Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
6
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТДА РАҚОБАТНИ ТАЪМИНЛАШ МАСАЛАЛАРИ
Абдувалиев Абдулазиз Абдувалиевич -
ТДИУ ҳузуридаги «Ўзбекистон иқтисодиётини
ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари»
ИТМнинг илмий ишлар бўйича директорнинг
ўринбосари, и.ф.н., к.и.х.
Аннотация.
Жаҳон иқтисодиётида рақамли иқтисодиётнинг шаклланиши шароитида рўй
бераётган ўзгаришлар таҳлили амалга оширилган. Рақамли иқтисодиётнинг рақобатга таъсири
кўрсатиши аниқланди ва шунинг асосида монополияга қарши курашиш бўйича мавжуд норматив-ҳуқуқий
хужжатларни такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилди.
Таянч иборалар.
давлат, иқтисодиёт, рақамли иқтисодиёт, рақобат, монополия, ҳуқуқ,
технология, компания, платформа.
Аннотация.
Анализирована тенденция изменения мировой экономики в период формирования
цифровой экономики. Определен уровень влияния цифровой экономики на конкуренцию и на этой основе
разработаны предложения по совершенствованию действующей нормативно-правовой документации.
Ключевые слова.
государство,
экономика, цифровая экономика, конкуренция, монополия, право,
технология, компания, платформа.
Annotation.
The tendency of changes in the world economy during the formation of the digital economy is
analyzed. The level of influence of the digital economy on competition has been determined and, on this basis,
proposals have been developed to improve the current regulatory documentation.
Key words.
government, economy, digital economy, competition, monopoly, law, technology, company,
platform.
Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М.Мирзиёев Олий Мажлисга Мурожаатно-
мада, 2020 йил “Илм, маърифат ва рақамли
иқтисодиётни ривожлантириш йили” деб
номлаб: “Мамлакатимизда илм-фанни янада
равнақ топтириш, ёшларимизни чуқур би-
лим, юксак маънавият ва маданият эгаси
этиб тарбиялаш, рақобатбардош иқтисодиёт-
ни шакллантириш борасида бошлаган ишла-
римизни жадал давом эттириш ва янги, замо-
навий босқичга кўтариш, рақамли билимлар
ва замонавий ахборот технологияларини
эгаллашимиз зарур ва шарт” деб белгилаган-
лар[11].
Миллий иқтисодиётимизнинг рақамли
иқтисодиётга ўтишидаги ислоҳотлар сўнгги
бир неча йиллардан буён мустаҳкам норма-
тив-ҳуқуқий пойдевор замини яратилмоқда,
жумладан, 2018 йил 3 июлдаги “Ўзбекистон
Республикасида рақамли иқтисодиётни ри-
вожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
ПҚ-3832-сонли қарори[12], 2018 йил 2 сентя-
брдаги «Рақамли ишонч» рақамли иқтисоди-
ётни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш
жамғармасини ташкил этиш тўғрисида”ги
[13] Ўзбекистон Республикаси Президенти-
нинг ПҚ-3927-сонли қарори, 2018 йил 21 ноя-
брдаги “Рақамли иқтисодиётни ривожланти-
риш мақсадида рақамли инфратузилмани
янада модернизация қилиш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги[14] Ўзбекистон Республикаси
Президентининг ПҚ-4022-сонли қарорлари-
да ўз ифодасини топган.
Миллий иқтисодиётни рақамли иқтисо-
диётга қисқа даврларда ўтказиш ислоҳотла-
ри ва чора-тадбирлари барча, иқтисодиёти
ривожланган, ривожланаётган ва ўтиш иқти-
содиётидаги мамлакатларда амалга оширил-
моқда. Бу борада нуфузли халқаро ташкилот-
ларнинг ўз қарашлари ва ёндашувлари ҳам
шаклланганки, уларни амалиётда инобатга
олиш зарур. Жумладан, 2019 йил 10-12 июль
кунлари Женевада Бирлашган Миллатлар
Ташкилоти томонидан савдо ва ривожланиш
бўйича ўтказилган конференцияда рақамли
иқтисодиёт шароитида рақобат масалалари
алоҳида кўриб чиқилган. Конференцияда
эришилган хулосаларга кўра, бугунги кунда
йирик технологик компаниялар инсонлар
ҳаётининг кўплаб жабҳаларига кириб борган,
харид қилишдан бошлаб ижтимоий таъсир
кўрсатишгачан[9].
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг
Бош котиби А.Гутерриш “Рақамли иқтисоди-
ёт 2019” деб номланган анжумандаги нут-
қида: “Рақамли инқилоб бизнинг ҳаётимиз ва
жамиятимизни мисли кўрилмаган тезлик
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
7
билан ўзгартирмоқда, шу билан бирга улкан
имкониятлар ва улкан қийинчиликларни
келтириб чиқарган ҳолда, янги технология-
лар, барқарор ривожланиш мақсадларига
эришишда муҳим ҳисса қўшиши мумкин,
аммо, ижобий натижалар кафолатланмайди.
Рақамли технологияларнинг ижтимоий-иқ-
тисодий имкониятларини тўлиқ очиб бериш
учун ва исталмаган оқибатларга йўл қўймас-
лик учун имкон қадар тезроқ халқаро ҳам-
корликни кучайтириш керак”[1] деб таъкид-
лаган.
Шунингдек, А.Гутерриш ўз маърузаси-
да, ўта қисқа вақт ичида рақамли техноло-
гиялар соҳасидаги тараққиёт, улкан бойлик-
ларни яратишга олиб келганлиги, аммо ушбу
бойликлар айрим шахслар, компаниялар ва
мамлакатлар гуруҳларида мужассамланган-
лигини билдиради. Агарда жорий сиёсат ва
мавжуд норматив-ҳуқуқий хужжатлар холати
ўзгармаса ушбу тенденциялар сақланиб қо-
лиши ва тенгсизликни янада кучайишига
олиб келишини таъкидлади. Чунки, дунё аҳо-
лисининг ярмидан кўпи Интернетдан фойда-
ланиш имконияти чекланганлиги ёки эга
эмаслиги холатида тегишли ҳаракатларсиз
рақамли таффовутни бартараф этиб бўлмас-
лиги ва рақамли иқтисодиёт жамиятнинг
фойдасига ишлаши учун, у инклюзив харак-
терга эга бўлиши кераклигини белгилади.
Аммо ёддан чиқармаслик зарурки, ра-
қамли иқтисодиёт кибер ҳавфсизлик, ноқо-
нуний иқтисодий фаолиятни енгиллашти-
риш ва шаҳсий ҳаёт даҳлсизлигига тажовуз
қилиш каби янги таҳдидлар ва рискларни
яратади. Бунда, янги ечимларнинг топилиши,
ҳукумат, фуқаролик жамияти, академик
омма, илмий жамият ва технологик тармоқ-
ларнинг бирдамлик ҳаракатини талаб қи-
лади[1].
Иқтисодий
ҳамкорлик
ташкилоти
(OECD) томонидан рақамли иқтисодиётга қу-
йидагича таъриф берилган: “Рақамли иқтисо-
диёт аввало, товарлар савдоси ва хизматлар
кўрсатишни рағбатлантиш ва соддалашга қа-
ратилган, рақамли технологияларга асослан-
ган бозорларни билдиради, аммо бу билан
ушбу тушунча чегараланмайди, чунки, рақам-
лаштириш умумий ҳолда жамият ва иқтисо-
диётга таъсир кўрсатади[4]”.
Рақамли иқтисодиёт, яқин ўтмишдаги
бошқа ижтимоий-иқтисодий даражадаги тех-
нологик трансформациялар каби (саноат-
лаштириш, электрлаштириш ва бошқалар)
ўзи билан комплекс ўзгаришларни олиб ке-
лади, чунки, айримлар ушбу ўзгаришлардан
ютади, аксинча, бошқалар эса ютказишади,
тенгсизлик холатининг ривожланиши ҳисо-
бига[6].
Рақамли тенгсизлик - (digital divide) –
амалиётда кенг қўлланиладиган ибора бўлиб,
рақамли технологиялардан (алоқа хизматла-
ри, интернетга уланиш ва бошқалар) фойда-
ланишнинг тенгсизлигини билдиради. Бир-
лашган Миллатлар Ташкилоти ва бошқа қа-
тор халқаро ташкилотларнинг кўплаб ҳуж-
жатларида, ушбу даражада янада кенгроқ
маънони англатади, жумладан, ахборотлар-
дан хабардор бўлиш, рақамли муҳитда фао-
лият кўрсатиш ва бошқалар. Шунингдек,
Жаҳон банки томонидан бугунги кунда ра-
қамлаштириш жараёнларининг тезлашаёт-
ганлиги бўйича ўтказилган тадқиқотлар
“Рақамли дивидендлар” деб номланган бў-
либ, унда айнан, чекланган миқдордаги шахс-
лар томонидан рақамли иқтисодиётга ўтиш-
дан кўриладиган фойдалари акс эттирил-
ган[3].
XXI асрнинг бошланиши, рақамли тех-
нологияларнинг ахборот инқилоби ва жаҳон
иқтисодиётининг глобаллашуви ҳисобига
рўй берди. Ўз навбатида, рақамли платфор-
маларнинг тобора ривожланиши иқтисоди-
ётнинг кўплаб тармоқларида инқилобни
амалга ошириши давом этмоқда. Натижада,
ушбу мавзуга бўлган қизиқишнинг тобора
ортиб бориши рақамли технологиялар соҳа-
сида фаолият кўрсатаётган компаниялар-
нинг иқтисодиётга бўлган таъсирининг ор-
тиши билан боғланмоқда. Мазкур платфор-
малар кўплаб хизмат кўрсатиш турларига
рақамли инфратузилма вазифасини бажариб
келмоқда, улар жумласидан, савдо майдонча-
лари (Amazon), дўконлар иловаси (Apple),
ижтимоий тармоқлар сайти (Facebook) ва
қидирув тизими (Google). Йирик технологик
компаниялар глобал миқиёсда бизнес-ланд-
шафтга (бизнес кўлами) эга бўлганлар ва
бунинг натижасида уларнинг сўнгги 10 йил-
да жаҳон бозоридаги улуши кескин ортган.
Рақамли инновацияларнинг
биринчи
тўлқини
, амалиётда мавжуд бўлган техноло-
гиялар ва бизнес-жараёнларнинг автоматла-
шишига хизмат қилди.
Иккинчи тўлқини
,
интернетнинг, мобил алоқанинг ва ижти-
моий тармоқларнинг кенг ёйилиши билан
боғлиқ бўлди. Смартфонларнинг пайдо бўли-
ши рақамли технологияларнинг пайдо бўли-
шини янада фаоллаштирди[8].
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
8
Бунинг оқибати сифатида, жаҳонда энг
йирик 10 талик компанияларнинг рўйхати
кескин ўзгарди, агарда ўн йил аввал 10 та-
ликни саноат, молия ва хом ашё соҳалари-
даги компаниялар эгаллаган бўлса, бугунги
кунда 10 таликнинг биринчи учта ўринни
Apple, Alphabet (Google бош компанияси) ва
Micosoft эгаллаган.
2019 йил 10-12 июль кунлари Женевада
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томони-
дан савдо ва ривожланиш бўйича ўтказилган
конференция маълумотларига кўра, бугунги
кунда йирик технологик компаниялар инсон-
лар ҳаётининг кўплаб жабҳаларига кириб
боришган, харид қилишдан бошлаб ижти-
моий таъсир кўратишгачан. Жумладан, 2018
йилда бозор капитализацияси юқорилиги ҳи-
собига “Amazon” “Apple”, “Facebook”, “Google”,
дунёда энг йирик компаниялар ўнталигидан
нефтегаз ва телекоммуникация компания-
ларни чиқариб юборишга мувоффақ бўлиш-
ган[9] (1-жадвал).
1-жадвал
2009 йил капитализация даражаси бўйича дунёнинг 10 та энг йирик компаниялари
(млрд. долл.)[2]
Ўрин
2009 йил 31 март ҳолатига дунёнинг 10 та энг йирик компаниялари
Компания
Тармоқ
Бозор капитализацияси
1
“Эксон мобил”
Нефть ва газ
337
2
“Петро Чайна”
Нефть ва газ
287
3
“Уолмарт”
Истеъмол хизм.
204
4
Хитойнинг саноат ва тижорат банки
Молия сектори
188
5
“Чайна мобайл”
Телекоммуник.
175
6
“Майкрософт”
Технологиялар
163
7
“Эй-ти-энд-ти”
Телекоммуник.
149
8
“Джонсон энд Дж.”
Соғлиқни сақлаш
145
9
“Роял датч Шелл”
Нефть ва газ
139
10
“Проектер энд Г.”
Истеъмол хизм.
138
Жами
1925
1-жадвал ва 2-жадвал маълумотлари-
нинг таҳлилига кўра, 2009 йилда бозор капи-
тализацияси бўйича дунё бўйича энг йрик
компаниялар ўнталигига учта нефтгаз компа-
ниялари ва фақат битта технологик компания
ўрин эгаллаган бўлса, 2018 йилда ушбу рўй-
хатга 5 та технологик компаниялар, 2 та
истеъмолчиларга хизмат кўрсатувчи компа-
ниялар кирган, улар ўз навбатида йирик
тармоқли савдо компаниялар ҳисобланади.
2009 йилда дунёнинг 10 та энг йирик компа-
нияларнинг жами капиталлашув даражаси
1925 млрд. долларни ташкил этган бўлса,
2018 йилда ушбу кўрсаткич 5615 млрд. дол-
ларни ташкил этди.
2-жадвал
2009 й. капитализация даражаси бўйича дунёнинг 10 та энг йирик компаниялари
(млрд. долл.)[2]
Ўрин
2018 йил 31 март ҳолатига дунёнинг 10 та энг йирик компаниялари
Компания
Тармоқ
Бозор капитализацияси
1
“Эпл”
Технологиялар
851
2
“Алфабет”*
Технологиялар
719
3
“Майкрософт”
Технологиялар
703
4
“Амазон.ком”
Истеъмол хизм.
701
5
“Тэнсент холдинг”
Технологиялар
496
6
“Беркшир Хэтэуэй”
Молия сектори
492
7
“Алибаба”
Истеъмол хизм.
470
8
“Фейсбук”
Технологиялар
464
9
“Джей-пи Морган Чейз”
Молия сектори
375
10
“Джонсон энд Дж.”
Соғлиқни сақлаш
344
Жами
5615
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
9
Албатта бундай компаниялар ўртасида
рақобат тобора ортиб боради, аммо бошқа
томондан, рақобат ҳолатларини ҳам чеклаб
қўймасликнинг олдини олиш муҳим ҳисобла-
нади. Бу борада монополияга қарши ташки-
лотларда ўзига хос ролини аниқлаш талаб
этилади, яъни, ушбу бозорда рақобатни ри-
вожлантиришга шароитларнинг яратилиши
назарда тутилмоқда. Чунки, бугунги кунда
“рақамли гигантлар” бозорда чексиз қудрат-
лари намоён бўлмоқда, бу қудрат катта ҳажм-
даги маълумотларга эгалик қилиш, платфор-
маларни жорий қилиш, маркетингнинг янги
технологияларидан фойдаланишда намоён
бўлмоқда.
Бугунги кунда рақобат бутунлай янги
шакл ва таркибни ўзида мужассамлаштир-
моқда. Чунки, иқтисодий фаолият иштирок-
чилари аниқ бир товарлар бозорида рақо-
батлашмасдан, аксинча янги бозорларни
шакллантиришга ва ўзларининг йўналишла-
рида буткул монопол бўлишга интилишмода.
Ўз навбатида, кўп холларда янги – рақамли
бозорлар XX асрда анъанавий бўлган, объек-
тив таҳлилда фойдаланилган инструментлар
тўғри келмаслиги кузатилмоқда. Ўхшаш бўл-
ган фикрни, Нобель мукофоти совриндори
Джозеф Стиглиц томонидан ҳам билдирил-
ган: “Бугунги кундаги иқтисодиётнинг акса-
рият тармоқлари – телекоммуникация,
медиа, рақамли платформалар, аграр ишлаб
чиқари, фармацевтика ва кўплаб бошқаларда
рақобатнинг устувор шакли олигополияда
намоён бўлади” деган ғояни илгари сур-
ган[7].
Рақамли секторда фаолият юритаётган
компаниялар мижозларининг тармоқдаги
барча маълумотларига эгадирлар (улар жум-
ласидан, мижознинг эҳтиёжлари, тўлов қо-
билияти, бўш вақтни ўтказиш бўйича эҳти-
ёжлари ва қизиқишлари каби маълумотлар)
ва улардан ўз эҳтиёжлари йўлида фойдала-
ниш имкониятлари мавжуд. Бундай маълу-
мотларни таҳлил қилиш асосида рақамли
корпорациялар инсонларнинг эҳтиёжлари
тўғрисида маълумотларни шакллантириш
имкониятларига эгадирлар. Аммо, инсон ҳу-
қуқининг бузилиши ва рақобатнинг чекла-
ниши ёки бузулиши каби вазиятларни ино-
батга олиш зарур ҳисобланади.
Бу борада рақамлаштириш монополия-
га қарши курашишда усуллари ва инстру-
ментларида ўз ифодасини топиши керак бў-
лади. Бундай усулларнинг ривожланишига
асос солинган ва монополияга қарши кура-
шиш ташкилотларида ахборотларни тўплаш
ва қайта ишлаш имкониятлари мавжуд. Шу-
нингдек, рақамлаштириш жараёнида тариф-
ларни бошқаришда ва тартибга солишда
инобатга олиниши лозим.
Технологик ривожланишнинг тез суръ-
атлари бозорларнинг характерини ва бизнес-
моделларни кескин ўзгартирди. Бу ўз навба-
тида рақобат бўйича қонунчилик ва сиёса-
тида қатор муаммоларни келтириб чиқаради
ва ўз вақтида мазкур муаммоларнинг барта-
раф этилмаслиги оғир оқибатларни келти-
риб чиқаради.
Маълумки, бугунги кунда монополияга
қарши курашиш соҳасида муҳим кўрсаткич-
лардан бири “истеъмолчининг фаровонлик
кўрсаткичи” ҳисобланади. Бу кўрсаткич
истеъмолчилар учун нарҳларнинг юқорили-
ги ёки пастлиги жиҳатидан зиён ёки фойда
келтиришини баҳолаш асосида шаклланти-
рилади. Аммо ушбу кўрсаткичнинг рақамли
платформаларда инобатга олинмайдиган жи-
ҳати шундан иборатки, хизматларга ўрна-
тилган нарҳларнинг тезликда тебраниши
ҳисобига савдо майдончаларида хизмат кўр-
сатувчи интернет-платформаларнинг нарҳ-
ларини таҳлил қилишда мураккабликлар
юзага келади.
Бундан ташқари, онлайн-платформа-
ларнинг рақобат устуворликларини таҳлил
қилишда нарҳ керакли даражадаги мезон ҳи-
собланмайди, чунки, кўп хизматлар бепул
амалга оширилади, аммо, истеъмолчи ўзи-
нинг шахсий маълумотларини тақдим қилиш
ҳисобига тўлайди. Шунинг учун устувор
платформалар нарҳ ҳисобига эмас балки,
бошқа йўллар билан истеъмолчиларга зиён
етказиши мумкин. Ушбу борада “истеъмолчи-
ларнинг фаровонлиги” тўғрисидаги тушунча-
ни унга қўшимча мезонларни киритган холда
янада кенгайтириш талаб этилади. Улар жум-
ласидан, шахсий ҳаётнинг даҳлсизлиги,
истеъмолчиларнинг танлаш ҳуқуқи, шахсий
маълумотларнинг ҳимояси ва бошқалар.
Айрим олимлар рақобат борасида амал-
га ошириладиган ўрганишларнинг янги ёнда-
шувини ҳам таклиф қилишган, бунда асосий
эътибор шахсий маълумотлардан фойдала-
нишда платформаларни назорат қилишнинг
рақобатга қарши оқибатларига эътибор қа-
ратилади. Масалан, 2017 йилда рақамли
иқтисодиётнинг ўзига хос жиҳатлари ва
талабларини инобатга олган холда Герма-
нияда рақобат тўғрисидаги қонун қайта
кўриб чиқилган ва бошқа норматив ҳуқуқий
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
10
ҳужжатларга
ўзгартиршлар
киритилган.
Жумладан, унда платформалар томонидан
бепул кўрсатиладиган хизматлар ва товар-
ларга нормалар киритилган.
Рақамли платформаларда бозорга таъ-
сир кўрсатишга баҳо бериш борасида турли
хилдаги мезонларни таҳлил қилишни талаб
этади. Шунинг учун энг муҳим жиҳати шун-
дан иборатки, фирмалар бозорларда рақобат
қилишмайди, аксинча бозорлар учун рақобат
курашини амалга оширишади.
Рақамли платформаларнинг бозорга
таъсир кўрсатиши вертикал интеграция ҳи-
собига янада мустаҳкамланади. Бундай ком-
панияларга “Амазон” ва “Эпл”ни келтириш
мумкин, улар аввалги фаолиятларини янада
кенгайтирган ҳолда бозордаги улушларини
оширишади. Масалан, “Амазон” компанияси
дастлабки фаолиятини китобларнинг интер-
нет магазини сифатида бошлаган, аммо ке-
йин ўз фаолиятини янада диверсификация-
лаштирган ҳолда, мусиқа, аудиокитоблар ва
бошқа истеъмол маҳсулотларини сотишни
бошлаган, ундан сўнг маҳсулотларни ўзнинг
бренди остида ишлаб чиқаришни ва ўзининг
дўконларида сотувини ташкил қилган, шу
билан бирга бошқа сотувчилар билан рақо-
бат курашида тенг иштирок этган ҳолда.
Аммо бу борада Европа комиссияси ва Гер-
маниянинг картелларга қарши Федерал бош-
қармаси томонидан “Амазон” компаниясига
нисбатан ўтказилган текширувлар амалга
оширилган. Унга кўра компания томонидан
бошқа сотувчи компанияларнинг шахсий
маълумотларидан ўзининг фойдаси ҳисобига
нисбатан фойдаланиши ўрганилмода[5].
Агарда бундай ҳолат тасдиқланадиган
бўлса, Интернетда савдо майдончалари ажра-
тилиши рақобатга қарши деб топилади ва бу
ҳолат биринчи ҳолат сифатида қайд этилади.
Шулардан келиб чиқган ҳолда, монопо-
лияга қарши курашиш бўйича мавжуд норма-
тив-ҳуқуқий ҳужжатларга рақамли иқтисо-
диётга таалуқли бўлган ибораларни киритиш
ва бошқа қўшимчалар киритиш мақсадга
мувофиқ ҳисобланади. Ушбу ўзгаришларни
амалга оширишда қуйидагиларни инобатга
олиш лозим, жумладан:
1. “Стартап”лар учун рақамли бозорга
киришда имкониятларни яратиб бериш ва
тўсиқларни бартараф этиш, жумладан, муҳим
маълумотлардан фойдаланиш имкониятини
бериш;
2. Рақамли алгоритмларга асосланган
ҳолда картелларга қарши норматив-ҳуқуқий
хужжатларни ишлаб чиқиш ёки мавжудлари-
ни такомиллаштириш;
3. Рақамли иқтисодиётнинг ривожла-
ниш хусусиятларини инобатга олган холда
бозорни ва бозорнинг хукмронлигини таҳлил
қилишнинг янги таҳлил методологияларини
ишлаб чиқиш ва уларни фаол жорий қилиш.
Шундай рақамли платформалар кўплаб
имкониятларни яратади, аммо шу билан бир-
га истеъмолчилар тўғрисидаги кенг қамров-
ли маълумотлардан фойдаланиш имконияти
ҳам яратилган, бу ҳолат эса уларга бозорлар-
да кучли рақобат устуворликларга эга бўлиш
шароитини яратди. Ушбу муносабатда бугун-
ги кунда нафақат рақобат қонунлари балки
истеъмолчиларнинг ҳуқуқлари бузулиши
ҳамда шахсий ҳаётга аралашиш ҳавфлари
юзага келганлиги эътироф этилган. Айнан
ушбу борада бугунги кунда кўплаб мамла-
катлар бундай платформаларнинг бозорга
таъсир кўрсатишнинг салбий жиҳатларини
тобора ривожланиб боришини ўрганишмоқ-
да ва муаммонинг ечимини излашмоқда.
Юқорида амалга оширилган таҳлиллар-
дан келиб чиқиб хулоса қилиш мумкинки,
ахборот технологиялари ва инновацион қа-
рорларга асосланган рақамли иқтисодиёт-
нинг фаол ривожланиши шароитида, анъана-
вий маҳсулотлар ва хизматлар бозорларига
ноанъанавий бўлган чақириқлар мужассам-
лашган бўлади. Ушбу шароитда, рақобатни
ҳимоя қилишга қодир бўлган ва шу билан
бирга рақамли бозорларда фаолият юрита-
ётган компанияларнинг манфаатларини ино-
батга олган ҳолда, монополияга қарши янги
тизимни яратиш эҳтиёжи пайдо бўлади.
Белгилаш лозимки, рақамли иқтисо-
диёт шароитида монополияга қарши кура-
шишнинг асосий даражалари ўзгаради, жум-
ладан, нарҳнинг монополлигини аниқлаш ва
монополиянинг омиллани аниқлаш мурак-
каблиги юзага келади, чунки барча операция-
лар автоматлаштирилган тарзда амалга оши-
рилади ва аниқ масъул шахсни аниқлаш қи-
йин бўлади пировард натижада монополия
ҳолати аниқланганда асослаб берилиши
қийнчилик туғдиради.
Интернет жисмоний ва юридик чегара-
ларни кесиб ўтишини инобатга олган холда
рақамли иқтисодиётни тартибга солиш тизи-
мини шакллантиришда рақамли бозорлар-
нинг йирик иштирокчилари жойлашган мам-
лакатлардаги монополияга қарши курашиш
қонунчилигини инобатга олиш талаб этила-
ди. Ушбу шароитда, бозорнинг миллий ва
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
11
хорижий иштирокчилари ривожланишига
тўсқинлик қилмаслик учун, компаниялар, ин-
весторлар ва регуляторлар фаолият юрити-
шини чеклаб қўймаслик учун тартибга со-
лишнинг чегаралари ва даражаларини аниқ-
лаш муҳим ҳисобланади.
Умумий холда, мавжуд бўлган чақириқ-
ларга қарамасдан, рақамли иқтисодиёт иқти-
содиётнинг самарадорлиги ва даражасини
ўсишига, ҳамда, бозорларда эркин рақобатни
шаклланишига қаратилган қатор фундамен-
тал устуворликлари мавжудлигини инобатга
олиш лозим.
Биринчидан, тармоқдаги устуворлик-
ларни инобатга олиш лозим, уларнинг ҳисо-
бига рақамли бизнес самарали қарорларнинг
тезликда ривожланиши ва тарқалишини таъ-
минлайди.
Иккинчидан, рақамли технологиялар ва
катта маълумотлар ҳисобига маҳсулот ва
хизматнинг нарҳи ва сифати тўғрисида тўлиқ
ва аниқ маълумотларни олишда эришилади-
ган шаффофлик даражаси. Шу билан бирга
маълумотларнинг шаффофлиги ҳисобига
ҳужжатларнинг айланиши тезлашади ва фи-
рибгарлик операциялари билан боғлиқ бўла-
диган рисклар камаяди.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. А.Гутерриш. Доклад о Цифровой экономике 2019. Создание стоимости и получение выгод:
последствия для развивающихся стран. Обзор. ЮНКТАД.
2. PricewaterhouseCoopers, 2018, Global Top 100 Companies by Market Capitalization: 31 March 2018
Update (London).
3.
Digital
Dividends:
World
development
rep.
2016.
URL:
worldbank.org/en/publication/wdr2016.
4. Competition Committee of Organisation for Economic Cooperation and Development: The Digital
Economy. 2012 // Competition Law & Policy. 2013. Feb. 7. URL: http://www.oecd.org/daficompetitionlThe-
DigitalEconomy-
2012.pdf.
5. Federal Cartel Office, Germany, 2018, Bundeskartellamt initiates abuse proceeding against Amazon, Press
release, 29 November.
6. Ekbia H., Nardi B. Heteromation, and Other Stories of Computing and Capitalism. MIT Press, 2017. URL:
. mit.edu/books/heteromation-and-other-stories-computing-and-capitalism; Brynjolfsson E.,
McAfee A. The Second Machine Age: Work, Progress, and Prosperity in a Time of Brilliant Technologies. W.W.
Norton, 2014. URL: http://books.wwnorton.com/books/the-second-machine-age/.
7. Stiglitz J. Monopoly’s New Era // Project Syndicate. 2006. May 13. URL: https://www.project-
syndicate.org/commentary/high-monopoly-profits-persist-in-markets-by-joseph-e--stiglitz-2016-05.
8. Бабкин А.В., Буркальцева Д.Д., Костень Д.Г., Воробьев Ю.Н. Формирование цифровой экономики в
России: сущность, особенности, техническая нормализация, проблемы развития // Научно-технические
ведомости СПбГПУ. Экономические науки. – 2017. – No 3. – c. 9-25.
9. Совет по торговле и развитию Комиссия по торговле и развитию Межправительственная
группа экспертов по законодательству и политике в области конкуренции Восемнадцатая сессия
10. https://undocs.org/ru/TD/B/C.I/CLP/54
11. https://president.uz/lists/view/3315
12. https://lex.uz/docs/3806053
13. https://lex.uz/docs/3891629
14. https://lex.uz/docs/4071219
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
