“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Ш.И. Мустафакулов,
и.ф.н., доц, БМА
ҲУДУДЛАРНИНГ САЛОҲИЯТИ: НАЗАРИЙ ВА УСЛУБИЙ
ҚАРАШЛАРНИНГ ТАҚҚОСЛАМА ТАҲЛИЛИ
В статье имеет место рассуждения о понятии регионального
потенциала и его интерпретации. Проведено сравнительное изучение различных
взглядов учёных и изложены личные взгляды автора по данной теме. Кроме
того, наряду с изучением методов интегральной оценки социально-
экономического потенциала территорий, проведён анализ их позитивных и
негативных сторон.
The article discusses the concept of regional capacity and its interpretation. In
addition, it provides comparative study of different scientific view and author's
personal views on the subject. Along with the study of methods of integrated assessment
of the socio-economic potential of regions, there had been conducted an analysis of
their positive and negative sides.
Калит сўзлар:
Ҳудуд салоҳияти, иқтисодий салоҳият, ижтимоий
нафлик, Комплекс ёки интеграл баҳолаш, қутбли ривожланиш, ишлаб чиқариш,
ижтимоий-иқтисодий тизим, бозор инфратузилмаси.
Умумқабул қилинган нуқтаи назарга кўра, ҳудуднинг иқтисодий салоҳияти
ва унинг имкониятлари у ерда мавжуд бўлган барча мажмуавий ресурслардан
самарали фойдаланиш орқали ҳаётий зарур бўлган неъматларни ишлаб чиқариш
билан белгиланади[1]. Шундай экан ҳудуднинг иқтисодий салоҳияти у ерда
мавжуд бўлган тизимий элементлар, яъни ишлаб чиқариш фондлари, меҳнат
ресурслари назарда тутилади ва иқтисодий салоҳият эса маъмурий-иқтисодий
ҳудуднинг иқтисодий (бозорли) имкониятини юзага келтиради. Бу ерда ҳудуд
неоклассик назарияга кўра стационар мувозанатни таъминлашга хизмат
қиладиган буғун сифатида бўлиб, иқтисодий салоҳиятнинг ривожланишини эса
ишлаб чиқариш омиллари (ер, меҳнат, капитал, тадбиркорлик қобилияти)
таъминлайди[2].
Ҳудуд салоҳияти тушунчаси шунинг билан бирга, ҳудуднинг таркибий
элементларини юзага келтирувчи салоҳиятлар тизимидан иборат. У ялпи
иқтисодий салоҳият дея эътироф этиладиган: табиий-ашёвий, моддий, илмий-
техникавий, институционал ва инсоний салоҳиятларнинг йиғиндисидан ташкил
топади[3].
Ушбу фикрларни мулоҳаза қилган ҳолда таъкидлаш лозимки, бу ерда
асосий эътибор ялпи иқтисодий салоҳиятни ҳудуднинг мажмуавий
ривожланишини ҳамда ҳудуднинг иқтисодий мувозанатлилигини таъминлашга
хизмат қиладиган миқдорий ва сифат жиҳатдан бир бутун тизим сифатида қараш
лозимлигига қаратилмоқда.
Айрим иқтисодчи олимлар салоҳиятнинг табақалашган характерга эга
эканлигини ва иқтисодий тизим сифатида қараш лозимлигини таъкидлаш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
асносида иқтисодий тизим салоҳиятини бешта турли хил қарашлар орқали
ўрганиш лозимлигини баён этадилар[4]:
1.
Иқтисодий тизимнинг ишлаб чиқариш имконияти. Бунда ишлаб
чиқаришда иштирок этадиган иқтисодий ресурслар, яъни меҳнат ва моддий
ресурсларнинг турли хилдаги нисбатларини назарда тутувчи Кобба-Дуглас
функциясига эътибор қаратилади. Ушбу қараш орқали ҳудуднинг иқтисодий
салоҳиятига мавжуд ресурслардан максимал фойдаланган ҳолда, ишлаб чиқариш
ва яратиш мумкин бўлган товар ва бойликларнинг ялпи қийматига баҳо
берилади. Иқтисодий салоҳиятнинг натижасига келадиган бўлсак, сарф
қилинган барча моддий, меҳнат ресурсларининг умумий қиймати ва ҳосил
бўлган бойлик ўртасидаги самарадорлик кўрсаткичига қараб баҳо берилади.
2.
Маълум бир аниқ мақсадли товар ва хизматларга (бойликка) эришиш
учун сарфланган ресурслар ёки ишлаб чиқариш функцияси. Бу ҳам миқдорий
кўрсаткич бўлиб, бунда аниқ бир қийматга эга бўлган моддий бойликни ишлаб
чиқариш ва уни яратиш учун сарфланиши кутилаётган ишлаб чиқариш
ресурсларини турли комбинацияларда фойдаланган ҳолда, ресурсларнинг
миқдори ва сарфини минималлаштиришга қаратилади. Яъни, ишлаб чиқариш
ресурсларидан шундай нисбатда фойдаланиш лозимки, натижада яратилиши
кутилаётган товар хизматларнинг ҳажми максимал қийматни ташкил этиши
назарда тутилади.
3.
Хўжалик фаолиятида ижтимоий нафлик пулнинг эквиваленти сифатида
баҳоланиши (иқтисодий фаолиятни объектив баҳолашда риск юзага чиқади).
4.
Хўжалик тизимининг фаолият юритиши натижасида олинадиган ялпи
ижтимоий аҳамиятга молик бўлган муҳим натижалар (уларнинг аҳамиятлилик
даражасини ва ўзаро боғлиқ бўлган муносабатларни аниқлашда риск юзага
чиқади).
5.
Комплекс ёки интеграл баҳолаш, алоҳида олинган тармоқларнинг
ўсишини эластик баҳолаш, ҳудуднинг ялпи ресурс салоҳияти, жон бошига тўғри
келадиган ялпи маҳсулот, ҳудуднинг инвестицион жозибадорлиги ва бошқа
ўзаро боғлиқ бўлган макроиқтисодий кўрсаткичлар.
Ҳудуднинг иқтисодий салоҳиятини интеграл баҳолашни бир қанча
усуллардан фойдаланиб аниқлаш мумкин (1-жадвал).
1-жадвал
Ҳудуднинг иқтисодий салоҳиятини интеграл баҳолаш усуллари
Баҳолаш
усуллари
Усулнинг устун жиҳати
Усулнинг заиф жиҳати
1
2
3
Ресурсларни
миқдорий
баҳолаш
-
тузулманинг
ва
салоҳият
динамикасини баҳолаш имконияти;
-
алоҳида ва ялпи кўринишда
олинган объектларни таҳлил қилиш
имкониятининг мавжудлиги
ресурслардан фойдаланиш коэффициентларини
ўтказишда субъектив танловнинг мавжудлиги
Индексли
таҳлил
Оддий ва яқори ҳажмдаги ҳисоб-
китобларнинг мавжуд эмаслиги
-
натижавий кўрсаткичларни шаклланишида ҳар
бир омилнинг бир хил вазнга эга бўлиши;
-
салоҳиятнинг таркиби ва динамикасини таҳлил
қилишнинг мураккаблиги
Оптимизацион
модель
оптимизацион тадбирларнинг юзага
чиқиш имконияти
-
зарурий ахборот базасининг мавжуд эмаслиги;
-
ҳисоб-китобларни
амалга
оширишнинг
мураккаблиги
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Корреляцион-
регрессион
модель
ҳар бир ресурснинг таъсир этиш
даражасининг ҳисобга олиниши
-
салоҳият
динамикасини
баҳолашнинг
мураккаблиги;
-
катта миқдордаги кузатувларни қўллашнинг
имконсизлиги
Манба: Захарова Е.Н., Авраменко Е.П. Основные методологические подходы к
оценке экономического потенциала региона. 2012.
URL: http://www.rusnauka.com/27_NPM_2012/Economics/13_116629.doc.htm
Барча усулларда ҳудудларнинг иқтисодий салоҳиятини йиғма баҳолаш
иккита таркибий қисмдан: бевосита ҳудуднинг иқтисодий салоҳияти ва уни
амалга ошириш натижасида эришилган даражадан иборат.
Айтиб ўтилган мулоҳазалар ва келтирилган жадвал маълумотларини
ривожлантириш асносида ҳудудларнинг иқтисодий салоҳиятини баҳолашнинг
қўшимча параметрларини қуйидагича таклиф этиш мумкин (2-жадвал).
2-жадвал
Ҳудуднинг иқтисодий салоҳиятини баҳолашнинг қўшимча параметрлари
№
Параметрлар
Ҳудудларнинг иқтисодий салоҳиятини баҳолашнинг қисқача
изоҳи
1
2
3
1
Жойлаштириш сиғими
Ҳудудда янги иқтисодий объектларни ташкил этиш имконияти
ва/ёки
мавжудларининг
кенгайтирилиши.
Кўрсаткич
ресурсларнинг
чегараганлигини
инобатга
олган
ҳолда
белгиланади
2
Ресурслар чекланганлигининг
самарадорлиги
Келажакда ҳудуднинг иқтисодий фаолиятини кенгайтиришда
қайсидир ресурс тескари таъсир кўрсатадиган бўлса, шу ресурсга
нисбатан юқори даражада чекловнинг ўрнатилиши
3
Ташкилий-иқтисодий
инновацияларга мойиллик
Ҳудудларда мавжуд инфраструктура ва хўжалик юритиш
тизимининг тавсифи
4
Инновацияларни қабул
қилишга мойиллик
Ҳудуднинг иқтисодий ривожланишни таъминлаш ва уни доимий
равишда кузатиб бориш қобилиятининг мавжудлиги ва турли
хилдаги инновацияларни қабул қилиш тамойили
5
Динамик сифатлари
Ҳудудий тизимнинг ўзгармасдан туриши, ҳаракатсизлиги ва
унинг структура ҳосил қилиш имконияти
Шуни қайд этиш жоизки, ҳудудларнинг маъмурий-иқтисодий бошқаруви
сиёсатини юритишда иқтисодий салоҳият оқибат сифатида қаралади ва ундан
самарали фойдаланиш билан ҳудуднинг келажакдаги мавқеи аниқланади.
Шунинг учун ҳам ҳудудларни бошқаришда иқтисодий салоҳиятни тўғри
баҳолаш ва ундан дастак сифатида иқтисодий сиёсатни тўғри олиб бориш
муҳимдир.
Ушбу ички имкониятларнинг мавжудлигидан келиб чиқиб, давлат
томонидан ҳудудларни комплекс ривожлантириш ва у ерда истиқомат қилаётган
аҳолининг фаровонлигини таъминлашга қаратилган ижтимоий-иқтисодий
дастурлар амалга оширилиб келинади. Фикримизча, айнан, эндоген омиллар
ҳудуднинг иқтисодий ривожланишини таъминлашда муҳим ҳисобланади, аммо
шу билан бирга, ҳудуднинг геоиқтисодий жойлашувини ҳам эсдан чиқармаслик
ва уни инобатга олиш лозим ҳисобланади.
Ҳудуд ва унинг ривожланиши билан боғлиқ бўлган турли қарашлар.
Охирги ўн йилда олимлар томонидан ҳудуднинг ривожланишини жой ёки
маконнинг шарт-шароитидан келиб чиқиб, “ҳудуднинг мекансал (фазовий)
салоҳияти” деб тадқиқотлар олиб борилмоқда. В.П.Ефимовнинг таъкидлашича,
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
“..агарда ҳудуднинг ривожланиши шу ерда мавжуд бўлган ресурсларни
мекансал-ҳудудий ва тармоқлараро интеграция асосида тақсимланадиган бўлса,
у ҳам иқтисодий, ҳам ижтимоий жиҳатдан самара беради”[5].
Бунинг учун тадқиқотчи олим ҳудуднинг ривожланишини таъминлашнинг
замонавий йўлларини таклиф этади: кластер усули, иқтисодиётни
диверсификациялаш орқали рағбатлантириш; ҳудудлараро ички алоқаларни
кучайтириш ва ички бозорни йўл-транспорт инфратузилмаларини ишга
тушириш орқали ривожлантириш, ички имкониятлардан ва маҳаллий
ресурслардан самарали фойдаланган ҳолда, ижтимоий меҳнат тақсимотини
тўғри йўлга қўйиш; инвестицион дастакдан унумли фойдаланган ҳолда,
инвестицион лойиҳаларни қўллаб-қувватлаш усуллари.
Шунингдек, олим асосий урғуни ҳудуднинг инфраструктурасини комплекс
ривожлантиришга, тизим ҳосил қиладиган тармоқларни қўллаб-қувватлашга ва
ҳудуднинг ички ресурсларини (салоҳиятини) шу соҳага йўналтириш орқали у
ерда истиқомат қиладиган аҳолининг иш билан бандлиги, даромад манбаи
ошишини ва табақаланишнинг олдини олиниши мумкинлигига қаратади.
Яна бир қатор олимлардан А.А.Зиновева эса ҳудудларни қутбли
ривожланишини таъкидлагани ҳолда, субъектив ва объектив омилларни
келтириб ўтади. Биринчи омилга қўйидагиларни киритади: ҳудудларнинг табиий
географик фарқланиши, иқтисодий ресурcлар билан таъминланганлик,
ҳудуднинг технологик жиҳати ва ишлаб чиқаришнинг ихтисослашуви,
ҳудуднинг иқтисодий жиҳатдан фарқланиши. Иккинчи омилга – институционал,
инфратузилмавий ва ташкилий-функционал детерминантлар; ҳудуднинг анъана
ва урф-одатлари; мавжуд бўлган йирик корпоратив тузилмаларни киритган.
Ҳудудда мавжуд бўлган масканлар (туман, шаҳар, шаҳар типидаги
посёлкалар, овуллар. Изоҳ Ш.М) “марказ-марказдан узоқ бўлган маскан”
ўртасидаги фарқланиш, яъни қутбланиш дея таҳлил қилишни ва кейинчалик эса
улар ўртасидаги тофовутларнинг йўқолиши оқибатида бир бутун иқтисодий
макон сифатида қараш лозим эканлигини таъкидлайди[6].
Ушбу соҳада олиб борилган тадқиқотлар ичида олим О.А. Бияков
конструктив ёндошгани ҳолда, илмий-назарий ва илмий-услубий жиҳатдан
масаланинг моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилган. Унинг тадқиқотида асосий
эътибор жамиятда ривожланишнинг постиндустриал босқичида ишлаб чиқариш
омиллари ўзининг маконли аҳамиятини йўқотиб боради ва ҳудудий жиҳатдан
бир-бири билан унчалик ҳам боғлиқ бўлмайди. Бу эса Й. Шумпетер[7]
томонидан айтиб ўтилган ишлаб чиқариш омилининг тўртинчи элементидан
кейинги ишлаб чиқаришнинг бешинчи мустақил элементини намоён эта
бошлайди[8].
О.А. Бияковнинг «маконий салоҳият» тушунчасини ривожлантирган
олимлар О.Л. Тарана, Е.Н. Акерман, А.А. Михалчук ва А.Ю. Трифонова
ўзларининг назарий тадқиқотларини кенг кўламда олиб бордилар. Улар
томонидан маконий салоҳиятнинг иқтисодий маъноси иқтисодиёт фанининг
анъанавий усулда, яъни макроиқтисодий ва микроиқтисодий алгоритмларга
таянган ҳолда минтақани – квазидавлат ва/ёки квазифирма тарзида таҳлил этиш
таклифини илгари сурди.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
Бунда салоҳият минтақа ҳўжалигининг кенгайтирилган такрор ишлаб
чиқаришини таъминлайдиган шароит ҳамда минтақа рақобатбардошлигини
халқаро меҳнат тақсимотида юқорига кўтарувчи геоиқтисодий субъект сифатида
таҳлил этилади.
Макроиқтисодий жиҳатдан ҳудуднинг салоҳиятига баҳо берилганда
кўпинча миллий иқтисодиёт билан бир хил бўлган параметрлар: ЯҲМ (ялпи
ҳудудий маҳсулот) динамикаси, товар ва хизматларни ишлаб чиқаришнинг
тармоқлар бўйича тақсимоти, нарх, бандлик даражаси, инвестициялар ва ҳ.к.
Булар ҳудудий иқтисодий тизимнинг макроиқтисодий, яъни юқорида қайд
этилган
статистик
кўрсаткичларнинг
агрегатлашганлиги
ва миллий
иқтисодиётда ҳудуднинг тутган ўрнини қиёсий таҳлил қилиш имконини беради.
Микроиқтисодий даражада эса, одатда алоҳида олинган хўжалик юритувчи
субъект (фирма), корхоналар ва уй хўжаликларининг иқтисодий фаолияти
таҳлил этилади. Бу ерда ҳудуд квазикорхона сифатида кўрилиб, унинг
ривожланиш салоҳияти шу ҳудудда фаолият олиб бораётган корхоналарнинг
йиғиндиси билан белгиланади. Ушбу қарашларни давом эттириб, ҳудуднинг
ижтимоий-иқтисодий тизимини бозор инфратузилмаси билан ўзаро боғлаган
ҳолда тасвирлаш мумкин (1-расм).
Расмдан кўриш мумкинки, иқтисодиётдаги муносабатлар тўртта фаза
доирасида амалга оширилади. Булар: ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш
ва истеъмол фазалари ва улар ўртасидаги қайта алоқалар, яъни такрор ҳосил
бўлиш жараёнлари. Ушбу фазаларда амалга ошадиган муносабатлар бозор
инфраструктураси билан узвий боғланган ҳолда намоён бўлади. Иқтисодиётда
яратилаётган бойлик ҳудудда мавжуд бўлган ишлаб чиқариш ресурсларига ва
уларнинг нархларига боғлиқ. Ялпи ҳудудий маҳсулотни (ЯҲМ) ишлаб
ишлаб чиқариш
тақсимлаш
айирбошлаш
истеъмол
Ишлаб чиқариш
инфраструктураси
Экологик
инфраструктура
Тадбиркорлик
инфраструктураси
Ижтимоий
инфраструктура
Инфраструктуравий
айланиш
Такрор ишлаб чиқариш
фазалари
Ҳудуднинг бозор инфраструктураси
Ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий тизими
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
чиқаришда ресурсларга эга бўлишнинг ўзи кифоя қилмайди. Унинг нархи,
сифати ва ундан самарали фойдаланиш бўйича техника ва технологиянинг
имкониятлари, шунингдек олий даражадаги касбий маҳоратга эга бўлган инсон
капиталининг иштироки аҳамиятлидир.
Хулоса ўрнида таъкидлаш лозимки, ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий
ривожланишини таъминлаш учун қуйидагиларни амалга ошириш мақсадга
мувофиқ ҳисобланади:
-
индустриал даражаси суст ривожланган ҳудудларда, асосан бирламчи ва
иккиламчи қайта ишлаш тармоқларини ривожлантириш;
-
ҳудудларда юқори технологияларга асосланган ва инновацион
лойиҳаларнинг амалга оширилишини жадаллаштириш;
-
саноатнинг
юқори
технологияларга
асосланган
тармоқларини
ривожлантиришда ишчи кучи сифати ва инженер-техник ходимларга бўлган
талабни кучайтириш;
-
юқори қўшимча қийматга эга бўлган маҳсулотлар ишлаб чиқариш
борасида чуқур изланишлар ва амалий ишларни фаоллаштириш;
-
ишлаб чиқаришга янги ғоя ва технологияларни жорий этиш ва уни кенг
тарқатишда молиялаштиришнинг турли усулларидан фойдаланиш.
Фойдаланилган манбалар рўйхати
1.
Акерман Е.Н., Михальчук А.А., Трифанов А.Ю. Типология регионов как
инструмент соорганизации регионального развития // Вестник Том. гос. ун-а.
Экономика. № 331. С. 126-131.
2.
Шлычков В.В. Экономические механизмы управления ресурсным
потенциалом // Вестник экономики, права и социологии. № 2. 2007.
3.
Балацкий О.Ф. Теоретические проблемы оценки экономического
потенциала региона, компании, предприятия // Вестник Сумского гос. Ун-та.
Экономика. 2004. № 9 (68). С. 84-95.
4.
Бияков О.А. Теория экономического пространства: методологический и
региональные аспекты. – Томск. Изд-во Том. Гос. Ун-та, 2004. – 152 с.
5.
Ефимов В.П. Пространственный потенциал – основа развития региона в
качестве целостного социально-экономического комплекса: Автореф. Дис. канд.
экон. Наук. М., 2006. URL: http://rudocs.exdat.com/docs/index-177000.htmi
6.
Зиновьева А.А. Экономические проблемы регионов и отраслевых
комплексов // Проблемы современной экономики. 2011. № 4.
7.
Й.А.Шумпетер. История экономического анализа. СПб.: Экономическая
школа, 2004. 1666 с.
8.
Бияков О.А. Региональное экономические пространство: измерение
использования потенциала: Автореф. Дис.д-ра экон. Наук. Кемерово, 2005. – 42
с.
