S H A R Q M A S H ’ A L I
75
алга
қараб
,
биз
давлат
тараққиётининг
турли
жабҳалари
ҳақида
,
хусусан
,
унинг
ижтимо
-
ий
-
иқтисодий
ривожланиши
ҳақида
аниқ
маълумотларга
эга
бўламиз
,
чунки
тангалар
-
нинг
зарб
қилинишининг
ўзиёқ
мамлакат
,
жамият
иқтисодий
ҳаётининг
ривожланга
-
нидан
далолат
беради
.
Тангаларни
ўрганиш
жараёнида
давлатдаги
пул
товар
муносабат
-
лари
ҳақида
,
тарқалиш
ареалини
кузатиш
ор
-
қали
давлатнинг
куч
-
қудрати
халқаро
савдо
-
даги
нуфузи
ҳақида
ниҳоятда
қимматли
маъ
-
лумотларга
эга
бўламиз
.
Савдо
алоқалари
билан
бир
қаторда
нумизматик
материал
чет
мамлакатларнинг
маълум
минтақага
таъсир
доираси
ҳақида
ҳам
маълумот
беради
.
Мамлакат
маданий
ва
диний
ҳаётини
ўр
-
ганишда
ҳам
нумизматик
материал
Қадимги
Ҳиндистон
тадқиқотчиларига
катта
ёрдам
беради
.
Шунингдек
,
нумизматик
материал
филолог
ва
тилшунослар
учун
ҳам
қимматли
манба
бўлиб
хизмат
қилади
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
Қадимги
Ҳин
-
дистон
тарихини
чуқур
ўрганишда
эпигра
-
фик
ва
нумизматик
материалларнинг
ўрни
беқиёсдир
.
Зеро
,
бугунги
кунда
ҳам
Қадимги
Ҳиндистон
тарихини
ёритиб
берувчи
юзлаб
асарларнинг
асосий
ва
ишончли
манбалари
сифатида
эпиграфик
ва
нумизматик
манба
-
ларга
мурожаат
қилинмоқда
.
Аҳамиятлиси
шундаки
,
бу
манбалар
Ҳиндистон
тарихи
-
нинг
янги
қирраларини
очмоқда
.
Шу
боис
-
дан
ҳам
бу
турдаги
манбаларни
тадқиқ
қи
-
лиш
ўз
аҳамиятини
сақлаб
қолган
.
САДРИДДИН
АЛ
-
ҲУСАЙНИЙНИНГ
“
АХБОР
АД
-
ДАВЛАТ
АС
-
САЛЖУҚИЙЙА
”
АСАРИДА
ВАЗИР
НИЗОМУЛМУЛК
ЗИКРИ
ҚОДИРОВ
ЗИКРИЛЛОХОН
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
араб
тарихчиси
Садр
ад
-
Дин
ал
-
Ҳусайнийнинг
“
Ахбор
ад
-
давла
ас
-
Салжу
-
қиййа
”
асари
ҳақида
маълумот
берилган
.
Асарда
Марказий
Осиё
,
Озарбайжон
,
Эрон
ва
Ироқнинг
Ғазнавийлар
ва
Салжуқийлар
ҳукмронлиги
(XI–XIII)
давридаги
тарихи
ҳақида
қимматли
маълумотлар
келтирилган
.
Мақоладаги
Салжуқийлар
саройида
Алп
Арслон
(1063–1072)
ва
унинг
ўғли
Маликшоҳ
(1072–1092)
ҳукмронлиги
даврида
фаоли
-
ят
олиб
борган
машҳур
вазир
Низомулмулк
ҳақидаги
маълумотлар
диққатга
сазовордир
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Салжуқийлар
,
Масъуд
ибн
Маҳмуд
,
Қоим
би
амри
-
л
-
Лоҳ
,
Тўғрулбек
,
Алп
Арслон
,
Малик
-
шоҳ
, “
Ахбор
ад
-
давлат
ас
-
салжуқиййа
”, “
Зубдат
ат
-
таворих
[
фий
]
ахбор
ал
-
умаро
ва
-
л
-
мулук
ас
-
салжуқиййа
”,
Абу
Али
Ҳасан
ибн
Али
Тусий
Низомулмулк
,
Сиёсатнома
,
ан
-
Низомия
,
Аш
-
Шибл
ад
-
Давла
Абу
-
л
-
Ҳайжо
ал
-
Бакрий
.
Аннотация
.
Данная
статья
содержит
сведения
об
арабоязычном
труде
историка
Садр
ад
-
Дина
ал
-
Хусейни
«
Ахбар
ад
-
даула
ас
-
Селджукиййа
»,
содержащему
ценные
сведения
по
истории
Центральной
Азии
,
Азербайджана
,
Ирана
и
Ирака
в
период
правления
династий
Сельджукидов
и
Газневидов
(XI–XIII
вв
.)
Особый
интерес
представляют
сведения
автора
о
знаменитом
визире
,
Низам
ал
-
Мулке
,
служившем
при
дворе
сельджукского
правителя
Алп
Арслана
(1063–1072)
и
его
сына
Маликшаха
(1072–1092).
Опорные
слова
и
выражения
:
Сельджукиды
,
Маъсуд
ибн
Махмуд
,
К
a
им
би
амри
-
л
-
Лах
,
Тугрулбек
,
Алп
Арслан
,
Маликшах
, «
Ахбар
ад
-
даула
ас
-
Селджукиййа
», «
Зубдат
ат
-
таварих
фи
ахбар
ал
-
умара
ва
-
л
-
мулук
ас
-
селжукиййа
»,
Абу
Али
Хасан
ибн
Али
Туси
Низам
ал
-
Мулк
,
Сиясатнаме
,
ан
-
Низамия
,
Аш
-
Шибл
ад
-
Даула
Абу
-
л
-
Хайжа
ал
-
Бакри
.
Abstract.
This article is devoted to historical work “Ahbar ad-davla as-Saljukiyya” by historian Sadr ad-Din ibn
al-Husayni, wich has
important significance for the history of Central Asia, Azerbaijan, Iran and Iraq in period of
Saljuks and Gaznevids (XI–XIII centuries.). The author gives us an interesting information about biography of Nizam
al-Mulk – chief vizier of Saljuk rulers Alparslan (1063–1072) and his son Malikshakh (1072–1092).
S H A R Q M A S H ’ A L I
76
Keywords and expressions:
Saljukids, Masud ibn Makhmud, Kaim bi amri-l-Lah, Tughrulbek, Alp Arslan,
Malikshakh, “Ahbar ad-davla as-Saljukiyya”, “Zubdat at-tavarekh fi ahbar al-umara va-l-muluk as-Saljukiyya”, Abu
Ali Hasan ibn Ali Tusi Nizam al-Mulk, Siyasatname, an-Nizamiyya, Ash-Shibl ad-Davla Abu-l-Xayja al-Bakri.
Салжуқийлар
1
давлатлари
Марказий
ва
Ғар
-
бий
Осиёда
тарихнинг
энг
мураккаб
,
аммо
та
-
рихий
воқеаларга
бой
бўлган
бир
даврда
юзага
келиб
,
мазкур
минтақаларнинг
ижтимоий
-
сиё
-
сий
,
иқтисодий
ва
маданий
ҳаётида
катта
из
қолдирдилар
ва
бу
ҳудудларнинг
этномаданий
жараёнларига
ҳам
кучли
таъсир
этди
.
Салжу
-
қийларнинг
давлат
тузилмалари
улардан
олдин
шаклланган
араб
халифалиги
ва
унинг
дои
-
расида
ташкил
топган
маҳаллий
давлатлар
не
-
гизида
пайдо
бўлиб
,
тарих
ривожининг
кейин
-
ги
босқичини
ўзгартирдилар
.
Ўғуз
ва
бошқа
туркий
қавмларга
йўлбош
-
чилик
қилган
салжуқийлар
1040
йил
24
майда
Данданақон
жангида
ғазнавийлар
султони
Масъуд
ибн
Маҳмуд
лашкарини
бутунлай
тор
-
мор
этиб
,
ғарбга
қараб
юришларини
давом
эт
-
тирдилар
.
Жиддий
бир
қаршиликка
дуч
келма
-
ган
салжуқийлар
кетма
-
кетлик
билан
Оли
Бўя
(
бувайҳийлар
)
сулоласига
мансуб
ҳудудларни
ўз
қарамоғларига
киргизиб
, 1055
йили
Бағдодни
ҳам
забт
этдилар
ва
халифа
Қоим
би
амри
-
л
-
Лоҳ
салжуқийларнинг
энг
ёши
улуғ
пешвоси
Тўғ
-
рулбекка
барча
қарам
ҳудудлар
устидан
ҳукм
-
рон
султон
“
Султон
ал
-
Машриқ
ва
-
л
-
Мағриб
”
деб
унвон
берди
.
Султон
Тўғрулбекнинг
ворис
-
лари
Алп
Арслон
ва
Маликшоҳ
бу
босқинчилик
сиёсатини
ислом
динини
кенгайтириш
ва
ша
-
риати
исломнинг
муҳофазаси
шиори
остида
да
-
вом
эттирдилар
.
Султон
Маликшоҳ
ҳукмронли
-
гининг
охирги
йилида
(1092)
салжуқийлар
им
-
периясининг
чегаралари
шарқда
Қошғардан
ва
ғарбда
Ўрта
ер
ва
Мармар
денгизлари
,
шимолда
Кавказ
ва
жанубда
Ямангача
чўзилган
эди
.
Салжуқийлар
Марказий
ва
Ғарбий
Осиё
-
нинг
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳаёти
ҳамда
та
-
рихида
сезиларли
из
қолдирган
.
Жумладан
,
уларнинг
даврида
ерга
эгаликнинг
“
иқто
”
шакли
анча
ривожаланди
,
салжуқийлар
бош
-
чилигида
кўчиб
борган
ёки
босиб
олган
ҳу
-
дудлардаги
этногенетик
жараёнга
таъсири
1
Салжуқийлар
даврига
оид
адабиётлар
ҳақида
қа
-
ранг
:
Агаджанов
С
.
Г
.
Сельджукиды
и
Туркмения
в
XI–XII
вв
. –
Ашхабад
:
Ылым
, 1973. –
С
. 143–151.
натижасида
,
аҳолининг
туркий
халқлардан
иборат
қатлами
кенгая
борди
.
Бироқ
салжу
-
қийлар
билан
боғлиқ
бу
давр
илмий
адабиёт
ва
тадқиқотларда
етарли
даражада
ўз
аксини
топмаган
2
.
Мутахассислар
бунинг
сабабини
салжуқийлар
даврига
оид
манбаларни
етар
-
ли
даражада
ўрганилмаганидан
3
деб
били
-
шади
.
Айтиш
керакки
,
салжуқийлар
даврини
махсус
ўрганган
олимлар
З
.
М
.
Буниятов
ва
С
.
Г
.
Агаджановларнинг
мазкур
хулосалари
ҳалигача
долзарблигини
сақлаб
келмоқда
.
Ўтган
асрнинг
60–80-
йилларида
баён
этил
-
ган
бу
фикрларни
инкор
этмасдан
,
таассуф
билан
таъкидлаш
лозимки
,
мустақил
Ўзбе
-
кистонда
салжуқийлар
тарихини
ўрганиш
борасида
олиб
борилган
илмий
ишлар
дои
-
расида
ҳам
алоҳида
комплекс
изланишлар
йўқ
.
Ваҳоланки
,
салжуқийлар
сулоласи
ҳукмронлик
йиллари
,
умуман
Х
–XII
асрлар
-
даги
Марказий
Осиёда
туркий
сулолалар
томонидан
асос
солинган
давлатлар
ўзбек
давлатчилиги
тарихида
ҳам
муҳим
босқич
ва
давр
ҳисобланади
.
Бироқ
,
Ўзбекистон
тари
-
хи
фанида
сулолавий
тарихни
ўрганиш
унча
урф
бўлмаганлиги
сабабли
Салжуқийлар
давлати
тарихини
комплекс
ўрганиш
тарих
-
чилар
эътиборидан
четда
қолган
.
Салжуқийлар
истилоси
давригача
ислом
оламида
араб
ва
форс
тилидаги
тарихнавис
-
лик
анча
ривожланган
эди
.
Минтақа
ва
суло
-
лавий
тарих
бўйича
тарихий
асарлар
,
шу
даврнинг
турли
соҳаларини
ёритадиган
бош
-
қа
жанрдаги
китоблар
ҳам
кўп
эди
.
Салжуқийлар
даврига
оид
манбалардан
бири
Садриддин
Абулҳасан
Али
ибн
Абул
-
фаворис
Носир
ибн
Али
ал
-
Ҳусайнийнинг
2
Об
исторических
сочинениях
периода
господства
Сельджуков
см
.:
Са
h
е
n
С
l. The Historiography of the
Seljuqid Period. In // Historians of the Middle East. Ed.
by B. Lewis, P. M. Holt. – London, 1962. –
Р
. 59–78.
3
Буниятов
З
.
М
.
Садр
ад
-
дин
ал
-
Хусайни
.
Сообщения
о
сельджукском
государстве
, «
сливки
»
летописей
,
со
-
общающих
о
сельджукских
эмирах
и
государях
/
Вве
-
дение
,
перевод
,
примечания
З
.
М
.
Буниятова
. –
Москва
:
Восточная
литература
, 1980. –
С
. 8.
S H A R Q M A S H ’ A L I
77
“
Ахбор
ад
-
давлат
ас
-
салжуқиййа
” (
Салжу
-
қий
давлати
ҳақида
хабарлар
)
деб
номланган
араб
тилидаги
асаридир
.
Бироқ
муаллиф
асарнинг
муқаддима
қисмида
мазкур
асарни
“
Зубдат
ат
-
таворих
[
фий
]
ахбор
ал
-
умаро
ва
-
л
-
мулук
ас
-
салжуқиййа
”
(
Салжуқий
амир
-
лар
ва
маликлари
ҳақида
тарихлар
қаймоғи
)
деб
тилга
олади
.
Шу
ном
билан
асар
феҳ
-
ристларга
ҳам
киритилган
1
.
Асарнинг
мазмунидан
маълум
бўладики
,
Садриддин
ал
-
Ҳусайний
салжуқийлар
тарихи
-
ни
мухтасар
тарзда
,
бошқа
манба
ва
асарлардан
маълумотларни
танлаб
, “
қаймоғини
” (“
Зубда
”
деб
номланиши
шундан
)
бермоқчи
бўлган
.
У
бу
мақсадига
эришган
ҳам
.
Бизгача
етиб
келган
асарнинг
нусхаси
ҳар
ҳолда
бир
муаллифнинг
меҳнати
натижаси
бўлиб
кўринади
.
Марказий
Осиё
(
салжуқийлар
,
ғазанавий
-
лар
,
қорахонийлар
,
хоразмшоҳлар
сулолала
-
ри
),
Кавказ
орти
(
Озарбайжон
отабеклари
,
ширвоншоҳлар
,
Гуржистон
),
Эрон
(
Форс
отабеклари
давлатлари
,
салжуқий
амирлари
-
нинг
мулклари
)
ва
Ироқ
(
Бағдод
халифалиги
,
Мосул
отабеклари
),
умуман
,
Шарқ
халқлари
тарихига
оид
мазкур
манбада
жуда
кам
ўр
-
ганилган
давр
тарихи
кенг
ёритилади
.
Мазкур
асарда
салжуқийлар
давлатида
27
йил
вазир
бўлиб
фаолият
олиб
борган
Абу
Али
Ҳасан
ибн
Али
Тусий
Низомулмулк
ҳақида
ҳам
ажойиб
маълумотлар
мавжуд
.
Маълумки
,
Абу
Али
Ҳасан
ибн
Али
Ту
-
сий
вазирлик
шуҳрати
билан
бирга
Шарқ
тарихи
ва
маданиятида
ўзининг
“
Сиёсатно
-
ма
” (
ёки
“
Сияр
ал
-
мулук
”)
асари
билан
ҳам
ўчмас
из
қолдирган
.
Дабирлик
мансабидан
салжуқийлар
шоҳи
Алпарслон
(1063–1072
йиллар
)
саройида
ва
-
зирлик
мансабигача
кўтарилган
ва
“
Низо
-
мулмулк
”,
яъни
“
мулкнинг
низоми
,
тартиби
”
номи
билан
шуҳрат
қозонган
мазкур
арбоб
вазирлиги
даврида
у
давлатнинг
ишларини
ўзи
бошқарган
.
Низомулмулк
сарой
ва
давлатдаги
шун
-
чалик
катта
обрў
-
эътиборига
қарамасдан
ҳа
-
садгўй
,
ғаразгўй
кишилар
ва
мансабдорлар
-
1
Қаранг
:
Rieu Ch. Supplement to the catalogue of the
Arabic manuscripts in the British Museum. – London,
1894.
№
550 (Stowe, Or. 7); Brockelmann
С
. GAL, I,
321–322; SB, I, 554–655
ва
бошқалар
.
нинг
иғволаридан
хавфсираб
яшарди
.
Ҳатто
Алпарслоннинг
ўзи
ҳам
вазирини
рофизий
-
ликда
айблаб
,
унинг
шофеий
мазҳабида
эмаслигидан
афсусланарди
.
Шоҳнинг
шун
-
дай
муносабатини
Низомулмулкнинг
ўзи
ҳам
асарида
таассуф
билан
эслайди
.
1072
йили
Алпарслон
ўлдирилганидан
кейии
Низомулмулк
унинг
ўғли
, 17
ёшида
тахтга
ўтирган
Маликшоҳ
(1072–1092
йил
-
лар
)
саройида
вазирлик
қилиб
,
бу
шоҳнинг
давлатига
ҳам
катта
мадад
бериб
,
мулкини
бошқариб
туради
.
Маликшоҳ
уни
ўз
ҳомий
-
си
–
отабек
деб
атаган
.
Вазирлиги
даврида
у
кўп
олимлар
ва
машҳур
кишиларга
ҳомий
-
лик
қилиб
,
моддий
ёрдам
кўрсатди
.
Қуйида
мақола
муаллифи
томонидан
араб
тилидан
таржима
қилиниб
,
нашрга
тай
-
ёрланган
Садриддин
ал
-
Ҳусайнийнинг
аса
-
ридан
Низомулмулкка
оид
бир
парча
маъ
-
лумот
ҳавола
этилади
.
“
Вазир
Низому
-
л
-
мулк
Қавому
-
д
-
дин
Хожайи
Бузург
Абу
Али
ал
-
Ҳасан
ибн
Али
ибн
Исҳоқ
Розий
амир
ал
-
мўмининнинг
ўлдирилиши
Ал
-
Ҳасан
ибн
ас
-
Саббоҳ
2
Аламут
қалъаси
3
-
да
яширинганида
ва
Ибн
ас
-
Саббоҳнинг
фит
-
наси
очиқ
-
ойдин
бўлиб
,
унинг
ёвузлиги
тарқа
-
либ
,
зарари
кучайганидан
кейин
,
Низомулмулк
аскарлар
билан
бу
қалъа
йўлини
тўсди
. [
Бир
куни
]
бу
қалъадан
икки
киши
чиқиб
кетади
.
Уларнинг
отларининг
тақалари
тескари
қадал
-
гани
учун
қалъани
ўраб
олган
аскарлар
уларни
қалъага
кирган
деб
ўйлаган
.
Низомулмулк
ҳаммомдан
чиқиб
,
чодирда
ўтирган
эди
.
Ўша
икки
кишидан
бири
вазир
-
га
шикоят
билан
мурожаат
қилади
.
Бу
вақтда
овқатланаётган
[
вазирни
]
кирган
одам
пичоқ
билан
урди
ва
қочди
,
бироқ
чодирнинг
арқо
-
нига
қоқиниб
[
йиқилди
ва
] //
38
б
қўлга
оли
-
ниб
ўдирилди
4
.
2
Исмоилийлар
давлатининг
асосчиси
ал
-
Ҳасан
ибн
Али
ибн
Муҳаммад
ибн
Жаъфар
ибн
ал
-
Ҳусайн
ибн
ас
-
Саббоҳ
ал
-
Химйарий
(457–518)
бўлган
.
3
Аламут
–
Ал
-
Бурс
(
Элбрус
/
Элбурз
)
тоғларида
,
Қаз
-
вин
шарқида
жойлашган
қалъа
.
Уни
Ҳасан
ибн
ас
-
Саббоҳ
5
август
1090
йили
забт
этган
.
4
Низомулмулк
Наҳованд
яқинидаги
Саҳна
қишлоғи
-
да
ўлдирилган
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
78
Унинг
вазирлиги
27
йил
давом
этди
.
Бо
-
тинийлар
томонидан
шанбага
ўтар
кечаси
,
10
рамазон
485
йили
1
у
ўлдирилди
2
.
Унинг
ўлдирилишининг
сабаби
[
шул
эди
]:
Тож
ал
-
мулк
Або
ал
-
Ғаноим
–
султон
Маликшоҳ
-
нинг
хазинабони
,
унинг
хонадонининг
нози
-
ри
ва
болаларининг
вазири
3
,
султонни
вазир
Низомулмулкка
қарши
қилиб
қўйди
.
Султон
тарафидан
вазирга
нисбатан
норозиликлар
пайдо
бўла
бошлади
ва
у
вазирни
амалидан
олмоқчи
бўлди
,
бироқ
буни
қилолмасди
,
зеро
,
аскарлар
ва
черик
унга
мойил
эдилар
.
Улар
уни
[
амалидан
олишда
]
ожизлик
қилиб
,
юқорида
баён
этилганидек
,
унга
ўша
дай
-
ламий
4
ни
гиж
-
гижладилар
.
Султон
ва
Тож
ал
-
мулк
уларнинг
умр
-
лари
ташвишсиз
ўтади
деб
ўйладилар
,
бироқ
уни
[
вазирни
]
нг
ўлимидан
султоннинг
ўли
-
мигача
36
кун
5
,
султон
ўлимидан
то
Тож
ал
-
мулк
ўлдирилишгача
икки
ой
ўтди
[
холос
].
Тож
ал
-
мулк
шу
муддат
ичида
доим
қўрқиб
яшади
, [
оқибатда
]
вазир
Низомулмулкнинг
ғуломлари
унга
ҳамла
қилиб
ўлдирдилар
6
.
1
Пайшанба
куни
, 14
октябрь
1092
йили
.
2
Жувайний
маълумотига
қараганда
Низомулмулк
12
рамазон
(16.
Х
.1092)
да
ўлдирилган
.
Қаранг
:
The
History of the World-Conqueror by 'Ala'-ad-Din Ata-
Malik Juwaini / Transl. by J. A. Boyle. Vol. I. – Man-
chester, 1958. – S. 676.
3
Тож
ал
-
мулк
–
Абу
-
л
-
Ғаноим
Марзубон
ибн
Хусра
-
ви
Фирўз
“
Ибн
Дуруст
” (
Тўғри
,
дуруст
.
Уни
“
Дараст
”
деб
ўқилиши
нотўғридир
–
З
.
Қ
.)
лақабли
бўлиб
Ма
-
ликшоҳнинг
завжаси
–
Туркон
хотуннинг
севиклиси
бўлган
.
Сарой
фитналарига
бош
бўлиб
,
давлат
ишла
-
рига
аралашган
бу
аёл
билан
Тож
ал
-
мулк
қари
вазир
-
га
султонни
қарши
қилиб
қўйди
.
Тож
ал
-
мулк
қадим
эронлик
вазирларнинг
авлодларидан
бўлиб
,
машҳур
саркарда
Сутегинга
хизмат
қилиб
,
унинг
тавсияси
билан
султон
Маликшоҳ
Тож
ал
-
мулкни
девони
туғро
ва
иншо
га
раҳбар
қилиб
тайинлайди
.
Низомулмулк
вафотидан
сўнгра
Тож
ал
-
мулк
бир
муддат
султон
вазири
бўлгач
давлат
ишларидан
Низомулмулк
тайин
-
лаган
одамларни
сиқиб
чиқарди
.
4
Низомулмулк
қотили
–
Абу
Тоҳир
Арроний
бўлган
.
Низомулмулк
исмоилийлар
тарафидан
ўлдирилган
биринчи
шахсдир
.
5
Маликшоҳ
16
шаввол
485
ҳ
.
й
. (19.XI.1092)
вафот
этган
.
Султон
Маликшоҳ
Низомулмулк
ўлдирилиши
-
дан
35
кун
ўтгач
,
вафот
этади
.
6
Тож
ал
-
мулк
12
муҳаррам
486
ҳ
.
й
. (12.II.1093) 47
ёшда
ўлдирилди
(Ibn-el-Athiri Chronicon quod perfectis
simumin scribitur / Ed. C. J. Tornberg. I–XIV. Upsaliae
Тож
ал
-
мулкнинг
Вазир
Низомулмулк
усти
-
дан
ёзиб
юборган
чақимида
шундай
ёзилган
эди
: “
У
[
Низомулмулк
]
ҳар
йили
фақиҳлар
,
сўфийлар
ва
Қуръон
қорилари
учун
300
минг
динор
нафақа
сарфлайди
.
Агар
шу
маблағ
билан
аскар
жамланса
эди
,
Константиния
дарвозасини
оларди
”.
Султон
вазирни
даъват
қилиб
,
ундан
нима
иш
7
бўлаётганини
сўради
.
У
деди
: “
Эй
оламнинг
султони
! //39
а
,
дунё
-
нинг
ҳукмдори
!
Мен
бир
қари
одамман
:
мени
сотсанг
уч
динордан
ортиқ
нархим
бўлмайди
.
Сен
ёшсан
,
агарда
сени
сотсалар
шунда
ҳам
бир
неча
юз
динор
берадилар
.
Бироқ
Аллоҳ
таоло
сени
ато
қилган
ва
сен
билан
менга
берганини
бирор
-
бир
бошқа
махлуқларига
бермаган
.
Шундай
экан
,
унинг
динини
кўта
-
риб
ва
азиз
китобини
сақлаб
юрганларга
300
минг
динор
сарфлаш
арзимайдими
?!
Сен
ўзинг
ҳар
йили
қўшин
муҳорабалари
учун
бу
маблағдан
кўп
сарфлайсан
,
ваҳоланки
,
энг
кучли
ва
мерган
отувчинг
бир
милдан
узоқроқ
отолмайди
ва
фақат
ёнида
турганга
қилич
сола
олади
.
Мен
эса
бу
пуллар
эвазига
сенга
шун
-
дай
аскарларни
муҳайё
қиламанки
,
ўз
дуола
-
рининг
ўқи
билан
Арши
аълога
етадилар
,
бу
дуоларнинг
Аллоҳга
етиб
боришига
бирор
нарса
тўсқинлик
қилолмайди
!”.
Султон
йиғлади
ва
унга
деди
: “
Бу
лаш
-
карни
кўпайтиргин
!
Сенга
молу
маблағ
да
-
риғ
тутилмайди
!
Дунёнинг
бари
[
бойлиги
]-
сенинг
қўлингда
! ”
Низомулмулк
жуда
эҳтиёткор
эди
.
Агар
-
да
у
бирор
-
бир
аскарга
минг
динорлик
иқто
ажратса
,
шунда
унинг
ярмини
Самарқанд
,
қолган
ярмини
ар
-
Рум
мамлакати
ҳисобидан
тўлар
эди
.
Шунда
бирор
-
бир
дирҳамни
ке
-
чиктирмасди
.
У
туркларни
мулк
–
иқто
8
билан
таъминлаган
биринчи
одам
саналади
.
У
иккала
Ироқ
ва
Хуросоннинг
баъзи
ноҳия
-
ларида
ан
-
Низомия
номи
билан
мадрасалар
барпо
қилди
. 468
йили
9
у
Абу
Саъд
ас
-
Су
-
et Lugduni Batavorum, 1851–1876, VIII, 165.
Кейинча
-
лик
:
Ибн
ал
-
Асир
).
7
Вазир
Низомулмулк
Бағдоддан
ташқари
, “
Низо
-
мийа
”
мадрасаларини
Нишопур
,
Омул
,
Мосул
,
Басра
,
Ҳирот
,
Дамашқ
,
Жазират
ал
-
Умар
,
Ғазна
ва
Марвда
барпо
қилган
эди
.
Уларнинг
бир
қисмини
ўзи
,
қолган
-
ларини
ажратилган
маблағлари
эвазига
қурганлар
.
8
Низомулмулк
давридаги
иқтолар
ҳақида
қаранг
:
Агаджанов
, 221–226.
9
16
август
1075 – 5
август
1076
йили
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
79
фий
1
ёрдами
билан
“
ан
-
Низомия
” [
мадраса
-
сини
]
қуриб
битказди
.
Унда
имом
Абу
Исҳоқ
аш
-
Шерозий
2
ўлимигача
,
яъни
476
йили
,
жу
-
мада
II
ойининг
охиригача
3
таълим
берган
.
Унинг
вафотидан
кейин
Низомулмулк
Абу
наср
Ибн
Саббоҳ
4
ни
мударрис
этиб
тайин
-
лади
. //39
б
Низомулмулкнинг
ишларига
ма
-
дад
берган
дўстлари
бўлган
:
Улар
орасида
соҳиби
девони
иншо
Камолиддин
Абу
Ризо
Фазлуллоҳ
ибн
Муҳаммад
5
ҳам
бор
эди
.
Султонни
унга
ишончи
баланд
бўлиб
,
ундан
кўпинча
ажралмасди
ва
султон
усиз
турол
-
масди
.
Бир
куни
султон
ҳузурига
кечикиб
келмади
ва
султон
унга
турк
тилида
ёзди
:
“
Дар
ҳақиқат
сен
мени
йўқлигимни
ҳис
қил
-
майсан
,
лекин
мен
сенинг
йўқлигингни
ҳис
қиламан
,
сен
бировнинг
дўстлигидан
хуш
-
нудсан
,
мен
эса
бировда
сен
билан
бўлган
бу
1
Шайх
аш
-
шуйух
Аҳмад
ибн
Муҳаммад
Абу
Саид
(
матнда
–
Саъд
)
ибн
Дубаст
Абу
Саид
ан
-
Нишопурий
ас
-
Суфий
–
Бағдодда
қурган
работ
и
орқали
машҳур
бўлиб
, 9
раби
' II 477
ҳ
.
й
. (15.VIII.1084)
вафот
этган
.
2
Шайх
Иброҳим
ибн
Али
ибн
Юсуф
Исҳоқ
ал
-
Фиру
-
зободий
аш
-
Шерозий
[
тав
.
Боғдодда
393
ҳ
.
й
. (10.XI.
1002–29.
Х
.1003)] –
шофии
имоми
.
Низомийа
мадрасаси
унинг
ташаббуси
билан
бино
бўлган
.
Шу
мадрасанинг
биринчи
мударриси
.
Улуғ
обрўга
эга
бўлган
олим
эди
.
Унинг
жанозасида
халифа
ал
-
Муқтади
би
-
амриллоҳ
ҳам
иштирок
этган
.
Ибн
ал
-
Асир
, VIII, 134.
3
5
ноябрь
1083
йили
.
4
Шайх
Абу
Наср
ас
-
Саййид
ибн
Абд
ал
-
Воҳид
ибн
Аҳ
-
мад
ибн
Жаъфар
Ибн
ас
-
Саббоҳ
[
тав
. 400
ҳ
.
й
. (25.VIII.
1009–14.VIII.1010)
Бағдодда
].
Шофии
фақиҳи
ва
олим
.
Низомийа
мадрасасининг
мударриси
. 13
жумада
I 477
ҳ
.
й
.
(17.
Х
.1084)
вафот
этган
.
Қаранг
:
Ибн
ал
-
Асир
, VIII, 137.
5
Сўз
амид
,
кейнчалик
котиб
ва
деван
ал
-
иншо
в
a-p-
расоил
нинг
бошлиғи
Абу
-
л
-
Маҳосин
ибн
Камол
ад
-
Давла
ва
-
д
-
Дин
ибн
Абу
-
р
-
Ризо
Фазлаллоҳ
ибн
Муҳаммад
ҳақида
бораётир
.
Султон
Маликшоҳ
уни
вазири
Низомулмулк
сўзига
кириб
476
ҳ
.
й
.
шавволида
қатл
этган
.
Котиб
ал
-
иншо
амали
саройда
энг
қадим
амаллардан
бўлган
.
Аббосийлар
даврида
масхус
девон
ал
-
иншо
тузилдики
,
баъзан
вазирлар
итоатида
,
баъзан
эса
давлат
мукотибларини
назорат
қиладиган
махсус
котиб
итоатида
бўлган
.
Кейинчалик
махсус
девон
ар
-
расоил
(
ёки
–
девон
ал
-
мукотибот
)
тузилди
-
ки
,
унинг
бошлиғини
соҳиб
(
ёки
мутаваллий
)
девон
ap-
расоил
дердилар
.
Салжуқийлар
давлат
маҳкамаси
ҳужжатларда
девон
ал
-
иншо
ёки
девон
ат
-
туғро
де
-
йилган
ва
у
мамлакат
ичкариси
ва
бошқа
давлатлар
билан
ёзишмаларни
олиб
борарди
.
Давлат
маҳкама
-
сининг
бошлиғи
иншо
фанидан
яхши
хабардор
бўли
-
ши
лозим
эди
,
чунки
мактубларда
кўпроқ
бадиий
ифодаларга
аҳамият
беришарди
.
яқинликни
тополмайман
”.
Иккинчиси
соҳи
-
би
девони
ашраф
ал
-
мамолик
Хожа
Шараф
ал
-
мулк
6
эди
.
Имод
ад
-
дин
Исфаҳоний
7
зикр
қилади
: “
Бу
Шараф
ал
-
мулкда
360
та
,
йил
-
нинг
ҳар
кунига
мувофиқ
кийим
бўлган
.
Улар
мукаммал
ва
фахрий
ажойиб
кийимлар
бўлиб
,
ҳар
куни
биттасини
йил
фаслига
му
-
вофиқ
кияр
эди
.
Агарда
у
биттасини
туҳфа
ёки
ҳадя
қилса
,
унда
унинг
хазиначиси
бе
-
рилган
кийимга
ўхшашини
сотиб
олиб
жо
-
йига
қўярди
”.
Абу
Ҳанифа
Нўъмон
ибн
Со
-
бит
,
разияллоҳу
анҳунинг
Боб
ат
-
Тоқ
дарво
-
заси
олдидаги
қабри
устига
мақбара
ва
мад
-
расани
унинг
издошлари
учун
бино
қилди
8
.
Аш
-
Шариф
ал
-
Баёзий
9
у
барпо
этган
мақ
-
бара
пештоқида
ёзди
:
Кўрмайсанми
тарқалиб
кетган
илмларни
,
Шу
лаҳадда
ётган
одам
жамлаган
эди
.
Мана
бу
ер
ҳам
ўлик
бир
жой
эди
,
Уни
Абу
Саъднинг
саховати
зинда
қилди
.
Имодаддин
Исфаҳоний
,
Аллоҳ
уни
раҳ
-
мат
қилсин
,
ўзининг
“
Нусрат
ал
-
фитра
”
ки
-
тобида
айтадики
,
султон
Маликшоҳ
зикри
ўтган
Тож
ал
-
Мулкни
вазир
Низомулмулк
6
Соҳиб
девон
ал
-
ишроф
ал
-
мамолик
–
молия
ва
назо
-
рат
девонининг
бошлиғи
.
7
Абу
Абдуллоҳ
Муҳаммад
ибн
Сафи
ад
-
дин
Абу
-
л
-
Фараж
Муҳаммад
ибн
Нафис
ад
-
дин
Абу
-
л
-
Ражо
Ҳамид
ибн
Муҳаммад
ибн
Абдуллоҳ
ибн
Али
ибн
Маҳмуд
ибн
Ҳибаталлоҳ
–
Имод
ад
-
дин
ал
-
Котиб
ал
-
Исфаҳоний
(1125–1201) –
машҳур
араб
адиби
ва
тарихчиси
,
зиёли
ои
-
ладан
. 1193
йилгача
турли
ҳукмдор
ва
султонлар
хизма
-
тида
бўлиб
,
кейин
тазкира
ва
тарихий
асарлар
ёзиш
билан
машғул
бўлган
.
Унинг
асосий
асарларидан
бири
–
Хари
-
дат
ал
-
қаср
ва
жаридат
аҳл
ал
-
аср
бўлиб
,
унда
халифа
-
ликдаги
машҳур
шоирлар
ҳақида
маълумот
берган
.
У
аббосийлар
вазири
Анушервон
ибн
Холид
ал
-
Кошоний
(?–1138)
ни
асари
Футур
замон
ас
-
судур
ва
судур
замон
ал
-
футур
ни
форс
тилидан
араб
тилига
таржима
қилган
.
Бу
таржима
форс
тилида
Нусрат
ал
-
фатра
ва
усрат
ал
-
фитра
деган
ном
олиб
,
уни
ал
-
Фатҳ
ибн
Али
ибн
Муҳам
-
мад
ибн
ал
-
Фатҳ
ал
-
Бундарийй
ал
-
Исфаҳоний
ал
-
Муазза
-
мий
қисқартириб
,
унга
Зубдат
ан
-
Нусра
ва
нухбат
ал
-
Усра
деган
ном
берган
.
8
Имом
ал
-
аъзам
(
Улуғ
имом
) –
Абу
Ҳанифа
ан
-
Нўъ
-
мон
ибн
Собит
ибн
Зута
ибн
Моҳ
(699–769) –
ҳана
-
фия
мазҳабинингг
асосчиси
.
9
Аш
-
Шариф
Абу
Жаъфар
Масъуд
ибн
Абд
ал
-
Азиз
ибн
ал
-
Муҳассин
ибн
ал
-
Ҳасан
ибн
Абд
ар
-
Раззоқ
ал
-
Баёзий
ҳошимийларнинг
қурайш
қабиласидан
.
Шоир
.
Бағдодда
16
зу
-
л
-
қаъда
468
ҳ
.
й
. (21.VI.1076)
вафот
этган
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
80
ҳузурига
қуйидаги
мазмундаги
мактуб
билан
юборди
: “
Тўғриси
сен
менинг
мулкларимни
забт
эттинг
ва
менинг
давлатимни
ўз
фар
-
зандларинг
,
қариндош
ва
ғуломларинг
ора
-
сида
бўлиб
олдинг
,
худдики
сен
мен
билан
шерикликда
тахтни
эгаллаганингдек
.
Сени
қўлингдан
вазорат
сиёҳдонини
тортиб
оли
-
шимни
ва
раиятни
сенинг
зулмингдан
қутқа
-
ришимни
хоҳлайсан
,
шекилли
?”.
[
Низомулмулк
]
Тож
ал
-
мулкка
жавоб
бер
-
ди
: “
Султонга
,
худовандимизга
етказгин
: “
Ал
-
лоҳ
сенинг
умрингни
зиёда
этсин
.
Нима
сен
эн
-
ди
мени
ишларинг
ва
тахтингда
шерик
эканим
-
ни
билдингми
?!
Билгин
!
Менинг
сиёҳдоним
сенинг
тахтинг
билан
боғланган
,
агарда
уни
олсанг
,
сенинг
тожингни
бошингдан
оладилар
,
уни
тортиб
олсанг
,
тожинг
ҳам
кетар
!”.
Имодаддин
Исфаҳоний
зикр
қиладики
,
бу
сўзлар
бўладиган
ишларни
ўзида
акс
эттир
-
ган
:
вазир
Низомумулкнинг
ўлдирилиши
ва
султон
вафотигача
бир
ой
ҳам
ўтмади
.
Султон
Маликшоҳ
Жайҳун
наҳридан
кечиб
ўтганида
Низомулмулк
маллоҳлар
ҳаққини
Антокия
солиғидан
белгилади
.
Султон
ундан
бу
ҳақда
сўраганида
вазир
жавоб
берди
: “
Тарих
китобларида
сенинг
мулкинг
кенг
ва
ҳукминг
[
ҳар
доим
]
бажарилишини
зикр
этишларини
хоҳлайман
.
Антокия
ноиб
и
сенинг
рикобингга
узр
сўраб
келган
,
унга
вусулот
(
тўлов
қоғози
)
ни
бергин
ва
ундан
маллоҳлар
учун
маблағни
олгин
”.
Султонга
бу
маъқул
келди
.
Вазир
Низомулмулкнинг
фазилатлари
дарҳақиқат
чексиз
эди
.
Мен
унинг
давлати
-
нинг
акобирларидан
бири
тарафидан
тузил
-
ган
бир
китобни
кўрдим
.
Унда
вазирнинг
чи
-
ройли
эътиқодига
асосланган
гўзал
сийрати
,
хулқининг
мукаррамлиги
,
адли
,
бирор
нар
-
сага
муҳтож
бўлганларга
нисбатан
унинг
кечиримлилиги
,
сабру
тоқати
ёзилган
эди
.
У
ҳақида
нақл
қиладиларки
,
бир
куни
унинг
ҳузурига
бир
фақир
келиб
,
унинг
дарвозаси
олдида
ўтириб
олибди
.
Ўзи
билан
катта
бир
кўза
ҳам
бор
экан
.
Вазир
Низомулмулк
//
40
б
султон
Маликшоҳ
хизматидан
бўшаб
уйига
келганида
фақир
жойидан
туриб
дебди
:
“
Мен
эшитдимки
,
сен
фақирларни
дўст
тутиб
,
уларни
қўллайман
деб
айтар
экансан
.
Шу
кўзани
тилла
билан
тўлдирмагунингча
даъволарингга
ишонмайман
!”
Вазир
Низо
-
мулмулк
фақирни
шунча
кўп
тилла
сўраш
-
дан
лутф
ва
узр
сўраш
билан
қайтармоқчи
бўлди
.
Бироқ
фақир
ўз
талабида
туриб
олди
ва
унга
таклиф
қилган
ҳамённи
қабул
қил
-
май
яна
кўзани
тўлдиришини
талаб
қилди
.
Шунда
Низомулмулк
хазиначи
[
си
]
га
хазина
-
дан
нақд
пулларни
охиригача
олиб
келиши
-
ни
буюрди
.
Шундай
қилдилар
,
бироқ
кўза
ярмигача
тўлмади
.
Шунда
вазир
ўз
аҳли
бай
-
ти
ва
қариндошларига
иложи
борича
барча
қимматбаҳо
нарсаларини
олиб
келишларини
буюрди
.
Улар
шундай
қилганларида
охири
кўза
шундай
тўлиб
кетдики
,
фақир
уни
жо
-
йидан
қимирлата
олмади
.
Вазир
Низомул
-
мулк
унга
ёрдам
беришларини
амр
қилди
.
Шунда
фақир
баланд
овоз
кўтариб
: “
Эй
Ни
-
зомулмулк
!
Мен
сени
бирозгина
синамоқчи
эдим
,
холос
!
Шунча
тилла
фақирга
не
ке
-
рак
!”
деди
ва
кўзи
тушган
томонга
қараб
ке
-
тиб
қолди
.
Низомулмулк
уни
қидириб
то
-
пишни
буюрди
,
бироқ
ундан
асар
топмади
-
лар
.
Низомулмулк
шунча
бойликни
[
турли
]
эзгу
ишларга
ва
фақирлар
садақотига
сарф
-
лади
,
унга
Аллоҳ
таолонинг
раҳмати
бўлсин
!
Аш
-
Шибл
ад
-
Давла
Абу
-
л
-
Ҳайжо
ал
-
Бак
-
рий
1
вазир
Низомулмулк
раҳматуллоҳи
тао
-
ло
вафотига
бағишлаб
бу
марсияни
айтган
:
Вазир
Низомулмулк
эди
гавҳар
яширин
,
Яратган
эди
уни
Раҳмон
шарафдин
.
У
чарақлаганда
айём
билмади
қадрин
,
Қайтарди
авайлаб
яна
садафга
ўзин
”.
1
Шибл
ад
-
давла
Абу
-
л
-
Ҳайжо
Муқотил
ибн
Атийа
ибн
Муқотил
ал
-
Бакрий
ал
-
Ҳижозий
[
ваф
. 505
ҳ
.
й
.
(10.VII.1111–27.VI.1112)] –
Бакр
ал
-
Ваил
қабиласи
-
дан
,
қабила
пешвосининг
ўғли
.
Вазир
Низомулмулк
қўлида
хизмат
қилиб
,
унинг
қариндошига
уйланган
эди
.
Вазир
ўлдирилганида
унга
атаб
марсия
ёзган
.
