиги ҳақидаги баёнотлари “Бир макон – бир йўл”ни амалга ошириш бўйича халқаро
ҳамкорликнинг зарурлиги билан уйғунлаштирилмоқда.
Хитой иқтисодининг ривожлангани ва ўсгани сари жаҳон бошқаруви қоидаларини ишлаб
чиқишда, аввало, халқаро савдо ва инвестициялар соҳасида фаол иштирок эта бошлади. ХIХ
қурултойда “ҳеч бир мамлакат бир ўзи инсоният олдида турган муаммоларни ҳал
қилолмайди, шунингдек, ҳеч бир давлат орқага – ўзини яккалаш оролига қайта олмайди”
2
.
Шу билан бирга, Хитой амалдаги дунё тартиботини кескин ўзгаришига ҳали тайёр эмас.
Бироқ, у жаҳон иқтисодиёти бошқарувининг Халқаро валюта фонди, Халқаро тикланиш ва
тараққиёт банки ҳамда Халқаро савдо ташкилоти каби органларидаги ўзининг иштироки ва
таъсирини кучайтириши ҳамда юқоридаги ташкилотларни янгиланишига интилмоқда.
ХХРнинг дунёнинг буюк давлатига айланиши борасидаги ўрта муддатли ва стратегик
вазифалари ҳамда “Бир макон – бир йўл”нинг кенг миқёсдаги лойиҳаларини рўёбга чиқариш
албатта жаҳон бозори тузилмасини ўзгариши ва қайтадан тузилишига олиб келади.
Хитойнинг тараққиётнинг юқори босқичига чиқиши ҳам у билан анъанавий марказлар
ўртасидаги кучлар мувозанатини ва жаҳон иқтисодиётига таъсир даражасини ўзгартиради.
Шундай қилиб, Хитойнинг Марказий Осиё минтақасидаги бугунги кундаги стратегияси
ҳақида гапира туриб, қуйидаги муҳим элементларни ажратиб кўрсатишни мақсадга мувофиқ
деб биламиз. Хитой Марказий Осиёни
– маҳсулотларини ўтказа оладиган истиқболли бозор ва халқаро транспорт коридорларига
муқобил чиқиш йўли;
– тез суръатлар билан ривожланаётган Хитой иқтисоди эҳтиёжларини қондириш учун
муҳим энергетик ресурслар манбаси;
– замонавий Хитой миллий хавфсизлигини таъминлаш билан бирга, унинг жаҳоннинг буюк
давлати сифатида шаклланишида стратегик муҳим роль ўйнаётган ҳудуд
3
сифатида кўради.
1
Чубаров И., Калашников Д. Один пояс – один путь: глобализация покитайски // Мировая экономика и
международные отношения. – М., 2018. – № 1. – С. 25-33.
2
Полный текст доклада, с которым выступил Си Цзиньпин на XIX съезде КПК. 03.11.2017. URL:
http://russian.news.cn/201711/03/c_136726299.htm (24.05.2019).
3
Васильев Л.Е. Некоторые аспекты политики Китая в Центральной Азии. – Китай в мировой и региональной
политике. История и современность (отв. ред.-сост. Е.И. Сафронова). – М., 2015. – № 20. – С.110.
S H A R Q M A S H ’ A L I
150
Бугунги кунда Хитойнинг Марказий Осиёдаги биринчи навбатдаги вазифаси “ўзининг
ғарбий чегараларида хавфсизлик ва барқарорликни таъминлаш ёки “уч ёвуз куч” – халқаро
терроризм, миллий сепаратизм ва диний экстремизмга қарши кураш” ҳисобланади.
Жаҳоннинг икки йирик сиёсий актори – АҚШ ва Хитойнинг Марказий Осиёдаги
стратегиялари қиёсий таҳлили уларнинг умумий жиҳатлари ва фарқларига эга эканлигини
кўрсатмоқда. Умумий жиҳатларига, авваломбор, уларнинг иқтисодий сиёсатини мисол қи-
лиш мумкин. Яъни икки давлат минтақа билан ўзаро фойдали савдо-иқтисодий муноса-
батларни йўлга қўйиш билан бирга, Марказий Осиёнинг энергетик ресурслари салоҳиятига
ҳам қизиқиш билдиради. Шунингдек, улар мазкур ҳудудни муҳим геосиёсий таянч сифатида
қарайди, бунда ҳар бир давлатнинг ўзининг миллий манфаатлари ётади.
Ҳозирги кунда АҚШ ва Хитой минтақага нисбатан бевосита ҳарбийдан кўра иқтисодий
таъсир чораларини қўлламоқда.
Шундай қилиб, яқин истиқболда ҳам Марказий Осиё у ёки бу давлатнинг кейинги тараққиётини
белгилаб берувчи муҳим геосиёсий минтақалардан бири сифатида жаҳоннинг етакчи давлатлари
диққат эътиборида бўлади. Шу билан бирга, Марказий Осиё минтақасида вазиятга жиддий таъсир
кўрсатишга қодир янги акторлар ҳам пайдо бўлиши мумкинлигини ҳисобга олиш лозим.
