“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
116
3/2021
(№
00053)
ЎЗБЕКИСТОН ТЎҚИМАЧИЛИК КОРХОНАЛАРИНИНГ
МОЛИЯВИЙ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА САНОАТ
ТАРМОҒИНИНГ КЛАСТЕР ТАҲЛИЛИ
Турсунов Бобир Ортикмирзаевич,
Тошкент давлат иқтисодиёт университети “Иқтисодий хавфсизлик”
кафедраси мудири, Ph.D
E-mail:
SPIN-
код: 5913-1935; ORCID: 0000-0002-5004-375x; Scopus ID: 57210803189
Аннотация.
Ушбу мақолада
мамлакатимиз тўқимачилик корхоналарида молиявий
хавфсизликни таъминлашда саноат тармоғининг кластер таҳлили
амалга оширилган.
Муаллиф томонидан дастлабки таҳлил ўтказиш мақсадида фаолият самарадорлигининг
умумлаштирувчи
кўрсаткичлари
ва
ишлаб
чиқариш
самарадорлигининг
омил
кўрсаткичлари қийматларининг вилоятлар бўйича фарқланиши динамик баҳоланган.
Калит сўзлар:
тўқимачилик, саноат, минтақавий хусусиятлар, тўқимачилик
тармоғи, мезофакторлар, рентабеллик, соф фойда, омиллар, қонуният.
Аннотация.
В
статье представлен кластерный анализ промышленного сектора в
обеспечении финансовой безопасности текстильной промышленности страны. Для
предварительного анализа автором проведена динамическая оценка региональных
различий значений обобщающих показателей операционной эффективности и факторных
показателей производственной эффективности.
Ключевые
слова
:
текстиль,
промқшленность,
региональная
специфика,
текстильная отрасль, мезофакторы, рентабельность, чистая прибыль, факторы,
закономерность.
Abstract.
In this paper have been provided a cluster analysis of the industrial sector in ensuring
financial security in the textile industry of the country. For the purpose of preliminary analysis, the
author dynamically assessed the regional differences in the values of generalization indicators of
operational efficiency and factor indicators of production efficiency.
Keywords
:
textile, industry, regional specificity, textile industry, mesofactors, profitability, net
profit, factors, patterns.
Кириш
Турли мамлакатларда пандемия оқибатида пахта нархининг пасайиши, экспорт
ва импорт ҳажмининг пасайиши, етказиб бериш занжирининг узилиши ва ишлаб
чиқаришни тўхтатилишига олиб келди. Коронавирус тарқалишига қарши курашиш учун
фавқулодда чораларни кўришга мажбур бўлинди. Ушбу жараён Ўзбекистон
тўқимачилик саноатини чеклаб ўтмади.[14] Статистик рақамларга мурожаат қилсак,
2020 йил 1 сентябрь ҳолатига кўра мамлакатимизда саноат корхоналари ва
ташкилотлари сони 78,5 мингтага етган. Бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 15,7
фоиз юқори кўрсаткич. Хусусан, тўқимачилик саноатимиз Ўзбекистон иқтисодиётининг
жадал ривожланаётган сегментларидан бирига айланган. Қолаверса, бу чет эл
инвестицияларини жалб қилиш, маҳсулот экспорти борасида етакчи соҳа ҳамдир.
Аммо 2020 йил
бутун дунё учун синовлар йили бўлди. Коронавирус нафақат инсонлар
саломатлиги, балки жаҳон иқтисодиётини ҳам катта таҳдид остида қолдирди.
Оқибатда барча соҳада танг вазият вужудга келди. Жумладан, пандемия туфайли
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
117
3/2021
(№
00053)
жаҳон бозорида пахта нархи пасайиши, экспорт ва импорт ҳажми камайиши, етказиб
бериш занжири узилиши ва ишлаб чиқаришнинг тўхтатилиши каби салбий ҳолатлар
кузатила бошлади. Шу туфайли мамлакатлар коронавирус тарқалишига қарши
курашиш учун фавқулодда чораларни кўришга мажбур бўлди. Ушбу жараён, табиийки,
Ўзбекистон тўқимачилик саноатини ҳам четлаб ўтмади. Натижада ўз вақтида тегишли
чора
-
тадбирлар белгиланиб, корхоналар фаолияти қайта тикланди ва барча иш
ўринлари сақлаб қолинди. Маҳсулот ишлаб чиқариш ва экспорт суръатлари ўсишда
давом этди. Ҳар қандай
корхонанинг ривожланишини белгиловчи асосий омил —
бу
унинг молиявий хавфсизлигидир, шу сабабли корхоналар молиявий хавфсизлигини
таъминлашни бошқариш масаласи долзарб ҳисобланади.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Корхоналар
молиявий
барқарорлигини
таъминлаш
молиявий
менежментини такомиллаштириш йўли
билан
уни
босқичма
-
босқич ошириш,
корхоналар молиявий стратегисини ишлаб чиқиш ва молиявий барқарорликни
баҳолашнинг методологик асослари хорижий муаллифларнинг илмий асарларида
кенг тадқиқ этилган. Молиявий хавфсизлик
назарияси
масалалари
билан
А.Маршалл
[2],
Ж.Милль
[3],
Д.Рикардо
[4],
А.Смит
[5]
ва
бошқа
кўпгина
классик иқтисодий
назария
мактаби
вакиллари
шуғулланганлар.
Молиявий хавфсизликни таъминлаш масалалари, молиявий хавфсизликка
таҳдидлар ва уларни олдини олиш стратегиялари Амаде
С.М.
[6],
Амирселе А.
[7],
Аморе Л.
[8],
Ахмад С.
[9],
де Дериян
[10]
, В.Делас
[11]
ва бошқа олимлар томонидан
тадқиқ этилган.
МДҲ мамлакатлари иқтисодчи
-
олимлари томонидан корхоналар иқтисодий ва
молиявий хавфсизлигини баҳолаш ва бошқариш муаммолари бўйича бир қатор
тадқиқотлар ўтказилган, жумладан, рақобатбардошлик концепциясига асосланган;
кредит молия ташкилотларида молиявий рискларни бошқаришнинг замонавий
тизимини яратишга йўналтирган бошқарув концепциясини амалга ошириш
механизмини ишлаб чиқиш; банкротлик ва бошқа корхонага қўшилиб кетишни
олидини олиш; молиявий рискларни учун Монте
-
Карло моделини таҳлил қилиш;
корхоналарда молиявий ва иқтисодий рискларни баҳолашнинг концептуал жиҳатлари;
акциядорлар билан ўзаро ҳамкорлик асосида қўшилиш ва ютиб юбориш жараёнида
юзага келадиган молиявий рискларни бошқариш; акциядорлик корхоналар молиявий
барқарорлигини таъминлаш, корхона молиявий хавфсизлигини таъминлашнинг
ташкилий
-
иқтисодий усуллари ва моделларини ишлаб чиқиш ва бошқалар.
Макро ва микро даражаларда иқтисодий хавфсизликни ва молиявий
хавфсизлигини таъминлаш, уларни баҳолаш ва бошқариш масалалари мамлакатимиз
олимлари –
А.Бурханов
[12]
, Х.Абулқосимов
[13]
, Пардаев М.К.
[14],
Ортиқова Д
. [15],
Д.И.Истамов
[16],
А.Э.Ишмухаммедов
[17]
ва бошқаларнинг ишларида ҳам ўз аксини
топган. Кўрсатиб ўтилган
муаллифларнинг ишлари, шубҳасиз, корхонанинг молиявий
хавфсизлигини таъминлаш назариясига катта улуш қўшади. Аммо корхонани
молиявий хавфсизлигини таъминлаш муаммосининг мураккаблиги ва кўп қирралилиги
туфайли мазкур тадқиқотларда унинг барча жиҳатлари етарли даражада тадқиқ
қилинмаган.
Корхоналар
молиявий хавфсизлигини таъминлаш ва уни баҳолаш,
хорижий
малакатлар
тажрибасини
Ўзбекистон
шароитига
мослаштириш,
корхоналар
молиявий хавфсизлигини таъминлаш методологиясини
мамлакатимиз
корхоналарига
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
118
3/2021
(№
00053)
мослаб
ишлаб
чиқиш
мақсадида
бошқарувнинг
умумий
қабул
қилинган
усулларини
қўллашни
илмий
асослаш
зарурияти
мавжуд.
Мамлакатимизда корхона ахборот тизимларинини бошқариш ва ахборот
хавфсизлиги муаммолари маҳаллий иқтисодчи
-
олимлар Абдулаев М. [
1
8] ва бошқалар
томонидан ўрганилган. Корхоналарнинг иқтисодий ва молиявий хавфсизлиги
масалалари эса иқтисодчи олимлар Абулқосимов Ҳ.П. [
1
9] ва Бурханов А.У. [10]
томонидан ўрганилган.
Дастлаб, “молиявий хавфсизлик” тушунчаси иқтисодий хавфсизликнинг бир
қисми сифатида кўриб чиқилган ва мустақил элемент сифатида ажратилмаган. Шунинг
учун “молиявий хавфсизлик” тушунчасининг вужудга келиш тарихини иқтисодий
хавфсизлик тарихи сифатида кўриб чиқиш мумкин.
MaBiCo молиявий
-
таҳлилий марказининг энциклопедиясида молиявий
хавфсизлик
(ингл.
financial
security)
деганда,
корпоратив
тузилмаларни,
микродаражада хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий фаолиятини ҳимоя
қилиш бўйича кўриладиган чора
-
тадбирлар, усуллар ва воситалар тўплами бўлган
тушунча тушунилади.[
23]
Иқтисодчи олим Гукова А.В.нинг фикрича, корхона молиявий хавфсизлигининг
моҳияти корхона корпоратив стратегиясининг мақсадларига мувофиқ, ноаниқ ва
рақобат муҳитида молиявий стратегияни мустақил равишда ишлаб чиқиш ва амалга
ошириш қобилиятига асосланган. Яъни, молиявий хавфсизлик корхонанинг шундай
ҳолатики, у:
1)
узоқ
муддатли
даврда
корхонанинг
молиявий
мувозанатини,
барқарорлигини, тўлов қобилиятини ва ликвидлигини таъминлашга имкон беради;
2) корхонани барқарор кенгайтириш учун корхонанинг молиявий ресурсларга
бўлган эҳтиёжларини қондиради;
3) корхонанинг етарли молиявий мустақиллигини таъминлайди;
4) корхонага молиявий зарар етказишни ёки капитал таркибини салбий
ўзгартиришни ёки корхонани мажбуран тугатишни кўзда тутадиган
мавжуд ва вужудга
келадиган хавф ва таҳдидларга қарши тура олади;
5) молиявий қарорларни қабул қилишда етарли даражада мослашувчанликни
таъминлайди;
6) корхона эгаларининг молиявий манфаатларини ҳимоя қилишни
таъминлайди.[
21]
Олим Проценко Е
.
А
.
тадқиқотида молиявий хавфсизлик деганда
,
хўжалик
юритувчи субъектнинг молиявий
-
иқтисодий барқарорлигини, ликвидлилигини ва
такрор ишлаб чиқаришни кенгайтириш қобилиятини сақлаган ҳолда
,
режали
ривожлантириш қобилияти
тушунилади
.[22]
Бошқа яна бир маҳаллий молиячи олим Бурханов А.У. томонидан молиявий
хавфсизлик ва корхонанинг молиявий хавфсизлигига чуқурроқ таъриф берилган:
-
мамлакат молиявий хавфсизлиги –
молиявий муносабатлар субъектларининг
барча даражадаги молиявий манфаатларини
ҳимоя қилиш;
-
миллий иқтисодиёт ва унинг тармоқларини молиявий ресурсларга бўлган
талабларини қондириш ва тегишли мажбуриятларни амалга ошириш учун ликвидли
активлар билан таъминлаш;
-
молия тизимининг барқарорлиги ва салбий таъсирларга чидамлилик ҳолати;
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
119
3/2021
(№
00053)
-
миллий иқтисодий тизим фаолиятини самарали ташкил этиш ва домий
иқтисодий ўсишни таъминлаш бўйича молиявий имкониятлар мажмуидир.
Шунингдек, муаллиф хулосасига кўра, мамлакат молиявий хавфсизлиги миллий
иқтисодиётни жадал ривожланиши учун маблағ ва шароит билан таъминланганлик
ҳолати ҳамда давлат, жамият, шахсни баркамол ривожланиши учун манба бўлиб
хизмат қилади.
Корхонанинг молиявий хавфсизлиги –
бу:
–
корхона фаолиятини барқарор ривожланишини таъминлаш;
–
корхона молиявий барқарорлигининг зарурий шарти;
–
корхонанинг молиявий ҳолати ёмонлашуви бўйича эҳтимолий таҳдидларнинг
олдини олиш ва бартараф қила олиш имконияти;
–
корхона фаолиятида юзага келадиган рискларни минималлаштириш;
–
корхонанинг ички ва ташқи хавфлардан ҳимояланиш даражасидир. [10]
Бироқ,
корхонани молиявий хавфсизлигини таъминлаш муаммосининг
мураккаблиги ва кўп қирралилиги туфайли мазкур тадқиқотларда унинг барча
жиҳатлари етарли даражада тадқиқ қилинмаган. Корхоналар молиявий хавфсизлигини
таъминлаш ва уни баҳолаш, хорижий малакатлар тажрибасини Ўзбекистон шароитига
мослаштириш, корхоналар молиявий хавфсизлигини таъминлаш методологиясини
мамлакатимиз корхоналарига мослаб ишлаб чиқиш мақсадида бошқарувнинг умумий
қабул қилинган усулларини қўллашни илмий асослаш зарурияти мавжуд. Бунда эса
Ўзбекистон тўқимачилик тармоғида молиявий хавфсизликни таъминлашда саноат
тармоғининг циклик динамикаси таҳлилини амалга ошириш лозим бўлади.
Тадқиқот методологияси
Тадқиқот методикаси уч босқичда амалга оширилди. Биринчи босқичда
Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида саноат ишлаб чиқариш динамикасининг
прогрессив тенденция ва циклик таркибий қисмларининг параметрлари баҳоланди. Бу
умуман саноат ишлаб чиқаришининг прогрессив ва циклик динамикасининг умумий
ва ўзига хос хусусиятларига эга бўлган ҳудудларни аниқлашга имкон беради. Иккинчи
босқичда вилоятлар олинган модел параметрларининг ўхшашлиги асосида
кластерланади. Тадқиқотнинг учинчи, якуний босқичида тўқимачилик саноатининг
циклик динамикасининг Ўзбекистондаги саноат ишлаб чиқариш динамикасига
боғлиқлиги аниқланди.
Тадқиқотни ўтказишда биз
,
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика
қўмитаси веб
-
сайтида эълон қилинган 2000
-
2018 йилларда Ўзбекистон Республикаси
ҳудудларида
саноат
ишлаб
чиқаришининг
ўсиш
суръатлари
тўғрисидаги
маълумотлардан фойдаландик. Шунингдек,
2010-
2018 йилларда Ўзбекистон
Республикасида тўқимачилик маҳсулотларининг ўсиш суръатлари тўғрисидаги
маълумотлар қўлланилди.
Таҳлил ва натижалар
Иқтисодий адабиётларда
маълум вақт
даврларида макроиқтисодий
шароитларнинг таъсирини ҳисобга олган ҳолда корхоналарнинг молиявий
барқарорлигини таҳлил қилиш бўйича ишлар келтирилган. Баъзи олимлар саноатдаги
корхоналарнинг молиявий барқарорлигини макроиқтисодий кўрсаткичларнинг
динамик моделлари параметрларини ўз ичига олган математик моделлар ёрдамида
ўрганишади. Уларнинг вақтдаги тебранишини характерловчи. Бу муаллифларга
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
120
3/2021
(№
00053)
корхоналарнинг молиявий барқарорлиги моделларини белгилашда уларнинг турли
даврлардаги фаолиятининг алоҳида шарт
-
шароитларини ҳисобга олиш имкониятини
берди.
Худди шундай масала умуман Ўзбекистон Республикаси саноати учун,
шунингдек, унинг тўқимачилик саноати учун ҳам долзарбдир. Ушбу тадқиқот
давомида муаллиф томонидан қабул қилинган асосий гипотеза қуйидагича эди:
вилоятларда тўқимачилик саноатининг ривожланиши (динамикаси) тўғридан
-
тўғри
умуман саноат ишлаб чиқариш динамикасига боғлиқ. Ушбу гипотеза мамлакатдаги
саноат ишлаб чиқариш динамикасининг прогрессив ва циклик таркибий қисмларини
таҳлил қилиш орқали ишлаб чиқаришнинг прогрессив ва циклик динамикасининг
вилоятнинг тармоқлари ва тармоқлари бўйича боғлиқлигини очиб бериш мумкин
деган тахминга (гипотезага) асосланган.
Иқтисодий цикллар назарияси иқтисодий шароитдаги тебранишларнинг ўзаро
таъсирини тушунтириб бера олмайди. Иқтисодий назария иқтисодиётдаги турғун
жараёнларни яхши тушунтиради. Динамик жараёнлар ва ундан ҳам кўпроқ молиявий
ресурсларни тўплашни талаб қиладиган жараёнлар, иқтисодий назария нуқтаи
назаридан қимматли қоғозлар бозорининг хатти
-
ҳаракатларини тушунтириш деярли
мумкин эмас. Катталаштирувчи ва тезлаштирувчи воситалар ёрдамида мураккаб
иқтисодий жараёнларни тушунтиришга уринишлар Кейнс томонидан иқтисодий
назария тараққиёти бошланганда таклиф қилинган, аммо бу тадқиқотлар давом
эттирилмаган.
Бироқ, юқоридаги муаммони ҳал қилиш учун статистик ва эконометрик усуллар
жуда мос келади. Ушбу тадқиқот қуйидагиларни ўз ичига олади:
Ўзбекистон
Республикаси
вилоятларида
саноат
ишлаб
чиқариш
динамикасининг прогрессив ва циклик таркибий қисмларининг параметрларини
баҳолаш;
Саноат ишлаб чиқариш динамикасининг тренд
-
циклик таркибий қисмлари
параметрлари бўйича Ўзбекистон Республикаси ҳудудларини комбинациялашган
гуруҳлаш, қуйидагиларни бирлаштиради:
➢
чизиқли тенденция турлари бўйича вилоятларни гуруҳлаш (юқорига ёки
пастга);
Индустриал саноат ишлаб чиқаришининг ўсиш суръатларининг серияли даврий
компонентининг параметрлари бўйича ҳудудларни гуруҳлаш.
Комбинациялашган гуруҳлаш натижаларини ҳисобга олган ҳолда вилоятларнинг
ўзига хос иқтисодий турларини аниқлаш.
Ўзбекистон Республикасининг
j
-
чи вилоятсида саноат ишлаб чиқаришининг
прогрессив ва циклик динамикаси параметрларини баҳолаш учун тавсия этилган
модел қуйидагича:
•
Ўзбекистон
Республикаси
вилоятларида
саноат
ишлаб
чиқариш
динамикасин
инг
прогрессив
ва
циклик
таркибий
қисмларининг
параметрларини
баҳолаш;
•
Саноат
ишлаб
чиқариш
динамикасининг
тренд
-
циклик
таркибий
қисмлари
параметрлари
бўйича
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудлар
ини
комбинациялашган
гуруҳлаш
:
➢
чизиқли
тенденция
турлари
бўйича
вилоятларни
гуруҳлаш
(юқорига
ёки
пастга);
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
121
3/2021
(№
00053)
➢
индустриал саноат ишлаб чиқаришининг ўсиш суръатларининг серияли
даврий компонентининг параметрлари бўйича ҳудудларни гуруҳлаш.
•
комбинациялашган гуруҳлаш натижаларини ҳисобга олган ҳолда
вилоятларнинг ўзига хос иқтисодий турларини аниқлаш.
𝒚
𝒋
¯
=
𝒂
0
+
𝒂
1
*t +
𝒂
2
Sin (k*t) +
𝒂
3
Cos(k*t),
Бу ерда
:
𝑦
𝑗
¯
–
Ўзбекистон
Республикасининг
j-
вилоятсида
саноат
ишлаб
чиқаришининг
йиллик
ўсиш
суръатлари
вақт
сериясининг
прогрессив
121
ат
цикли
таркибий
қисмларининг
ҳисобланган
қийматлари
;
t
–
йиллар, t = 2000,….,2018 йй
.
𝑎
0
, 𝑎
1
–
вақт сериясининг таржима компонентини белгилайдиган модел
параметрлари;
k
–
циклик тебранишларнинг тўлқин узунлигини (даври) аниқлайдиган параметр;
𝑎
2
, 𝑎
3
–
гармоник тебранишларнинг умумий моделга қўшадиган параметрлари.
Тўлқин узунлигини (давр, йиллар) аниқлаш учун формуладан фойдаланилади:
L = 2π/k
Моделнинг сифати кўп корреляция коеффициенти ®, шунингдек кўп аниқланиш
коэффициенти (
D
) ёрдамида баҳоланади, бу тушунтирилган ўзгаришнинг ўзига хос
оғирлигини аниқлашга имкон беради (нинг ҳақиқий қийматларининг фоизлари
вилоятдаги саноат ишлаб чиқаришининг ўсиш суръатлари намунавий кўрсаткичларга
мос келади).
Модел параметрларини баҳолаш натижаларига кўра, юқорида келтирилган
модел ўрганилаётган вақт қаторларини ишончли тарзда тавсифлягани аниқланди:
ҳудудлар бўйича тушунтирилган ўзгариш 55
-
78% ни ташкил этди.
Натижада Ўзбекистон Республикаси учун ишлаб чиқарилган модел қуйидагича:
𝒚
1
¯
= 108,19 + 0,096*t +1,912 Sin ((-0,679)*t)
–
1,155 Cos((-0,679)*t).
Ушбу
модел
умуман
Ўзбекистон
Республикасида
саноат
ишлаб
чиқаришининг
йиллик
йиллик
ўсиш
суръатларидаги
(
D
) 66%
ўзгаришини
тушунтиради
.
Модел
параметрларини
таҳлил
натижаларига кўра, Қорақалпоғистон
Республикаси
,
Андижон
,
Жиззах
,
Қашқадарё
,
Наманган
,
Сирдарё
каби
вилоятлар
ўсиш
тенденцияси
турига
эга
,
қолганлари
эса
камайиб
борувчи
турга
эга
.
Вилоятларда
саноат
маҳсулотларини
ишлаб
чиқариш
цикли
узунлиги
4,21
дан
(
Тошкент
шаҳри
) 9,37
гача
(
Навоий
вилояти
)
ўзгариб
туради
.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
122
3/2021
(№
00053)
1-
расм.
Саноат
ишлаб
чиқаришининг
иқтисодий
динамикаси
турлари
бўйича
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудларини
якуний
комбинациялашган
гуруҳлаш
натижалари
Манбаа: SPSS 20 дастури асосида муаллиф ҳисоб
-
китоблари
Изоҳ 1: Ушбу расмда биринчи кластернинг ҳудудлари кўк ранг билан белгиланган (Андижон, Жиззак,
Наманган, Самарқанд, Тошкент, Хоразм, Тошкент шаҳар); жигарранг рангда –
иккинчи кластер вилоятлари
(Қорақалпоғистон Республикаси, Бухоро, Қашқадарё, Навоий, Сурхондарё, Сирдарё, Фарғона).
Изоҳ 2: Шрих билан белгиланган жойлар иқтисодий ўсишнинг юқори турига эга бўлган вилоятларни
кўрсатади: Бухоро, Навоий, Самарқанд, Сурхондарё, Тошкент, Фарғона, Хоразм, Тошкент шаҳри.
Шуни таъкидлаш керакки, 1
-
кластер вилоятларида ва 2
-
кластер ҳудудларида (
1-
расм) 2020 йилги модел бўйича ҳисоблаб чиқилган прогноз маълумотларида саноат
ишлаб чиқаришининг ўсиш суръатлари ўртача йиллик даражага нисбатан пасайганлиги
кўрсатилган. Мос равишда 3,5
ва 0,4% пунктларга. Бундан келиб чиқадики,
коронавирус инқирози ҳолати мунтазам циклик туфайли ҳар иккала гуруҳ
вилоятларида саноат ишлаб чиқаришининг пасайишига тўғри келган.
Шуни таъкидлаш керакки, 1
-
кластер вилоятларида ва 2
-
кластер ҳудудларида
2020 йилги модел бўйича ҳисоблаб чиқилган прогноз маълумотларида саноат ишлаб
чиқаришининг ўсиш суръатлари ўртача йиллик даражага нисбатан пасайганлиги
кўрсатилган. Мос равишда 3,5 ва 0,4% пунктларга. Бундан келиб чиқадики,
коронавирус инқирози
ҳолати мунтазам циклик туфайли ҳар иккала гуруҳ
вилоятларида саноат ишлаб чиқаришининг пасайишига тўғри келган.
Шуни таъкидлаш керакки, 1
-
кластер вилоятларида ва 2
-
кластер вилоятларида
2020 йилга мўлжалланган тренд
-
циклик модел прогнози саноат ишлаб чиқаришининг
ўсиш суръатларининг ўртача кўрсаткичга нисбатан пасайишини беради. Йиллик
даража, мос равишда, 3,5 ва 0,4% пунктларга. Бундан келиб чиқадики, коронавирус
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
123
3/2021
(№
00053)
инқирози ҳолати мунтазам циклик туфайли ҳар икки гуруҳ вилоятларида саноат ишлаб
чиқаришининг пасайишига тўғри келди.
Юқорида келтирилган динамик моделларнинг параметрларини баҳолаш
натижаларига кўра, саноат тенденциясининг узоқ муддатли динамикаси
хусусиятларига эга бўлган тўртта вилоятлар аниқланди, улар асосий динамик
хусусиятлари билан белгиланади. Циклик ва динамиканинг ушбу таркибий
қисмларининг комбинацияси. Ушбу минтақавий таниқли турларнинг таркиби қуйида
келтирилган:
1-
тур
(1 кластер, иқтисодий ўсишнинг юқорига қараб тури):
Самарқанд, Тошкент, Хоразм, Тошкент
;
2-
тур
(1 кластер, иқтисодий ўсишнинг камайиб борувчи тури):
Андижон, Жиззак, Наманган
,
3-
тур
(2-
кластер, ўсиб бораётган иқтисодий ўсиш тури):
Бухоро, Навоий,
Сурхондарё
.
4-
тур
(2 та кластер, иқтисодий ўсишнинг камайиб борувчи тури):
Қорақалпоғистон Республикаси, Қашқадарё, Сирдарё, Фарғона.
2010-
2018 йилларда иқтисодий фаолият турлари бўйича саноат ишлаб
чиқаришининг ўсиш суръатлари тўғрисидаги маълумотларга асосланиб. Ҳудудларда
саноат ўсишининг умумий ҳолати тўқимачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш
ҳолатига сезиларли таъсир кўрсатиши аниқланди.
Иқтисодий фаолият турлари бўйича саноат ишлаб чиқаришининг йиллик ўсиш
суръатларининг ўзаро боғлиқлик коеффициентларини ҳисоб
-
китоблари шуни
кўрсатадики, тўқимачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажмининг вилоятдаги
саноат ўсишига энг катта муносабати 4 йиллик кечикиш билан содир бўлади.
Шуни таъкидлаш керакки, 1
-
кластер вилоятларида ва 2
-
кластер вилоятларида
2020 йилга мўлжалланган тренд
-
циклик модел прогнози саноат ишлаб чиқаришининг
ўсиш суръатларининг ўртача кўрсаткичга нисбатан пасайишини беради. Йиллик
даража, мос равишда, 3,5 ва 0,4% пунктларга. Бундан келиб чиқадики, коронавирус
инқирози ҳолати мунтазам циклик туфайли ҳар икки гуруҳ вилоятларида саноат ишлаб
чиқаришининг пасайишига тўғри келди.
Хулоса ва таклифлар
Ўзбекистон Республикаси ҳудудларидаги тўқимачилик корхоналарининг
молиявий барқарорлигини ўрганишда циклик омилни ҳисобга олиш зарур, чунки
инқироз ҳодисалари корхонанинг молиявий аҳволини оғирлаштиради. Амалга
оширилган тадқиқотлар Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида саноат ишлаб
чиқаришининг прогрессив ва циклик ривожланиш тендентсияларини аниқлашга,
шунингдек, ҳудудларни прогрессив ва тциклли ривожланиш турлари бўйича
гуруҳларга ажратишга имкон берди. Олинган маълумотлар катта башорат қилувчи
аҳамиятга эга, чунки бу вилоятвий миқёсда тцикл динамикасини прогноз қилиш ва шу
сабабли Ўзбекистоннинг турли вилоятларида саноат учун инқироз оқибатларини
юмшатиш бўйича профилактика чораларини кўриш имконини беради. Шундай қилиб,
таклиф этилаётган модел Ўзбекистоннинг иқтисодий хавфсизлигини яхшилашга хизмат
қилиши мумкин.
Шу каби маълумотлар Ўзбекистон вилоятлари тўқимачилик саноати учун ҳам
олинган, бу ҳам тўқимачилик саноатида ишлаб чиқариш пасайишини олдиндан тахмин
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
124
3/2021
(№
00053)
қилиш ва шу билан профилактика чораларини кўриш имконини беради. Бундан
ташқари, тўқимачилик саноатидаги циклик динамиканинг умуман саноатдаги тцикл
босқичига боғлиқлиги аниқланди: Ўзбекистон Республикаси учун тўқимачилик саноати
ва саноати давридаги тцикл фазаси ўртасидаги кечикиш бутун ўртача 4 йил.
Тўқимачилик саноатида инқирозга қарши чораларни ишлаб чиқишда ушбу ҳолатни
ҳам ҳисобга олиш мумкин ва бу Ўзбекистоннинг иқтисодий хавфсизлигини
таъминлашда муҳим аҳамиятга эга.
Корхонанинг молиявий хавфсизлигига ички хавф ва таҳдидларни камайтириш
учун, биринчи навбатда, корхонанинг молиявий хавфсизлигини назорат қилиш керак,
муаллиф фикрига кўра, йирик тўқимачилик корхоналарида молиявий хавфсизлик
хизмати (хизмати) ташкил қилиниши ва улар тўғридан
-
тўғри бош директорга
бўйсуниши керак.
Корхона учун молиявий хавфсизликнинг самарали тизимини ташкил этиш учун
ички ва ташқи таҳдидлар аниқланиши керак бўлган корхона учун тегишли
ҳужжатларни, шунингдек, корхонанинг молиявий хавфсизлиги бузилган деб ҳисоблаш
мумкин бўлган мезонларни ишлаб чиқиш керак. Бошқача айтганда, корхоналарнинг
молиявий хавфсизлиги талабларига мувофиқлигини баҳолашга имкон берадиган
мезонлар аниқланиши керак. Молиявий хавфсизлик хизмати ушбу мезонларга
мувофиқлигини баҳолайди ва маълумотни корхонанинг юқори раҳбариятига етказади.
Шу билан бирга, қарздорларга қўйиладиган талаблар тамойиллари ишлаб
чиқилиши керак, улар корхонанинг молиявий хавфсизлиги талабларига мувофиқ
бўлиши керак. Шу билан бирга, Хавфсизлик хизмати молиявий хавфсизликни баҳолаш
учун (шунингдек, корхонанинг молиявий манфаатларига риоя этилишини назорат
қилиш учун) тақдим этилган ҳисоботларнинг муҳимлиги тўғрисида ўз фикрини
билдириши керак.
Бундан ташқари, ҳар томонлама ва объектив мониторинг учун, шу жумладан
корхонанинг молиявий хавфсизлигига таҳдид солувчи ички ва ташқи таҳдидларни
аниқлаш ва прогноз қилиш учун ахборот тизими яратилиши керак. Олинган
маълумотларга асосланиб, салбий омилларга қарши курашиш, шунингдек
таҳдидларнинг мумкин бўлган салбий оқибатларини олдини олиш ва бартараф этиш
учун тезкор ва узоқ муддатли чора
-
тадбирлар мажмуасини ишлаб чиқиш керак.
Фойдаланилган адабиётлар
1.2017-
2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси.
https://lex.uz/docs/4168749.
2.
Маршалл
А.
Принципы
экономической
науки.
Т.
1.
и
2. -
М.:
Издание
РОО,
1996;
3.
Милль
Дж.
Пер.
с
анг.
–
Т.
1-3.
–
М.:
4.
Рикардо
Д.
Начала
политической
экономии
и
налогового
обложения.
Том
1.
Пер.
с
анг.
–
М.:
Госполитиздат,
1955.;
5 .
Смит
А.
Исследование
о
природе
и
причинах
богатства
народов.
–
М.:
2007.
–
Серия:
Антология
экономической
мысли
–
960
с.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
125
3/2021
(№
00053)
6.Amadae, S.M. (2017) Perpetual anarchy: From economic security to financial
insecurity. Finance and Society, 3(2): 188-96.;
7.Amicelle, A. (2017) When finance met security: Back to the War on Drugs and the
problem of dirty money. Finance and Society, 3(2): 106-23.
8.Amoore, L. (2011) Data derivatives: On the emergence of a security risk calculus for
our times. Theory, Culture & Society, 28(6): 24-43.;
9.Ahmad S., Ng Ch., McManusc L. Enterprise risk management (ERM)
implementation: Some empirical evidence from large Australian companies. Procedia -
Social and Behavioral Sciences 164 ( 2014 ) 541
–
547;
10.Der Derian, J. (1995) The value of security: Hobbes, Marx, Nietzsche and
Baudrillard. In: Lipschutz, R. (ed.) On Security. New York, NY: Columbia University Press, 24-
45.;
11. Delas V., Nosova E., Yafinovych O. Financial Security of Enterprises. Procedia
Economics and Finance 27 ( 2015 ) 248
–
266;
12.
Бурханов А.У. Молиявий хавфсизлик.Ўқув қўлланма.Иқтисодиёт. 2019, 164 б.;
13.
Aбулқосимов Х.П. Иқтисодий хавфсизлик. Т.: Aкадемия, 20
12, 111
–
б.;
14.
Пардаев М.К., Аминов З.Ю. Корхонанинг иктисодий хавфсизлиги ва уни
таъминлаш йўллари. Рисола. Самарканд: Зарафшон, 2008.
-
47 бет.;
15.
Ortiqova D. “Iqtisodiy xavfsizlik” (O‘quv qo‘llanma). –
T.: TDIU, 2010. 150 bet.;
16.
Истамов
Д.И.,
Ю.А.Гранаткин,
М.М.Мухаммедов,
Э.Н.Ходжаев.
Экономическая безопасность предприятия и защита коммерческой тайны. Самарканд.
1995.-
152 бет.
;
17.
Ишмухаммедов А.Э. Иқтисодий хавфсизлик. Ўқув қўлланма. –
Т.: ТДИУ, 2004.
–
176 б.
18.
Абдуллаев М., Зайнутдинова У. Корхона ахборот тизимларинини бошқариш
жараёнларини алгоритмлаштириш. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy
elektron
jurnali.
№
6,
noyabr
-dekabr,
2019
yil,
144-154
бетлар.(http://iqtisodiyot.tsue.uz/sites/default/files/maqolalar/17_Abdullayev_Zaynutdin
ova.pdf)
1
9. Абулқосимов Ҳ.П. Давлатнинг иқтисодий хавфсизлиги. Ўқув қўлланма. –Т.:
Академия.2012.
2
0. Бурханов А.У. Молиявий хавфсизлик. Ўқув қўлланма. –Тошкент: Маънавият,
2019. -
37 бет.
21.
Гукова А.В. Роль финансовой безопасности предприятия в системе его
экономической безопасности / А.В. Гукова, И.Д. Аникина —
[Электронный ресурс]. —
Режим доступа: http://www. jeducation.ru/3_2006/98.html.
22
. Проценко Е.А. Угрозы финансовой безопасности предприятия и методы
нейтрализации их влияния / Е.А. Проценко. —
[Электронный ресурс]. —
Режим
доступа: http://www.r
usnauka.com/ 13_NPN_2010/Economics/65 824.doc .htm.
