“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
1
Б.Б. Жумаев,
стажѐр-тадқиқотчи-изланувчи, ТДИУ
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ ЖАДАЛ
РИВОЖЛАНТИРИШ - ҚИШЛОҚ АҲОЛИСИНИНГ ДАРОМАДЛАРИНИ
ОШИРИШ ОМИЛИ СИФАТИДА
Ҳозирги замон тараққиѐти ва аҳолининг даромадларини оширишнинг
замонавий муаммоларини ҳал қилишнинг энг самарали ва оқилона йўли - бу
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришдир.
Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов 2011
йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий
ривожлантиришнинг
устувор
йўналишларига
бағишланган
Вазирлар
Маҳкамасининг мажлисидаги маърузасида бу борада қуйидагиларни алоҳида
таъкидлаб ўтди: “Ҳудудий бандлик дастурларининг амалга оширилиши
натижасида яратилган 1 миллионга яқин иш ўрнининг 68 фоиздан кўпроғи
қишлоқ жойларда ташкил этилди.
Таъкидлаш жоизки, янги иш ўринларининг 64 фоиздан ортиғи кичик
бизнес, хусусий тадбиркорлик ва фермерлик ривожини рағбатлантиришни
янада кучайтириш, хусусан, уларга янги имтиѐз ва преференциялар бериш, 28
фоиздан зиѐди эса янги корхоналар ташкил этиш, касаначиликнинг турли
шаклларини кенгайтириш ҳисобидан
яратилди”
1
.
Ўз навбатида, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ижтимоий-
иқтисодий аҳамияти қуйидагиларда намоѐн бўлади:
-
иқтисодий-таркибий жиҳатдан у тармоқ тузилишини белгилаб, ички
бозорни талаб ва таклиф асосида товар ва хизматлар билан тўлдиради;
-
ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан қишлоқ аҳолисининг асосий қисмини иш
жойлари ҳамда барқарор даромад манбаи билан таъминлайди, аҳоли турмуш
даражасини оширишда асос бўлиб хизмат қилади;
-
ишлаб чиқариш ва иш жойларини кўп маблағ талаб қилмасдан қайта
ташкил этиш ва жиҳозлашга имкон беради;
-
ижтимоий-психологик жиҳатдан оилада меҳнат кўникма ва анъаналари
авлоддан-авлодга ўтишини, маҳсулот етиштириш маданияти ва маҳорати ҳамда
сир-асрорларини эгаллаш жараѐни давом этишини таъминлайди.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик бозор иқтисодиѐтига хос турли
макроиқтисодий ўзгаришлар ва талабларга тез мослашиш имкониятларига
эгалиги билан устувор аҳамиятга эга. Иқтисодиѐтнинг турли тармоқларида
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш миллий
иқтисодиѐтимиз барқарорлигини таъминлашнинг муҳим макроиқтисодий
омилларидан бири ҳисобланади. Кейинги йилларда кичик бизнес
тараққиѐтининг кескин авж олиши натижасида уларнинг мамлакатда
яратилаѐтган ялпи ички маҳсулот салмоғидаги улушининг ортиб бораѐтганлиги
билан изоҳлаш мумкин (1-расм).
1
Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиѐтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи. 2012
йил 20 январь. №14 (5434).
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
2
1-расм. Ўзбекистон Республикаси ҳамда Бухоро вилоятида кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши, %
Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари.
1-расмдан
кўриниб турганидек, 2006-2010 йилларда Ўзбекистон
Республикаси ва Бухоро вилоятида ҳам кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши ортиб борган. Жумладан,
ўтган беш йил давомида республикада кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 42,1 фоиздан 52,5 фоизга,
Бухоро вилоятида эса 53,5 фоиздан 64,1 фоизгача ортган. Таҳлиллар Бухоро
вилоятида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ялпи ички маҳсулотдаги
улуши республика ўртача кўрсаткичидан юқори эканлигини кўрсатди.
Статистик маълумотлар Бухоро вилояти бўйича кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик соҳасида иш билан бандлар аҳоли сонининг ортиб бораѐтганлигини
кўрсатади (1-жадвал).
1-жадвалдан кўриниб турганидек, 2006-2010 йиллар давомида вилоят
бўйича кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасида иш билан банд бўлган
аҳоли сони 688,4 минг кишидан 586,2 минг кишига ѐки 14,9 фоизга камайган.
Бундай тенденция вилоятнинг барча шаҳар ва туманларида ҳам кузатилган.
Жумладан, кўрилаѐтган даврда бу соҳада иш билан банд бўлган аҳоли сони
Қоровулбозор туманида – 72,5, Когон шаҳрида – 45,3, Бухоро шаҳрида – 33,2,
қолган барча туманларда эса 1,9-8,1 фоиз атрофида камайган.
Оилавий тадбиркорликни ривожлантириш қишлоқ аҳолиси учун
ижтимоий-иқтисодий аҳамиятга эга. Чунки оилавий тадбиркорликда қишлоқ
хўжалиги маҳсулотларини етиштириш, уларни истеъмолчиларга етказиш,
сақлаш, қайта ишлаш ва сотишгача бўлган жараѐнлар оилалар томонидан
амалга оширилади. Улардан тушган даромадларнинг аксарият қисми оиланинг
даромадини кўпайтиришга хизмат қилади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
3
1-жадвал
Бухоро вилояти бўйича кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасида
иш билан бандлар сони динамикаси, минг киши
Шаҳар ва
туманлар
номи
Йиллар
2010 йилда 2006
йилга нисбатан
ўзгариши
2006
2007
2008
2009
2010
+,-
%
Бухоро ш.
152,7
134,5
96,4
99,6
102,0
-50,7
66,8
Когон ш.
26,5
22,4
11,0
14,2
14,5
-12,0
54,7
туманлар:
Бухоро
43,7
31,3
38,0
38,9
39,9
-3,8
91,3
Вобкент
46,6
31,5
41,4
43,9
45,1
-1,5
96,7
Жондор
47,0
33,7
41,3
43,6
44,7
-2,3
95,1
Когон
28,8
20,9
25,3
26,9
27,6
-1,2
95,8
Олот
32,7
22,0
27,1
29,5
30,2
-2,5
92,3
Пешку
41,0
29,2
36,4
37,7
38,7
-2,3
94,4
Ромитан
52,0
36,8
44,6
46,5
47,7
-4,3
91,7
Шофиркон
54,8
36,6
46,3
52,7
53,8
-1,0
98,1
Қоракўл
62,3
44,5
54,8
56,7
58,1
-4,2
93,2
Қоровулбозор
11,6
5,9
2,8
3,1
3,2
-8,4
27,5
Ғиждувон
88,7
71,3
75,1
78,8
80,7
-8,0
90,9
Жами
688,4
520,6
548,5
572,1
586,2
-102,2
85,1
* Жадвал муаллиф томонидан Бухоро вилояти Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш
Бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 29 июлдаги
“Оилавий
тадбиркорликни
ҳамда
ҳунармандчилик
фаолиятини
ривожлантириш ва кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”
ги 216-сонли
Қарорига асосан республика ва унинг ҳудудларида оилавий тадбиркорлик ва
ҳунармандчилик фаолияти ривожланмоқда.
Бухоро вилоятида ҳам оилавий тадбиркорликни ҳамда ҳунармандчилик
фаолиятини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилиб, бу соҳада иш билан
банд бўлган аҳоли сони йил сайин ортиб бормоқда (2-жадвал).
2-жадвал маълумотларининг таҳлили вилоят ва унинг барча ҳудудларида
оилавий тадбиркорлик ва ҳунармандчилик соҳасида иш билан банд бўлганлар
сонининг ортганлигини кўрсатади.
Фикримизча,
Бухоро
вилоятида
оилавий
тадбиркорлик
ва
ҳунармандчиликни
самарали
ривожлантириш
учун
қуйидаги
шарт-
шароитларни яратиш лозим:
- оилавий тадбиркорликка солиқ юкининг оптимал чегарасини белгилаш;
- моддий-техника ва инновацион-технологик базаларини яратишга
кўмаклашиш;
- самарали ва янги техника, технологиялардан фойдаланишни қўллаб-
қувватлаш; ҳар бир оилавий тадбиркорлик тизимининг миллий урф-одатлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
4
ҳамда экспорт-импорт операцияларини эркин амалга оширишни таъминлаш ва
бошқалар.
2-жадвал
Бухоро вилоятида оилавий тадбиркорлик ва миллий ҳунармандчилик
соҳасида иш билан бандлар сони, бирлик*
Шаҳар ва
туманлар
номи
Йиллар
2010 йилда 2006
йилга нисбатан
ўзгариши
2006
2007
2008
2009
2010
+,-
%
Бухоро ш.
77
415
578
608
611
534
793,5
Когон ш.
32
20
209
120
111
79
346,8
туманлар:
Бухоро
45
372
599
301
514
469
1142,2
Вобкент
40
267
410
254
388
348
970,0
Жондор
74
471
577
325
243
169
328,3
Когон
53
35
193
148
128
75
241,5
Олот
54
267
403
198
250
196
462,9
Пешку
34
61
132
230
140
106
411,7
Ромитан
79
774
571
260
280
201
354,3
Шофиркон
96
538
554
328
292
196
304,1
Қоракўл
85
290
467
298
214
129
251,7
Қоровулбозор
23
10
149
32
30
7
130,4
Ғиждувон
51
512
662
575
500
449
980,4
Жами
743
4032
5504
3677
3701
2958
498,1
* Жадвал муаллиф томонидан Бухоро вилояти Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза
қилиш бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган.
Бюджет маълумотларининг таҳлилига кўра, фермерлар оилаларининг
моддий таъминоти бошқа қишлоқ оилаларининг даромадларидан юқоридир:
агар қишлоқ аҳолисининг кўпчилиги фақатгина ўз озиқ-овқат истеъмоли учун
харид қилиш воситаларига эга бўлсалар, фермерлар яна қўшимча равишда узоқ
муддат хизмат қилувчи товарлар сотиб олиш имкониятига ҳам эгадирлар.
Фермер оилаларининг жами даромадлари ҳиссасида айнан меҳнатдан
келувчи даромад ҳиссаси катта, ижтимоий трансфертлардан келувчи
даромадлар ҳиссаси эса камдир. Шунингдек, шахсий томорқа хўжаликлар
маҳсулотлари ҳам фермер хўжаликлари маҳсулотларига қараганда кам
товарлилик хусусиятига эгадир.
Статистик маълумотларга кўра, Бухоро вилоятида ташкил этилган
фермер хўжаликлари сони камайган (3-жадвал).
Жадвал маълумотларининг таҳлили вилоятда ташкил этилган фермер
хўжаликлари сонининг 2006 йилдаги 13791 тадан 2010 йилдаги 3953 тага ѐки
71,3 фоизга камайганлигини кўрсатади. Бундай ҳолат вилоятнинг барча
ҳудудларида ҳам кузатилган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
5
3-жадвал
Бухоро вилоятида ташкил этилган фермер хўжаликлари сонининг
ўзгариши* (бирлик)
Шаҳар ва
туманлар
номи
Йиллар
2010 йилда 2006
йилга нисбатан
ўзгариши
2006
2007
2008
2009
2010
+,-
%
Бухоро ш.
255
287
278
166
99
-156
38,8
Когон ш.
1
1
1
1
0
-1
0
туманлар:
Бухоро
1862
2176
2207
765
539
-1323
28,9
Вобкент
1006
1348
1368
518
365
-641
36,2
Жондор
1842
2027
2110
707
510
-1332
27,6
Когон
880
964
1001
463
260
-620
29,5
Олот
1122
1123
1112
413
290
-832
25,8
Пешку
1232
1330
1382
591
248
-984
20,1
Ромитан
1084
1114
1263
663
430
-654
39,6
Шофиркон
1589
1727
1780
787
480
-1109
30,2
Қоракўл
1397
1344
1349
426
269
-1128
19,2
Қоровулбозор
439
468
483
319
140
-299
31,8
Ғиждувон
1082
1563
1660
659
323
-759
29,8
Жами
13791 15472
15994
6478
3953
-9838
28,7
* Жадвал муаллиф томонидан Бухоро вилояти статистика бошқармаси маълумотлари тузилган.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 6 октябрдаги
“Фермер хўжаликлари тасарруфидаги ер участкалари майдонини
мақбуллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 3077-сонли Фармойиши
юзасидан амалга оширилган мақбуллаштириш жараѐнида 2009 йилда
вилоятдаги фермер хўжаликларининг сони 40,5 фоизга камайтирилди, бунда
бир фермер хўжалигига тўғри келувчи ўртача ер майдони ҳажмини 27,4
гектардан 56,5 гектаргача кўпайтиришга эришилди.
Бунинг натижасида вилоят
бўйича фермер хўжаликларида иш билан банд бўлган аҳоли сони 2006 йилдаги
100642 тадан 2010 йилда 87837 тага ѐки 12,7 фоизга камайди.
Фермерлар ўртасида ўтказилган сўровларда, улар солиқлар тўлаш,
бухгалтерия ҳисобини юритиш, ҳуқуқий, иқтисодий ва молиявий соҳалар,
компьютер саводхонлиги бўйича ўз билим даражаларини оширишга
эҳтиѐжлари борлигини айтиб ўтди.
Бундан ташқари, уларнинг консалтинг хизматларини олиш бўйича юқори
эҳтиѐжга эга эканликлари ҳам маълум бўлди. Ушбу эҳтиѐжларни қондириш
учун қишлоқ хўжалиги тармоқларида ахборот бериш тизимини ташкил этиш
зарурати туғилади. Ушбу тизимни молиялаштириш ҳақида гап кетганда эса бу
масалани қисман бюджет, қисман хизмат олувчилар ҳисобига бартараф этиш
мумкин. Шу билан бирга, ўқув семинарлари, ахборот метериалларини етказиш
ишларини бепул амалга ошириш мақсадга мувофиқ.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
6
Умумий кўринишда фермер оилаларидаги мавжуд ҳолат қишлоқ
аҳолисининг бошқа фаолият билан шуғулланувчи оилалари билан
солиштирганда ижобий баҳоланди. Фермерларнинг фикрича, самарали хўжалик
олиб боришга қуйидаги омиллар тўсқинлик қилади: агросаноат мажмуалари
томонидан кўрсатилаѐтган ѐрдамнинг етарли даражада эмаслиги, моддий-
техника базасининг заифлиги, кредит бўйича юқори фоиз ставкаларнинг
белгиланганлиги.
Агар мавжуд шароитлар ижобий тарафга ўзгартирилса, қишлоқ
аҳолисининг яна 9 фоизи фермер хўжаликларини ташкил этиш истаклари
борлигини билдиришган. Фермер хўжаликларини ташкил этишдан бош тортиш
ҳолатларига қуйидагилар сабаб бўлганлиги аниқланди: ѐши ва саломатлик
кўрсаткичлари (43,6 %), молиявий ва моддий ресурсларга эга бўлмаслик
(30,3 %), катта миқдордаги куч-қувватнинг сарф этилиши лозимлиги (10,3 %),
давлат томонидан кўмак берилмаслиги (5 %).
Шу тариқа фермер хўжаликларини олиб боришда ўзи учун ишлаш
имконияти, ишлаб чиқариш воситалари ва натижаларининг бир қўлда
бирлашиши, ундан келувчи даромадларнинг ҳам айнан меҳнат самарадорлиги
ва маҳсулот сотувига боғлиқ бўлади. Қишлоқларда тадбиркорлар қатламини
шакллантириш, фермер хўжаликларининг рақобатбардошлигини ошириш
орқали қишлоқ ҳудудларида вужудга келган кескин ижтимоий вазиятларни
юмшатиш имкониятлари пайдо бўлиши мумкин.
Қишлоқда аҳоли даромадларини оширишнинг яна бир омили деҳқон
хўжаликларини ривожлантириш, уларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш
орқали маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш ҳисобланади. Бу борада
Бухоро вилоятида ҳам кейинги йилларда бир қатор чора-тадбирларнинг
белгиланиши ва амалга оширилиши деҳқон хўжаликларининг ишлаб чиқариш
ҳажмининг ошишига олиб келди.
Бугунги кунда оилавий деҳқон хўжаликларини ташкил этишда қатор
ютуқларга эришилмоқда ва уларни қуйидагилар билан изоҳлаш мумкин:
– хўжаликни ташкил этишнинг ихчамлиги ва уларнинг бозор муҳитига
тезда мосланувчанлиги;
– хўжалик аъзоларининг маълум бир оилага мансублиги;
– оила маблағлари ҳисобидан ишлаб чиқаришни ташкил этиш
имкониятининг мавжудлиги;
– меҳнатни
ташкил
қилишдаги
ва
хўжаликни
бошқаришдаги
қулайликлар
2
.
Статистик маълумотларга кўра, Бухоро вилояти ва унинг ҳудудларида
деҳқон хўжаликлари сони йил сайин ортиб бормоқда (4-жадвал).
2
Махмудов О.Х. Андижон вилоятида оилаларнинг иқтисодий барқарорлигини таъминлашнинг асосий
йўналишлари. – Андижон, 2009. 74-75 б.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
7
4-жадвал
Бухоро вилоятида деҳқон хўжаликлари сонининг ўзгариши* (бирлик)
Шаҳар ва
туманлар
номи
Й и л л а р
2010 йилда
2006 йилга
нисбатан
ўзгариши
2006
2007
2008
2009
2010
+,-
%
Бухоро ш.
6843
6843
6843
6843
6843
-
-
Когон ш.
5039
5039
5039
5039
5039
-
-
туманлар:
Бухоро
28489
28489
28489
28489
28489
-
-
Вобкент
24754
25167
25167
25167
27150
2396
109,6
Жондор
37235
38033
38033
39889
40717
3482
109,3
Когон
16589
16652
16652
16652
16673
84
100,5
Олот
20921
21321
21321
21410
21700
779
103,7
Пешку
25502
25502
25502
25502
25502
-
-
Ромитан
27401
27912
27912
27912
27912
511
101,8
Шофиркон
36389
36395
36395
36395
36395
6
100,1
Қоракўл
33400
34100
34100
34100
34350
950
102,8
Қоровулбозор
5681
5681
5681
5681
5685
4
100,1
Ғиждувон
49138
49438
49438
49710
49710
572
101,2
Жами
317381 320572 320572 322789 326165
8784
102,7
* Жадвал муаллиф томонидан Бухоро вилояти статистика бошқармаси маълумотлари
тузилган.
Жадвалдан кўриниб турганидек, 2006-2010 йиллар давомида вилоят
бўйича деҳқон хўжаликлари сони 317381 тадан 326165 тага ѐки 2,7 фоизга
ўсган. Бу кўрсаткичнинг ҳудудлар бўйича таҳлили унинг бир меъѐрда
кечмаганлигини кўрсатади. Хусусан, кўрилаѐтган даврда деҳқон хўжаликлари
сонининг ўсиш суръати Вобкент, Жондар, Олот ва Қоракўл туманлари вилоят
ўртача кўрсаткичидан юқори, Когон, Ромитан, Шофиркон, Қоровулбозор ва
Ғиждувон туманларида паст бўлган. Қолган Бухоро, Когон шаҳарлари ҳамда
Бухоро, Пешку туманлари деҳқон хўжаликлари сони ўзгармаган.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 23 мартдаги
“Шахсий ёрдамчи, деҳқон ва фермер хўжаликларида чорва молларни
кўпайтиришни рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”
ги 308-сонли
Қарорига асосан аҳолига қўшимча ер майдонлари берилаѐтганлиги, шунингдек,
уларга давлат томонидан тизимли ѐрдам кўрсатиб келинаѐтгани шахсий
ѐрдамчи ва деҳқон хўжаликларида чорва моллар кўпайишига, ички истеъмол
бозорини чорвачилик маҳсулотлари билан тўлдиришга имконият яратди.
Айтиш жоизки, шахсий ѐрдамчи ва деҳқон хўжаликларида қорамол
боқиш билан банд бўлган шахслар, ўзлари етиштирган чорвачилик
маҳсулотларидан қандай фойдаланишидан қатъи назар, иш билан таъминланган
аҳоли
тоифасига
киритилади
ва
Ўзбекистон
Республикасининг
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
8
“Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”
ги Қонунига
мувофиқ пенсия билан таъминланиш ҳуқуқига эга бўлади.
Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бош бошқармасининг
маълумотларига қараганда, Бухоро вилоятида шахсий ва деҳқончилик
хўжаликларида йирик шохли қорамол етиштириш билан банд бўлган аҳоли
сони камайиб бормоқда (5-жадвал).
5-жадвал
Бухоро вилоятида шахсий ёрдамчи ва деҳқон хўжаликларида йирик
шохли қорамол етиштириш билан банд бўлган аҳоли сони, киши*
Шаҳар ва
туманлар
номи
Йиллар
2010 йилда 2006
йилга нисбатан
ўзгариши
2006
2007
2008
2009
2010
+,-
%
Бухоро ш.
-
2
-
-
-
-
-
Когон ш.
-
-
-
-
-
-
-
туманлар:
Бухоро
1000
897
902
963
326
-674
32,6
Вобкент
1250
1068
248
893
398
-852
31,8
Жондор
2044
1099
814
1067
495
-1549
24,2
Когон
1160
619
327
438
273
-887
23,5
Олот
975
915
430
671
452
-523
46,3
Пешку
1457
598
723
708
166
-1291
11,4
Ромитан
1411
1165
645
825
370
-1041
26,2
Шофиркон
1355
870
509
1102
452
-903
33,3
Қоракўл
1824
1355
960
1292
658
-1166
36,0
Қоровулбозор
305
93
176
129
56
-249
18,3
Ғиждувон
2623
2017
1424
1829
621
-2002
23,6
Жами
15404
10698
7158
9917
4267
-11137
27,7
* Жадвал муаллиф томонидан Бухоро вилояти Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза
қилиш бош бошқармаси маълумотлари асосида тузилган.
Жадвал маълумотларининг таҳлили 2006-2010 йиллар давомида вилоят
бўйича шахсий ва деҳқончилик хўжаликларида йирик шохли қорамол
етиштириш билан банд бўлган аҳоли сонининг 11137 нафарга ѐки 72,3 фоизга
камайганлигини кўрсатади. Бундай ҳолат вилоятнинг барча туманларида ҳам
кузатилган.
Кўриниб турибдики, Ўзбекистон Республикаси Президентининг
“Шахсий ёрдамчи, деҳқон ва фермер хўжаликларида чорва молларни
кўпайтиришни рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”
ги Қарори
қабул қилинган йил бу соҳага алоҳида эътибор қаратилиб, иш билан бандлар
сони ортган. Кейинги йилларда эса бу кўрсаткичнинг 3,6 мартага
камайганлигини кўриш мумкин. Бу эса мазкур соҳага алоҳида эътибор
қаратишни тақозо этади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
9
Бухоро
вилояти
деҳқон
хўжаликларининг
дон,
мева,
узум
етиштиришдаги улуши мавжуд имкониятлар даражасидан пастлиги намоѐн
бўлмоқда. Вилоятнинг Пешку, Ромитан, Когон, Қоровулбозор, Ғиждувон каби
туманларида мева ва узум етиштириш вилоят ўртача кўрсаткичидан
пастлигича қолмоқда. Бу туманларда деҳқон хўжаликлари томонидан юқорида
кўрсатилган йўналишлардаги маҳсулот етиштиришни кўпайтиришга алоҳида
эътибор қаратилиши лозим.
Бундан ташқари, вилоятдаги деҳқон хўжалигидан атиги 0,8 фоизи
юридик шахс мақомига эга эканлиги кузатилмоқда. Фикримизча, бу
кўрсаткични ошириш лозим. Чунки деҳқон хўжаликларига “юридик шахс”
мақомини бериш уларда ўз ишига жиддий ѐндашув ва масъулият ҳиссини
ошириш билан бирга уларнинг давлат томонидан ҳар томонлама қўллаб-
қувватланишига, шартнома асосида фаолият олиб боришига ҳуқуқий жиҳатдан
замин яратади.
Фикримизча,
деҳқон
хўжаликларида
бизнес
тадбиркорлигини
ривожлантириш, биринчидан, қишлоқ жойларида меҳнатга лаѐқатли аҳолини
иш билан таъминлашга, иккинчидан, қишлоқ оилаларининг даромадларини
оширишга ѐрдам беради.
Бухоро вилоятининг қишлоқ туманлари қишлоқ хўжалик маҳсулотларини
қайта ишлаш асосида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни
ривожлантиришда турлича бозор инфратузилмасига эга. Қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларини қайта ишлаш, улар билан савдо қилиш бўйича корхона ва
тузилмалар аксарият ҳолларда вилоятнинг саноат марказларига яқин
жойлашган
туманларида
жойлашган.
Уларда
одатда
транспорт
коммуникациялари яхши ривожланган. Бу туманлар қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларини ишлаб чиқариш устувор бўлган туманларга нисбатан анча
устунликка эга. Туманлар шаҳарлар ва йирик темир йўл станцияларидан қанча
узоқда жойлашган бўлсалар, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб
чиқарувчиларининг меҳнати шунчалик кам баҳоланади.
Ҳозирги вақтда кўпгина қайта ишлаш корхоналари хомашѐ етишмаслиги
оқибатида кўп вақт ишламасдан туради. Шу билан бирга, айрим қайта ишлаш
корхоналари қабул қилган хомашѐни қайта ишлаб, уни сотишни қишлоқ
хўжалик ишлаб чиқарувчилари зиммасига юклаш ҳолларига ҳам дуч келинади.
Маҳсулот сотишда шахсий томорқа хўжаликлари эгалари янада жиддийроқ
муаммоларга дуч келадилар. Улар ўз маҳсулотларини асосан воситачиларга
чакана нархлардан 50 фоиз ва ундан ҳам кўпроқ арзонга сотишга мажбурлар.
Бундан биргина қишлоқ аҳолиси эмас, туманлар, вилоят иқтисодиѐти ҳам зарар
кўради.
Қишлоқда мавжуд меҳнат салоҳиятидан самарали фойдаланиш учун
маҳсулотни қайта ишлаш ва сотиш, моддий-техника хизмати кўрсатиш,
шунингдек, кредитлаш тузилмаларини кооперациялаш лозим. Қишлоқ хўжалик
маҳсулотларини
етиштириш,
қайта
ишлаш
ва
сотишни
бевосита
хўжаликларнинг ўзида амалга ошириш транспорт харажатларини камайтириш
ҳамда тез бузиладиган ва ташишга яроқли бўлмаган маҳсулотлар
йўқотилишини камайтириш имконини беради. Шу билан бирга, бу кўпгина
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, май, 2012 йил
10
қишлоқ аҳолисига қиш вақтида ҳам иш билан банд бўлиш, ўз даромадларини
кўпайтириш имконини беради.
Шундай қилиб, вилоятда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада
ривожлантириш мақсадида қуйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш тавсия
этилади:
-
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасида турли иқтисодий
тармоқларда ташкил этилган корхоналарнинг алоқасини ривожлантириш
орқали соҳанинг экспорт салоҳиятини ошириш муаммосини ҳал этиш;
-
бизнесни ривожлантириш учун қулай ишчан муҳит яратиш, кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорликни кредитлар, хомашѐ ресурслари билан
таъминлаш, шунингдек, ушбу соҳа фаолиятини тартибга соладиган қонун
ҳужжатларини такомиллаштириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг
давлат харидлари тизимидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш;
-
аҳолининг касаначилик фаолиятидан келаѐтган даромадларини ўз
вақтида олишлари учун саноат корхоналарининг пуллик тўловларини амалга
оширишда уларга устуворлик бериб, тўловларни навбатсиз амалга ошириш
тартибини жорий этиш орқали касаначилик фаолиятини янада ривожлантириш
ва аҳоли бандлигини таъминлашнинг самарали тизимини яратиш;
-
аҳоли бандлиги, даромадларини оширишда ҳудудларда кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликни ривожлантиришнинг муҳим омили бўлган бозор
инфратузилмасини такомиллаштириш, мавжуд норасмий тўсиқларни чеклаш,
иқтисодий қўллаб-қувватлаш тизимини янада такомиллаштиришнинг ҳудудий
сиѐсатини шакллантиришга масъулиятни кучайтириш.
Ўйлаймизки, юқорида келтирилган илмий асосланган таклифларнинг
амалиѐтга татбиқ этиш, биринчидан, вилоятда кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик соҳаси янада жадал ривожланади, иккинчидан, қишлоқ
аҳолисининг даромадлари кўпаяди.
