Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
143
ЎЗБЕКИСТОНДА ДЕМОГРАФИК ДИВИДЕНД ОЛИШ ИМКОНИЯТИ
Мирзакаримова Муяссар Мўминовна -
Тошкент тўқимачилик ва
енгил саноат институти доценти, и.ф.д.
Хажиев Бахтиёр Душанбаевич -
Тошкент давлат иқтисодиёт
университети “Иқтисодиёт назарияси”
кафедраси мудири, и.ф.н
.
Аннотация.
Мақолада Ўзбекистондаги демографик вазиятнинг ўзига хос хусусиятлари тавсифланган ва
демографик дивиденд олиш имконияти мавжудлиги аниқланган. Демографик дивиденднинг мазмуни ва иқтисодий
ўсишга таъсири ўрганилган ҳамда уни ўстириш юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилган.
Таянч сўзлар:
демографик вазият, демографик дивиденд, демографик юк, қўллаб-қувватлаш коэффициенти
.
Аннотация.
В статье охарактеризованы особенности демографической ситуации и определены
существование возможности получения демографического дивиденда в Узбекистане. Изучены сущность и влияние
на экономический рост демографического дивиденда, а также выработаны научные предложения и практические
рекомендации по его повышению.
Ключевые слова:
демографическая ситуация, демографический дивиденд, демографическая нагрузка,
коэффициент поддержки.
Abstract.
This scientific article is devoted to the research of the peculiarities of the demographic situation in
Uzbekistan. In addition, it has identified opportunities to get demographic dividends.
Moreover,
the article has studied the
essence of the demographic dividend and its impact on the economic growth. Basing on the research results the authors have
developed scientific proposals and practical recommendations.
Key words:
demographic situation, demographic dividend, demographic burden, support coefficient.
Кириш.
Ўзбекистон Республикасида
ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиё-
тини шакллантириш ва барқарор иқтисодий
ўсиш суръатларини таъминлашга йўналти-
рилган иқтисодий ислоҳотлар жадаллашти-
рилмоқда. Бугунги кунда мамлакатимизда
юзага келган демографик вазият, аҳоли сони
ва таркиби, ҳудудий жойлашуви каби жиҳат-
лардан барқарор иқтисодий ўсишни таъмин-
лашда фойдаланиш имконияти вужудга кел-
моқда. Аҳоли таркибидаги ўзгаришлар унинг
ишлаб чиқарувчи куч ва истеъмолчи сифа-
тидаги ролининг ўзгариши орқали жамият
тараққиётида ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир.
“2017-2021 йилларда Ўзбекистон Рес-
публикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси”да белгиланган ва-
зифалардан келиб чиққан ҳолда республика-
миз ижтимоий-иқтисодий ривожланиши-
нинг жорий ва истиқболдаги чора-тадбирла-
рини белгилашда демографик жараёнлар-
нинг таъсирини ҳар томонлама ҳисобга
олиш тақозо этилмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М.Мирзиёев Олий Мажлисга мурожаатно-
масида: “Инсон капиталига эътиборни ку-
чайтиришимиз, бунинг учун барча имкони-
ятларни сафарбар этишимиз шарт” деган ма-
салани қўйганликлари ҳам бежизга эмас[1].
Ўзбекистон дастлабки демографик дивиденд
босқичида турибди, яъни демографик тен-
денцияларга кўра аҳолининг таркибида бо-
лалар ва қарияларга нисбатан меҳнат ёши-
дагиларнинг улуши ортиб бормоқда. Уларга
яхши таълим берилса ва тадбиркорлик му-
ҳити яратилса, ушбу демографик дивиденд-
дан ижобий фойдаланиб олса бўлади ва мам-
лакатимизнинг келажакда юқори ўсиш суръ-
атларига эришиш мумкин. “ЮНИСЭФ экс-
пертларининг изланишлари натижалари ҳо-
зирги кунда Президент Шавкат Мирзиёев то-
монидан таълим тизимига эътиборни кучай-
тириш ташаббусининг нақадар тўғри экан-
лигини яна бир бор исботламоқда.
Мавзуга оид адабиётларнинг таҳли-
ли.
Демографик вазият билан боғлиқ муам-
молар узоқ вақтлардан буён ўрганиб келин-
моқда. Мавзуга доир айрим адабиётлар ХIХ
асрдаёқ илмий жамоатчилик ҳукмига ҳавола
қилинганди[6]. Бироқ йигирманчи асрнинг
охирига келиб, тадқиқ этилаётган муаммо
тадқиқотчиларнинг, айниқса, жиддий эъти-
борига сазовор бўлди. Хусусан, бир қанча
илмий ишларда демографик вазиятнинг
мазмуни ва моҳияти баён этилди [3,4,5,8,17].
Қатор мутахассислар демографик вазият-
нинг айрим таркибий компонентлари – аҳо-
ли миқдорининг ўсиши [7,9,10,15], таркиби
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
144
[11,16,17,18], жойлашиши ва ҳаракати
[12,13,14,17,20] билан боғлиқ муаммоларни
атрофлича ўргандилар.
Бир гуруҳ муаллифларнинг асарларида
жаҳондаги демографик жараёнларнинг ўзига
хос хусусиятлари ва асосий тенденциялари,
уларнинг жамият ҳаётининг иқтисодий, иж-
тимоий, сиёсий ва маънавий-маданий соҳа-
ларига таъсири таҳлил қилинган[21]. Айниқ-
са, демографик муаммонинг умумбашарий
характер касб этгани, уни бартараф этиш
йўллари илмий манбаларда батафсил ўрга-
нилган [19].
Аксарият муаллифлар ҳақли равишда
демографик вазиятнинг ўзгариши билан
боғлиқ муаммоларнинг ечимини оқилона
демографик сиёсатдан излайдилар. Албатта,
бунда демографик сиёсатнинг устувор йўна-
лишлари аниқ олинган мамлакатдаги демо-
график муаммолардан келиб чиқиб белгила-
нади [24].
Академик Қ.Х. Абдураҳмонов ва про-
фессор Б.Х.Умурзаковлар томонидан Ўзбе-
кистонда мустақиллик йилларидаги демо-
график тенденциялар ва уларнинг меҳнат
бозорига таъсирини аниқлашга қаратилган
салмоқли тадқиқотлар амалга оширилган.
Шунингдек, аҳолининг тўхтовсиз кўпайиб
бориши, аҳолининг кексайиш муаммоси ва
унинг ижтимоий-иқтисодий оқибатлари, ёш
гуруҳлари ўртасидаги нисбатлар ҳамда
пенсия тизими билан боғлиқ муаммолар
тадқиқ этилган [2,21].
Яна бир дарсликда демографиянинг
фан сифатидаги шаклланиши, демографик
жараёнларни ўрганиш манбалари, туғилиш,
ўлим, никоҳ ва ажралишнинг демографик
моҳияти, аҳолининг сон ва сифат хусусият-
лари, такрор ҳосил бўлиш қонуниятлари,
жинс, ёш, никоҳ ва оила таркиби, ижтимоий-
иқтисодий ҳолати, аҳоли миграцияси, демо-
график прогнозлаштириш масалалари Қ.Х.
Абдураҳмонов ва бошқалар томонидан тад-
қиқ этилган [2].
Хорижий олимлар, шу жумладан,
Рональд Ли ва Эндрю Мэйсон томонидан
“демографик дивиденд” тушунчасининг мо-
ҳияти ва хусусиятлари ривожланган ва ри-
вожланаётган мамлакатлар тажрибаси асо-
сида баён этилган [25].
Кўриниб турибдики, демографик ва-
зият, унинг ўзгариши билан боғлиқ муаммо-
лар республика олимлари ва мутахассисла-
рининг асарларида пухта тадқиқ этилган.
Бироқ демографик вазият дивиденд олиш
имкониятини берадиган объектив шарт-ша-
роит сифатида етарли даражада ўрганил-
маган.
Тадқиқот методологияси.
Тадқиқот-
нинг услубий асосини диалектиканинг асо-
сий қоидалари ва тамойиллари ташкил этди.
Демографик жараёнларни ўрганишда демо-
графиянинг оммавий ҳодиса ва воқеаларни
миқдорий ўрганиш, яъни аҳоли ҳақидаги
маълумотларни тўплаш, қайта ишлаш ва
таҳлил қилиш услубига таянилди. Маълу-
мотлардан хулоса чиқаришда мантиқий таҳ-
лил, синтез, умумлаштириш, индукция ва
дедукция, иқтисодий ҳодиса ва жараёнларга
тизимли ёндошув усулларидан фойдала-
нилди.
Таҳлил ва натижалар.
Ҳозирги пайт-
да саноати ривожланган мамлакатларда
юқори туғилиш ва ўлим даражасига эга бўл-
ган, қишлоқ хўжалигига асосланган тоиндус-
триал жамиятдан туғилиш ва ўлим даражаси
паст бўлган, шаҳар хўжалигига асосланган
индустриал жамиятга “демографик ўтиш”
деб аталган жараён, асосан, якунланди. Бу
ўтишнинг илк босқичларида туғилиш коэф-
фициенти пасаяди ва бунинг натижаси си-
фатида кичик ёшдаги боқимандалар сони
қисқаради. Бу даврда маълум вақт ичида иш-
чи кучи унга боғлиқ бўлган аҳоли гуруҳ-
ларига қараганда, тезроқ ўсади, бу эса иқти-
содий тараққиёт ва оилаларнинг ижтимоий
таъминотини инвестициялаш учун ресурс-
ларни бўшатиб беради. Бошқа шароитлар
ўзгармаганда, аҳоли жон бошига тўғри ке-
ладиган даромадлар ҳам тез ўсади. Бу би-
ринчи дивиденднинг моҳиятини тавсифлай-
ди. Бу дивиденднинг амал қилиш даври беш
ёки ундан ортиқ ўн йилликларни ўз ичига
олиб, узоқ давом этади. Аммо пасайган туғи-
лиш даражаси ишчи кучи ўсиш суръатлари-
нинг пасайишига, айни вақтда катта ёшдаги-
лар ўлими кўрсаткичининг яхшиланиши эса
кекса ёшдаги аҳоли ўсишининг тезлашиши-
га олиб келади. Шу туфайли бошқа шароит-
лар ўзгармаганда, аҳоли жон бошига тўғри
келадиган даромадлар секинлик билан ўса-
ди ва биринчи дивиденд салбий аҳамият
касб эта бошлайди.
Бироқ яна иккинчи дивиденд олиш им-
конияти ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Меҳ-
натга лаёқат ёшидан катта аҳоли гуруҳлари-
га кирадиган шахслар активларни жамға-
ришга кучли рағбатлантирилади, истиқбол-
да узоқ пенсия даври туради. Бунда улар-
нинг эҳтиёжлари оиласи ёки давлат томони-
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
145
дан қондирилади. Бу активлар инвестиция-
ланадиган мамлакат ичкарисида ёки чет эл-
да миллий даромад ўсади.
Қисқа қилиб айтганда, биринчи диви-
денд вақтинчалик фойда олиб келади,
иккинчиси эса бу фойдани катта ҳажмдаги
активларга ва барқарор ривожлантиришга
айлантиради. Бу натижалар автоматик ҳи-
собланмайди, балки самарали сиёсат ўтка-
зиш билан белгиланади. Шундай қилиб,
дивидендлар даври – бу турмуш даражасини
ошириш кафолати ёки имкониятидир.
Дивидендлар бири иккинчисининг ор-
тидан келади: бошида биринчи дивиденд
ҳосил бўлиб, сўнгра кейингисига ўтади,
иккинчи дивиденд эса бир мунча кечроқ
амал қила бошлайди ва маълум вақт даво-
мида ҳосил бўлади. Биринчи ва иккинчи ди-
виденд ҳам 1970 йилдан 2000 йилгача (1-
жадвал) бўлган даврда ижобий аҳамият касб
этди, Африка ва Жанубий Саҳрои кабр
мамлакатлари бундан мустасно.
1-жадвал
Дунёнинг айрим мамлакатларида демографик дивиденд миқдори[44]
Мамлакатлар
Демографик дивиденд миқдори, ЯИМ /И* ўсиш
суръатларидаги ҳиссаси
Биринчи
Иккинчи
Жами
ЯИМ/И нинг
ҳақиқий
ўсиши
Саноати ривожланган мамлакатлар
0,34
0,69
1,03
2,25
Шарқий ва Жанубий –Шарқий Осиё
0,59
1,31
1,90
4,32
Жанубий Осиё
0,10
0,69
0,79
1,88
Лотин Америкаси
0,62
1,08
1,70
0,94
Африка Саҳрои кабрдан жанубга қадар
0,09
0,17
0,08
0,06
Яқин Шарқ ва Шимолий Африка
0,51
0,70
1,21
1,10
Ўтиш иқтисодиёти мамлакатлари**
0,24
0,57
0,81
0,61
Тинч океани ҳавзаси
0,58
1,15
1,73
0,93
*
Битта ҳақиқий истеъмолчига тўғри келадиган ЯИМ нинг ҳақиқий ўсими, 1970-2000 йилларда йиллик фоизда. Самарали
истеъмолчилар сони ёш вариацияси бўйича истеъмолчилар эҳтиёжларининг тортилган миқдорини мужассамлаштиради.
Источник:
**
О
зарбайжон, Албания, Aрманистон, Белорусия, Болгария, Босния ва Герцеговина, Венгрия, Грузия, Қозоғистон,
Қирғисистон Республикаси, Латвия, Литва, Македониянинг собиқ Югославия республикаси, Молдова, Монголия, Польша, Россия
Федерацияси, Руминия, Сербия ва Черногория, Словакия, Словения, Тожикистон,
Туркманистон, Ўзбекистон, Украина, Хорватия,
Чехия Республикаси, Эстония.
Ривожланаётган мамлакатлар ҳалигача
демографик ўтиш жараёнида турибди. Илк
босқичларда болалар сони тез ошади, ўлим
эса пасаяди. Кейинроқ, оралиқ босқичда бо-
лалар сонининг камайишига олиб келган
ҳолда туғилиш қисқара бошлади, ишга лаё-
қатли аҳоли салмоғи эса ўсади. Кечки бос-
қичда ўлим ва туғилиш паст даражалари
катта ёшдаги аҳоли салмоғининг ўсишини
белгилайди, бу аҳоли кексайиши жараёни-
дир. Оралиқ босқичда бўлган мамлакатлар
биринчи демографик дивиденддан фойдала-
ниш имкониятига эга бўлади. Иккинчи ди-
виденднинг амал қилиши оралиқ босқич
охирига яқин бошланади ва бутун кески
босқич даврида давом этади. Бироқ иккинчи
дивидендни олишга қаратилган сиёсат чора-
ларини оралиқ босқичда киритиш яхши-
роқдир.
Дивиденд ҳажми ҳар бир ёш гуруҳида-
ги ишлаб чиқариш ва истеъмол ҳажмига боғ-
лиқ. Таиландда кишилар фақат 26 ёшдан 59
ёшгача, Қўшма Штатларда 26 ёшдан 57 ёш-
гача, Тайванда эса 26 ёшдан 55 ёшгача
истеъмол қилганига қараганда, кўпроқ иш-
лаб чиқаради. Бу уч вазиятда меҳнатга лаё-
қат ёши анъанавий ёш чегараларидан кучли
фарқланади. Аҳоли ёш тақсимотини бундай
ишлаб чиқариш ва истеъмол ёш таркибла-
рига кўпайтириш ишлаб чиқарувчилар ва
истеъмолчилар ҳақиқий сонига эга бўлиш
имконини беради. Ишлаб чиқарувчилар со-
нининг истеъмолчилар сонига нисбати иқ-
тисодий фаол аҳоли нисбий салмоғини
(“қўллаб-қувватлаш коэффициенти”) ўзида
мужассамлаштиради. Дивиденд амал қилган
даврда қўллаб-қувватлаш коэффициенти
ўсади. Бу коэффициентнинг 1%га ошиши ҳар
бир ёш гуруҳида истеъмол қилинадиган
ЯИМ улушини оширмаган ҳолда истеъмол-
ни 1% га ошириш имконини беради.
Ривожланаётган мамлакатлар орасида
қўллаб-қувватлаш коэффициенти биринчи
навбатда, дунёнинг тўртта минтақасида
ўсишни бошлади: Шарқий ва Жанубий Осиё,
Лотин Америкаси, Яқин Шарқ ва Тинч океа-
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
146
ни оролларида. 1970 йилдан – 2000 йилгача
бўлган даврда битта ҳақиқий истеъмолчига
ҳисоблаганда, ишлаб чиқариш ҳажми йил-
лик ўсиш суръатининг йилига тахминан 0,5-
0,6 фоизли пунктга ўсиши бунинг натижаси
бўлди (жадвалнинг биринчи устуни). Бирин-
чи дивиденд босқичи Жанубий Осиёда фақат
1980 йил ўрталарида, Африкада жанубдан
Саҳрои кабргача 2000 йилда бошланди. Бун-
дан ташқари, 1970 йилдан 2000 йилгача бўл-
ган даврда Африкада биринчи дивиденд
манфий бўлди, чунки кўп сонли болаларнинг
яшаб кетиши қўллаб-қувватлаш коэффи-
циентининг пасайишига олиб келди.
Иккинчи дивиденд – капитал жамға-
ришнинг кенгайиши биринчисига қараганда,
юқори (иккинчи устун), ҳар икки дивиденд-
ларнинг ялпи самараси эса (учинчи устун)
Шарқий ва Жанубий Осиё мамлакатларида
йилига 1,9% гача юқори даражага етади.
Мазкур минтақада битта ҳақиқий истеъмол-
чи ҳисобига ишлаб чиқариш ҳажми ҳақиқий
ўсимининг 44% и демографик дивиденд ҳис-
сасига тўғри келади (тўртинчи устун). Демо-
график жараёнлар Шарқий ва Жанубий
Осиёнинг жадал иқтисодий тараққиётида
катта роль ўйнайди. Бироқ шунга қарамай,
бир қанча минтақаларда ўзининг демогра-
фик дивидендидан унумли фойдаланиш
уддасидан чиқилмади. Лотин Америкасида
бу дивиденднинг иқтисодий ўсишдаги ҳисса-
си йилига 1,7 %ни ташкил этиши мумкин.
Аммо ҳақиқий ўсим ушбу мумкин бўлган
миқдордан паст бўлди.
Биринчи дивиденд мазкур қулай демо-
график вазият қай даражада амалга ошири-
лиши иқтисодий ҳаётий циклнинг асосий
хусусиятларига боғлиқ бўлади. Ёшларнинг
меҳнат унумдорлиги таълимга оид қабул
қилинаётган қарорлар, ишга қабул қилиш
амалиёти, бола туғиш муддатлари ва дара-
жаси ҳамда ёш ота-оналарнинг ишлаш имко-
ниятларини енгиллаштирадиган сиёсат чо-
ралари билан белгиланади. Катта ёшдагилар
меҳнатининг унумдорлиги соғлиқни сақ-
лашнинг ҳолати ва меҳнатга лаёқатсизларга
нисбатан сиёсат, солиқ рағбатлари ва тўсиқ-
ларига, айниқса, пенсия дастурлари ва пен-
сия таъминоти соҳасидаги сиёсатга боғлиқ-
дир. Истеъмол ҳақида шуни айтиш керакки,
масалан, Шарқий Осиёдаги айрим мамлакат-
лар болалар таълимига харажатларга катта
аҳамият берадилар. Қўшма Штатлар сингари
бошқа мамлакатлар эса ресурсларнинг катта
салмоғини кекса ёшдагилар учун сарфлай-
дилар.
Иккинчи дивиденд қандай амалга
ошиши жамият қай тарзда ўз фуқароларини
кексалик чоғида қўллаб-қувватлашига боғ-
лиқдир. Ривожланаётган мамлакатларда
кекса ёшдаги кишилар уларнинг оилалари
ва давлат сектори томонидан қўллаб-қувват-
ланади. Бироқ шу билан бир қаторда, улар
томонидан ишланган йилларида тўпланган
маблағларга боғлиқ бўлади. Бу маблағларга
турар-жой, пенсия заҳиралари ва шахсий
жамғармалар киради. Аҳоли қариши билан
оила ва давлатга юклатилган қўллаб-
қувватлаш тўсиғи ЯИМ га нисбатан ўсади, бу
эса кўплаб мамлакатларда жиддий ташвиш
уйғотади. Бироқ ўтказилган сиёсат ишловчи-
лар томонидан пенсияга чиқишдан кейинги
даврга жамғармаларни рағбатлантирса, ик-
кинчи дивиденд туфайли ўрта ёшдаги иш-
ловчиларнинг кўп сони ЯИМ га нисбатан ка-
питал ҳажмини ошириши мумкин.
Мамлакатлар трансферт дастурларини
кенгайтириш орқали аҳолининг кексайиши
билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш ҳола-
тида бўладиган даражада заҳиралар билан
таъминланмаган оилавий ёки давлат актив-
ларининг ўсиши қисқаради, иккинчи диви-
денд эса камаяди. Аксинча, агар ишловчилар
жамғаришга ва пенсия фондларини ташкил
қилишга рағбатларга эга бўлса, аҳолининг
кексайиши битта ишловчига ҳисобланган
капитал ҳажми ва аҳоли жон бошига даро-
мадларнинг ўсишига олиб келади.
Ўзбекистон аҳоли табиий такрор иш-
лаб чиқаришининг юқори кўрсаткичларига
эга бўлган мамлакатлар қаторига киради. Бу
ерда аҳолининг юқори табиий ўсиши, асосан,
республика туб аҳолисининг юқори туғилиш
даражаси ҳисобига таъминланмоқда. Ўзбе-
кистон аҳолисининг репродуктив хулқ-атво-
ри анъанавий кўп болалиликка йўналтирил-
ган. Республика аҳолисининг табиий кўпайи-
ши 1991 йилдаги 28,3 промилледан 2017
йилдаги 17,1 промиллегача пасайди. Яъни
охирги 26 йил ичида у 11,2 промиллега ёки
39,5% га камайди. Шу вақт ичида (1991–2017
йй.) туғилиш коэффициенти 34,5 промил-
ледан 22,1 промиллега камайди, яъни деяр-
ли 34,8% га қисқарди.
Шуни таъкидлаш жоизки, туғилиш-
нинг сезиларли қисқариши Ўзбекистоннинг
қишлоқ аҳолиси орасида юз берди. Қишлоқ
аҳолисининг туғилиш коэффициенти 1991
йилда 39,8 промиллени, 2017 йилда эса 22,5
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
147
промиллени ташкил қилди, яъни 17,3 про-
миллега камайди ва аҳоли туғилиш даража-
сининг ўртача республика кўрсаткичига
(22,1 промилле) яқинлашди.
Ўзбекистонда оилаларнинг замонавий
болалилиги таҳлили кўрсатишича, республи-
када икки ёки уч болали оилалар, яъни икки
болали (25,0%) ёки уч болали (23,6%) оила-
лар кўпроқ тарқалган ҳисобланади. Респуб-
лика аҳолиси учун бир болали ёки тўрт бола-
ли (мос равишда, 12,4% ва 12,3%) оилалар
кам характерлидир. Беш (6,5%), олти (4,9%),
етти (0,4%) ёки саккиз (0,6%) болали оила-
лар кам учрайди.
Ўзбекистондаги янги демографик ва-
зият, асосан, туғилишнинг камайиши, аҳоли
ёш таркибининг замонавий динамикасида ўз
аксини топади. У аҳоли ёш таркибида 15 ёш-
гача бўлган болалар улушининг аста-секин
пасайиши билан тавсифланади (2-жадвал).
2-жадвал
Ўзбекистон аҳолиси ёш таркибининг замонавий динамикаси[45]
Ёш
гуруҳлари,
йил
1991й.
1996 й.
2002 й.
2008 й.
2015 й.
2017 й.
Минг
киши
%
Минг
киши
%
Минг
киши
%
Минг
киши
%
Минг
киши
%
Минг
киши
%
0-15
8883,7
43,1
9798,0
42,8
9734,4
38,8
9025,4
33,3
9469,2
30,0
9 665,7
30,1
16-19
1672,8
8,1
1826,0
8,0
2246,6
8,9
2546,4
9,4
2331,7
7,4
2 158,4
6,7
20-24
1823,1
8,8
2062,1
9,0
2323,0
9,2
2919,7
10,8
3167,7
10,1
3 175,8
9,9
25-29
1779,9
8,6
1767,4
7,7
2047,6
8,2
2321,2
8,6
3105,1
9,8
3 151,9
9,8
30-34
1552,1
7,5
1719,2
7,5
1772,9
7,1
1999,9
7,4
2612,8
8,3
2 770,7
8,6
35-39
1105,6
5,4
1485,6
6,5
1667,7
6,6
1781,0
6,6
2207,8
7,0
2 230,5
7,0
40-49
1228,7
6,0
1750,3
7,6
2583,4
10,3
3116,6
11,5
3607,2
11,4
3 693,8
11,5
50-59
1232,4
6,0
1073,3
4,7
1117,2
4,4
1796,7
6,6
2927,6
9,3
2 980,7
9,3
60-69
817,9
4,0
885,4
3,9
955,1
3,8
803,2
3,0
1293,8
4,1
1 479,8
4,6
70 ва ундан
катта ёш
511,5
2,5
539,2
2,3
667,9
2,7
762,1
2,8
852,4
2,7
813,2
2,5
Жами:
20607,7
100,0
22906,5
100,0
25115,8
100,0
27072,2
100
31575,3 100,0 32120,5 100,0
Расмий статистика маълумотларига қа-
раганда, Ўзбекистон аҳолисининг ёш тарки-
бида 15 ёшгача бўлган болалар ҳиссаси 1991
йилдаги 43,1% дан 2017 йилдаги 30,1% гача
қисқарди, яъни деярли 13% га камайди. 16-
19 ёшлилар гуруҳларининг улуши камайиб
(8,1% дан 6,7% гача), қолган барча аҳоли гу-
руҳларининг улуши бир мунча ошди. Бу ҳали
республикада аҳоли туғилиши юқори бўлган
совет даврида туғилган ёшлар тоифалари
бўлиб, уларнинг улуши ошиб бормоқда.
Ўзбекистон аҳолисининг ҳозирги ёш-
жинсий таркиби шуниси билан фарқланади-
ки, аҳоли таркибида 30 ёшгача бўлганлар
гуруҳида эркаклар устунлик қилади, қолган
катта ёш гуруҳларида эса аёллар ҳиссаси эр-
какларга қараганда юқори. Бу хусусият рес-
публиканинг ҳам қишлоқ, ҳам шаҳар аҳолиси
учун хосдир. Республика аҳолисининг ёш тар-
кибида охирги йилларда болалар ҳиссаси-
нинг қисқариши ҳисобига ва меҳнатга лаё-
қат ёшидан катта шахслар ҳамда меҳнатга
лаёқатли аҳолининг ҳиссаси мунтазам ош-
моқда. Кўриниб турибдики, 26 йил давомида
(1991-2017 йй.) меҳнатга лаёқат ёшидаги
аҳоли ҳиссаси қарийб 17,5 %га ўсди ва бугун-
ги кунда деярли 60,5 %ни ташкил этмоқда.
Ҳозирги вақтда меҳнатга лаёқатли аҳоли-
нинг умумий юклама коэффициенти ҳар
1000 меҳнатга лаёқатли кишига 665 кишини,
шу жумладан, 16 ёшгача бўлган болалар юк-
ламаси 503 киши ва меҳнатга лаёқат ёшидан
катталар юкламаси 162 кишини ташкил эта-
ди (3-жадвал).
Ўрганилаётган даврда (1991-2017йй.)
Ўзбекистондаги меҳнат ресурсларининг со-
ни 8,4 млн. кишига кўпайди. Охирги йиллар-
да (2007-2017йй.) республиканинг меҳнат
ресурслари 3,4 млн. кишига ёки 22,6% га
ўсди. Шундай қилиб, меҳнат ресурслари со-
нининг йиллик мутлақ ўсиши бугунги кунда
177,4 минг кишини, йиллик ўсиш суръати
эса 0,9 %ни ташкил қилмоқда. Меҳнат ре-
сурслари ўсишининг юқори кўрсаткичлари
бир мунча пасайганлигини кўришимиз мум-
кин. Мамлакатимизда меҳнат ресурслари си-
фатини ошириш, аҳолининг соғлиғи, билим
даражаси ва узоқ умр кўришини ифода этув-
чи инсон салоҳиятини ривожлантириш бу-
гунги кунда юртимизда амалга оширилаёт-
ган ислоҳотлар жараёнининг муҳим йўна-
лишларидан бирига айланган. Фақат охирги
уч йил ичида иқтисодий фаол аҳолининг
сони 617,0 минг кишига ошди ва 14,4 млн.
кишини ташкил этмоқда. Уларнинг меҳнат
ресурслари таркибидаги салмоғи 75,1 %га
тенг. Қолган 24,9% ини иқтисодий нофаол
аҳоли ташкил этади.
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
148
3-жадвал
Меҳнатга лаёқатли аҳолининг юклама коэффициенти (ҳар 1000 меҳнатга лаёқатли
аҳолига меҳнатга лаёқатсиз аҳолининг нисбати)[43]
Йиллар
Жами
Шу жумладан:
Шаҳар аҳолиси
Қишлоқ аҳолиси
Меҳнатга лаёқатсиз аҳоли
2004
780
679
843
2005
750
657
808
2006
725
641
778
2007
701
626
747
2008
680
614
721
2009
663
609
726
2010
653
605
718
2011
636
589
699
2012
625
579
687
2013
620
574
681
2014
629
627
826
2015
640
634
835
2016
652
641
850
2017
665
608
727
Шу жумладан, меҳнатга лаёқат ёшидан кичиклар
2004
654
531
731
2005
627
511
699
2006
604
496
671
2007
581
481
642
2008
560
467
616
2009
543
471
626
2010
532
464
620
2011
511
446
595
2012
498
435
580
2013
488
426
568
2014
487
429
570
2015
492
430
575
2016
497
432
579
2017
503
500
506
Меҳнатга лаёқат ёшидан катталар
2004
126
148
112
2005
123
146
109
2006
121
145
107
2007
120
145
105
2008
120
147
105
2009
120
138
100
2010
121
141
98
2011
125
146
101
2012
128
149
103
2013
131
152
105
2014
142
155
108
2015
148
161
112
2016
155
165
119
2017
162
108
221
Ўзбекистон меҳнат ресурсларида иқти-
содий фаол ва нофаол аҳолининг кўрсатил-
ган нисбати (75:25) 2007 йилдан бошлаб
иқтисодий фаол аҳоли фойдасига ўзгармоқ-
да. Охирги йилларда иқтисодий нофаол аҳо-
лининг таркибида иқтисодиётда банд бўл-
маган аҳоли 61,5% ва меҳнатга лаёқат ёши-
даги талабалар 38,5% даражасида барқарор
ҳисобланмоқда.
4-жадвал маълумотлари кўрсатишича,
иқтисодий фаол аҳолининг жинсий таркиби-
да эркаклар ҳиссаси устунлик қилмоқда,
2005 йилдаги 52,2% дан 2017 йилда 54,3%
гача ошди, аёллар ҳиссаси эса 47,8% дан
45,7% гача камайди. Иқтисодий фаол эркак-
лар сони 2017 йилда 2005 йилга нисбатан
46,2 %га қўшимча кўпайди. Меҳнат ресурс-
ларининг таркибида иқтисодий фаол қиш-
лоқ аҳолисининг сони (79,0%) шаҳар аҳоли-
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
149
сига (75,1%) қараганда, 3,9% га кўп. Шу би-
лан бир қаторда, республика меҳнат ресурс-
ларининг 46,6% қишлоқ жойларда жамлан-
ган. Айни вақтда иқтисодий нофаол аҳоли-
нинг 2005-2017 йилларда шаҳар жойларда
кўпайиши (2,5% ли пунктга), қишлоқ жой-
ларда камайиши (12,7%) кузатилмоқда. Бу 2-
3 йил аввалги тенденцияга тескари бўлиб,
салбий ўзгаришларни ифодалайди. Респуб-
лика иқтисодий фаол аҳолиси, асосан, Фарғона
(11,3%), Самарқанд (11,3%), Тошкент (9,5%),
Андижон (9,0%), вилоятлари ва Тошкент
шаҳри (8,5%) ҳисобига шаклланмоқда. Охирги
4 йил ичида Қорақалпоғистон Республикаси
(0,2%), Навоий (0,2%), вилоятлари ва Тошкент
шаҳрининг ҳиссаси (0,5% га) камайди.
4-жадвал
Ўзбекистонда иқтисодий фаол аҳолининг жинсий таркиби[42]
Илгари кўрсатиб ўтилганидек, охирги
йилларда Ўзбекистонда аҳоли туғилиши-
нинг кескин қисқариши барҳам топди. У ҳат-
то бир мунча ўсиш тенденциясига ҳам эга
бўлмоқда. Туғилишнинг аста-секинлик би-
лан ўсиш тенденцияси Ўзбекистоннинг де-
мографик прогнози асосида ётади. Республи-
ка аҳолисининг умумий туғилиш коэффи-
циенти 2007 йилдаги 22,4 промилледан 2025
йилдаги 25,3 промиллегача ўсади, ўлим
коэффициенти эса аҳоли ёш таркибидаги ўз-
гаришлар ҳисобига бир мунча ошади. Аҳоли-
нинг демографик ҳолатини прогноз қилиш-
да ёш гуруҳларининг таркиби сингари унинг
муҳим тавсифларини ҳисобга олиш зарур. 6–
жадвалда ўртача прогноз варианти асосида
алоҳида ёш гуруҳлари бўйича аҳоли сони
келтирилган.
5-жадвал
Ўзбекистонда алоҳида ёш гуруҳлари бўйича аҳоли сони истиқболлари
(минг киши/аҳоли умумий сонига нисбатан % ларда)[41]
Йиллар
Меҳнатга лаёқат
ёшидан кичиклар
Меҳнатга лаёқат
ёшидагилар
Меҳнатга лаёқат
ёшидан катталар
1991
8883,7/43,1
10122,5/49,1
1601,4/7,8
1995
9613,7/42,8
11141,1/49,6
1707,1/7,6
2000
9746,2/39,8
12978,6/53,0
1787,6/7,3
2005
9328,1/35,8
14859,3/57,1
1833,9/7,1
2010
9016,4/32,2
16940,8/60,5
2044,1/7,3
2013
9116,6/29,9
18814,0/61,7
2562,2/8,4
2015
9469,2/30,0
19257,0/61,0
2849,1/9,0
2017
9665,7/30,1
19440,8/60,5
3014,0/9,4
2020
9289,8/27,0
21552,5/62,7
3534,0/10,3
2025
9429,9/25,2
23563,2/63,0
4404,0/11,8
2030
9572,2/23,4
25761,5/63,2
5488,1/13,4
Кўрсаткичлар
2005
2007
2012
2017
2017 й.да
2005 й.га
нисбатан
ўзгариш (+,-)
2017 й.да
2005 й.га
нисбатан
ўзгариши,
% да
Минг
киши
%
Минг
киши
%
Минг
киши
%
Минг
киши
%
Минг
киши
%
Жами иқтисодий фаол
аҳоли
10224,0 100,0 11299,2 100,0 12850,1 100,0 14357.3 100.0 4133.3
-
132.7
-аёллар
4887,7 47,8 5332,6 47,2 5829,5 45,4
6556.3
45.7 1668.6 2,1
134.1
-эркаклар
5336,3 52,2 5966,6 52,8 7020,6 54,6
7801.0
54.3 2464.7 2,1
146.2
Шу жумладан:
иқтисодиётда бандлар
10196,3 99,7 10735,4 95,0 12223,8 95,1 13520.3 94.2 3324.0 -5,5
132.6
-аёллар
4871,5 47,8 5017,1 44,4 5554,1 43,2
6189.2
45.8 1317.7 2,0
127.0
-эркаклар
5324,8 52,2 5718,3 50,6 6669.7 51,9
7331.1
54.2 2006.3 2,0
137.7
Расмий ишсизлар
27,7
0,3
23,2
0,2
6,0
0,05
14.1
0.1
-13.6
-0,2
50.9
-аёллар
16,2
0,2
14,2
0,13
3,5
0,03
9,0
0,06
-7,2
-0,14
55,5
-эркаклар
11,5
0,1
9,0
0,08
2,5
0,02
5,1
0,04
-6,4
-0,06
44,3
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
150
Кўриниб турибдики, ҳатто прогноз-
нинг ушбу вариантида ҳам демографик ёша-
риш жараёни билан бир қаторда, аҳолининг
қариши ҳам тезлашмоқда. Агар аҳолининг
умумий таркибида меҳнатга лаёқат ёшидан
катталар улуши 13% ни ташкил этса, аҳоли
қариётган ҳисобланади. 2030 йилга келиб,
30 ёшгача бўлган аҳоли сони мамлакат жами
фуқаролари сонининг ¼ қисмини ташкил
этади.
Прогноз маълумотларидан кўриниб ту-
рибдики, Ўзбекистон дастлабки демографик
дивиденд босқичида турибди, яъни демогра-
фик тенденцияларга кўра, аҳолининг тарки-
бида болалар ва қарияларга нисбатан меҳнат-
га лаёқат ёшидагиларнинг улуши ортиб бор-
моқда.
2017 йилда Ўзбекистонда бир аёлга 2,26
та фарзанд тўғри келмоқда ҳамда прогнозлар-
га кўра, бу ёғига пасайиб бориши кутилмоқда.
Ўзбекистонда ҳозирги вақтда Кореядаги 80-
йиллардагидек демографик тенденция куза-
тилмоқда. Бошқача қилиб айтганда, Ўзбекис-
тон дастлабки демографик дивиденд босқи-
чида турибди, яъни демографик тенденция-
ларга кўра аҳолининг таркибида болалар ва
қарияларга нисбатан меҳнат ёшидагилар-
нинг улуши ортиб бормоқда.
Корея Республикасининг иқтисодий ўси-
шида демографик ўзгаришларнинг салмоқли
ҳиссаси бор. Кореяда демографик дивиденд-
дан ижобий самарага эришишнинг сабаби
таълимга эътибор, ҳуқуқ ва имкониятларнинг
кенгайтирилиши ҳамда иқтисодиётнинг тўғри
ислоҳ этилиши бўлган. UNICEF экспертлари-
нинг изланиш натижалари ҳозирги кунда
Президентимиз томонидан таълимга эътибор
кучайтирилишининг нақадар тўғри эканлиги-
ни яна бир бор кўрсатмоқда.
Биринчидан, мамлакат ёшлари қай дара-
жада соғлом, муваффақиятли ва бахтли бўлса,
мамлакатнинг ўзи ҳам шу даражада соғлом,
муваффақиятли ва бахтли ҳисобланади;
Иккинчидан, ёшлар мослашувчан, янги
ечимлар топишга уста бўлишади, улар илғор
ва кучли ғояларни туғдириши ҳам мумкин;
Учинчидан, ёшлар “демографик юк” ка
айланиб кетиши ҳам, “демографик дивиденд”
бўлиши ҳам мумкин, яъни мамлакатнинг энг
катта муаммоси ёки унинг энг катта бойли-
гига айланиши мумкин. Агар биз ёшларимиз-
ни қадрласак, парваришласак, улар ўз сало-
ҳиятини муносиб равишда ҳаётга татбиқ қи-
лишига ёрдамлашсак, улар катта дивидендга
айланиб, мамлакатнинг юксалиши ва тарақ-
қий этишига кучли туртки бериши ҳеч гап
эмас.
1995 йилда БМТ нинг Бош Ассамблеяси
томонидан Ёшлар бўйича умумжаҳон ҳаракат-
лар дастури” қабул қилинди. Ушбу дастур ҳар
бир мамлакат миқёсида тегишли чора-тад-
бирлар кўрилиши, бутун дунёда ёшлар шарои-
ти, ҳолатини яхшилашга қаратилган халқаро
лойиҳа ва дастурларнинг амалга оширилиши
учун мустаҳкам замин ва йўл-йўриқларни
таъминлаб берди. Масалан, Ўзбекистонда БМТ
нинг Аҳолишунослик жамғармаси (ЮНФПА)
мамлакат ҳукумати, жойлардаги ҳукумат идо-
ралари билан ҳамкорликда ижтимоий-иқти-
содий ривожланиш стратегияларини ишлаб
чиқишда қўлланиладиган демографик маълу-
мотларни йиғиш ва таҳлил қилиш бўйича кенг
кўламли тадбирларни амалга оширмоқда. БМТ
нинг Тараққиёт дастури эса Савдо-саноат
палатаси билан ҳамкорликда ёшлар орасида
тадбиркорлик фаолиятини рағбатлантириш,
тадбиркор ёшларга кенг йўл очиб беришни
кўзлаб, бир қатор кенг кўламдаги ташаббус-
ларни амалга ошириб келмоқда.
Ёшларга кенг йўл очиб беришга, улар-
нинг имкониятларини кенгайтиришга, жа-
миятнинг ижтимоий ва иқтисодий ҳаётида
тўлақонли иштирок этиши учун зарур кўник-
ма ва қобилиятларини ривожлантиришга, соғ-
лом турмуш тарзини, соғлом хатти-ҳаракатлар
қоидаларини тарғибот қилишга қаратилган
давлат сиёсати ўта муҳимдир. Ёшлар сало-
ҳиятидан тўлиқ фойдаланиш учун болалар ва
ёшларнинг саломатлигини, шу жумладан,
репродуктив саломатлигини муҳофаза қилиш
тизими, таълим ва касбий тайёргарлик тизи-
мини миқдор ва сифат нуқтаи назаридан тако-
миллаштириш, меҳнат бозорини яхшилаш, ёш
аёл ва қизларнинг имкониятларини кенгай-
тириш, ёшлар жамият ҳаётида муносиб ишти-
рок этишини рағбатлантириш каби мақсад-
ларга асосий урғу берадиган сиёсатни энг
устувор сиёсатлардан бири сифатида жорий
этиш лозим.
Ўзбекистон Республикаси Президенти-
нинг 2017 йил 6 июлдаги “Давлат ёшлар сиё-
сатининг самарадорлигини ошириш ва Ўзбе-
кистон Ёшлар иттифоқининг фаолиятини қўл-
лаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида” ги
фармони билан “Ёшлар бўйича умумжаҳон
ҳаракатлар дастури” га мувофиқ бўлган 12 та
асосий вазифалар белгиланди. Бундан таш-
қари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 2017 йил 16 октябрдаги 834-
сон “Ёшлар тадбиркорлиги кластерларини
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
151
яратиш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида” ги
қарори қабул қилинди. Бизнинг фикримизча,
“ёшлар дивиденди” дан фойдаланишга қара-
тилган чора-тадбирлар фақатгина ҳукумат
томонидан кўрилганлиги камлик қилади.
Бунда бутун Ўзбекистон фуқаролари ўзининг
Конституцион ҳуқуқлари ва бурчларини анг-
лаган ҳолда Ўзбекистон имзолаган битимлар
ва БМТ конвенцияларидан хабардор бўлиши,
оила, жамият, ёшлар ҳаётида фаол иштирок
этмоғи лозим.
Кексаларни қўллаб-қувватлаш давлат
тизимини янада такомиллаштириш мақса-
дида қариялар ва фахрийларни ижтимоий
ҳимоялаш, уларнинг фаоллигини ошириш,
мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида тў-
лақонли иштирок этишлари учун шарт-ша-
роитлар яратиш, тинчлик ва осойишталикни
таъминлаш соҳасида катта авлод вакиллари-
нинг ролини ошириш мақсадида Ўзбекистон
Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев томо-
нидан 2016 йил 28 декабрда “Ўзбекистон
фахрийларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш
“Нуроний” жамғармаси фаолиятини янада
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғри-
сида”ги Фармон ва “Кексалар ва ногиронлар-
ни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш ти-
зимини янада такомиллаштириш бўйича қў-
шимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги Қарор-
нинг қабул қилиниши бу борада ислоҳот-
ларнинг янги босқичга кўтарилиши бўлди.
Бундан ташқари, 2016 йил 26 декабрда
“Кексалар, ногиронлар ва аҳолининг бошқа
ижтимоий ҳожатманд тоифаларига ижти-
моий хизматлар тўғрисида” қонун қабул қи-
линди. Давлат ижтимоий сиёсатининг тар-
кибий қисми сифатида аҳолишунослик мил-
лий қонунининг илмий асосларини кўрса-
тилган йўналишларда ва узоқ муддатли де-
мографик прогноз кўрсаткичларини ҳисоб-
га олиб, амалий рўёбга чиқариш XXI асрга
ишонч билан кираётган Ўзбекистоннинг
жадал ижтимоий–иқтисодий ривожланиши
ва аҳоли сифатининг ҳар томонлама оши-
шига ёрдам беради.
Хулоса ва таклифлар.
Хулоса қилиб
айтганда, иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқув-
чиларга, айниқса, ривожланаётган мамла-
катларда ишонч уйғотадиган ва миллионлаб
кишиларга қулай бўлган молиявий тизим-
ларни яратишга эътиборни кучайтириш за-
рур бўлиб, улар ўзларининг молиявий ке-
лажагини таъминлашни хоҳлайдилар. Бу
кекса ёшдаги аҳолининг иқтисодий ўсишга
ёрдам берадиган салоҳиятини рўёбга чиқа-
риш имкониятига эга бўлиш учун муҳимдир.
Республиканинг ижтимоий-иқтисодий ри-
вожланиш дастурларини ишлаб чиқишда де-
мографик дивиденддан юқори даражада
фойдаланиш учун замин яратиш, яъни аҳоли
бандлигини таъминлашда ҳозирги ёшлар-
нинг билим олишлари учун шарт-шароитлар
яратиш ва келажакда улар томонидан иқти-
содий ўсишни таъминлаш, аҳолининг бирин-
чи навбатда турмуш даражасини оширишга
олиб келиши асосий мезон қилиб олиниши
мақсадга мувофиқ.
Минтақалардаги демографик вазият-
нинг ҳар бир туман ва қишлоқлардаги ҳола-
тини, ҳудудлар бўйича ишчи кучига бўлган
талаб ва таклифни ўрганиш мақсадида Банд-
лик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги қо-
шидаги меҳнат, иш билан таъминлаш ва аҳо-
лини ижтимоий мухофаза қилиш муаммола-
рини ўрганиш республика марказининг ҳу-
дудлардаги вазирликнинг бош бошқармала-
ри қошида филиалларини тузиш ва улар
зиммасига: ҳар бир туман, шаҳарда ҳокимлар
бошчилигида янги иш жойлари яратиш ва
аҳоли бандлигини таъминлаш чораларини
кўриш, манзилли дастурга киритилган кор-
хоналарнинг ташкил этилиши ва фаолият
юритишини ҳар томонлама қўллаб-қувват-
лаш, жумладан, рўйхатдан ўтказиш, моддий-
техника ресурсларидан ва муҳандислик ком-
муникацияларидан фойдаланиш, дастлабки
сармояни шакллантириш ва кредитлар
олиш, маҳсулотни сотиш каби муаммоларни
аниқлаш ва жойида ҳал этиш чораларини
кўриб бориш; касаначилик иш жойларини
кўпайтириш борасида туман (шахар) ишчи
комиссиялари ишини кескин жонлантириш,
мавжуд касаначилик иш жойларини сақлаб
қолиш; ишлаб чиқариш, ижтимоий ва бозор
инфратузилма объектлари лойиҳаларини
амалга ошириш юзасидан фаол чоралар кў-
риш, уларга ишсизларни жалб этиш, банд
бўлмаган аҳолини ижтимоий ҳимоялашни
кучайтириш (ишсизларни ҳақи тўланадиган
жамоат ишларига жалб этиш, касбга қайта
ўқитиш ва ҳ.к.), ёшлар, жумладан, коллеж би-
тирувчилари ва ҳарбий хизматдан қайтган-
ларнинг ҳар бирини тўлиқ иш билан, жумла-
дан, заҳира килинган иш жойлари билан
таъминлашга кўмаклашиш вазифалари юк-
латилиши мақсадга мувофиқдир.
Меҳнат миграциясини бошқариш тизи-
мини яхшилаш юзасидан Бандлик ва меҳнат
муносабатлари вазирлиги аппарати тарки-
бида ички ва ташқи меҳнат миграцияси бў-
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
152
йича мустақил бўлим ташкил қилиш мақ-
садга мувофиқ. Доимий яшаш жойидан таш-
қаридаги бандлик соҳасини ҳуқуқий таъмин-
лаш учун “Аҳоли меҳнат миграцияси тўғри-
сида” ги қонунни қабул қилиш зарур.
Шунингдек, мигрантларнинг ҳуқуқий
саводхонлигини ошириш учун “Ўзбекистон
ташқи меҳнат мигранти учун эсдалик” кўри-
нишидаги қўлланмани ишлаб чиқиш; ички
мигрантларни вақтинчалик рўйхатга олиш
тартибини соддалаштириш; Ўзбекистон ёш-
лар иттифоқининг ҳудудий ва маҳаллий кен-
гашлари қошида ташкил этилган Ёшлар мар-
казларида ишлаш учун хорижий давлатларга
кетадиган уюшмаган ёшларнинг ҳуқуқий би-
лимини ошириш, хорижий тиллар ва меҳнат
қонунчилигини ўргатишга қаратилган мах-
сус ўқув курсларини ташкил қилиш; вақтин-
чалик иш билан таъминлаш бюролари амал
қилишига оид Қонун қабул қилиш орқали
зарур ҳуқуқий асосларни яратиш ҳамда маз-
кур қонунда бундай бюроларни қисман ти-
жорат асосига ўтказиш мақсадга мувофиқ-
дир.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси. 2018 йил 28
декабрь.http://president.uz.
2.
Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар. Демография. Дарслик. – Т.: “IQTISODIYOT”, 2014. -364 Б.
3.
Алексеев А. Социально-экономическая география России. – М.: Ла Варяг, 1995
4.
Ата-Мирзаев О.Б., Гентшке В.М., Муртазаева Р. Узбекистан многонациональный: историко-
демографический аспект. – Ташкент: Изд. мед. лит-ры им. Абу Али Ибн Сино, 1998.
5.
Ата-Мирзаев О.Б. Народонаселения Узбекистана: история и современность. – Тошкент: «Ижтимоий фикр»,
2009. - С.55.
6.
Бертильон Ж. Статистика движения населения во Франции. – СПб., 1889; Guillard A. Elements de statistique
humaine ou demographic compare. – Paris, 1855
7.
Будаева Д.Ц. Регулирование процессов воспроизводства населения региона в современных условиях:
Автореф. дисс. ... канд. экон. н. – М.: РАГН, 2006
8.
Волынская Б.Н. Региональная демография. // Система знаний о народонаселении. / Под ред. Д.И. Валентея.
– М.: Высшая школа, 1991
9.
Вандескрик К. Демографический анализ: пер. с фр. – М.: Акад. проект: Гаудеамус, 2005
10.
Вишневский А.Г. Воспроизводство населения и общество. – М.: Финансы и статистика, 1982
11.
Гуцко Д. Пробная перепись // Огонек. - 2008. - N 2. - C.10-11
12.
Гладкий Ю.Н. Демография и расселение // Гладкий Ю.Н. Социально-экономическая география России. – М.,
2000. - С.248-365
13.
Ионцев В.А. Международная миграция населения: теория и история изучения. - М.: Диалог-МГУ, 1999.
14.
Ионцева Е.А. Иммиграционные процессы России в XVII - начале ХХ вв.: Автореф. дисс. ... канд. экон. н. – М.:
ИЭ РАН, 2008.
15.
Капица С.П. Рост населения Земли и будущее цивилизации // Общественные науки и современность. - 2003.
- N 3. - С.128-146.
16.
Карпенко Л.И. Статистическая оценка и анализ возрастной структуры населения при исследовании
процесса демографического старения // Вопросы статистики. - 2008. - N 5. - С.62-69.
17.
Муртазаева Р. Узбекистан многонациональный: историко-демографический аспект. – Ташкент: Изд. мед.
лит-ры им. Абу Али Ибн Сино, 1998 .
18.
Ртвеладзе Э. Миграция народов в Средней Азии. // Общественное мнение. Права человека. - 2001. - №1. -
С.51-57.
19.
Сиротин А. Демографические проблемы века // Наука в Сибири. - 2002. - Окт. (N 40). - С.7.
20.
Убайдуллаева Р.А. О гендерном подходе к изучению семьи и общества. // Общественные науки в
Узбекистане. - 2005. - №1-2. - С.3-7.
21.
Умурзаков Б.Х. Ўзбекистонда мустақиллик йиллари демографик тенденциялар таҳлили. Бизнес - эксперт,
30.07.2018 №7(127). –Б.28-33.
22.
Цапенко И.П. Иммиграция населения как фактор экономического развития (на примере развитых стран):
Автореф. дисс. … докт. экон. наук. – М.: ИМЭиМО, 2009.
23.
Хайрутдинов Я. Демографические процессы и рынок труда в условиях современного мирового развития. //
Общественные науки в Узбекистане. - 2004. - №2-3. - С.78-80 .
24.
Чеботарев С. Демографической политике - конкретную программу // Труд. - 2001. - 27 нояб. - С.7.
25.
Эндрю Мэйсон, Рональд Ли. Что такое демографический дивиденд?. Финансы и развитие. Сентябрь 2006. –
С.16-17
26.
Демографический ежегодник Узбекистана. 1991-2003 гг. Гос ком. Рес.Уз. по статистике. – Ташкент, 2004;
27.
Образование Узбекистана: статистический сборник. Гос. Ком. Рес. Уз. По статистике. – Ташкент, 2008.
28.
Труд и занятость в Узбекистане (Статистический сборник). –Т.: 2013. -С.18-19.
29.
Ўзбекистон демографик йиллик тўплами. –Т.: 2015. –Б.67.
30.
Ўзбекистон демографик йиллик тўплами. –Т.: 2018. – Б.93.
31.
Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. –Т.: 2016. – Б.22-23.
32.
Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. –Т.: 2018. – Б.23.
33.
Мониторинг рынка труда. Информационно-аналитический бюллетень. Вып. №4(14), январь-декабрь 2010. –Т.,
2010. – С.5.
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
153
34.
Труд и занятость в Узбекистане. 2009. Статистический сборник. Гос ком. Рес. Уз. По статистике. –
Ташкент.: 2009. – С. 22
35.
Труд и занятость. 2015. Статистический сборник. Гос ком. Рес. Уз. По статистике. – Ташкент, 2016. –С. 25.
36.
Узбекистан в цифрах 2010. Статсборник Гос.ком.рес. Уз. по статистике. –Т.: 2010. - С. 43.
37.
Ўзбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси (2017 йил январь-декабрь) –Т.: 2018. – Б.185.
38.
Альманах Узбекистана 2011. –Т.: «Центр экономических исследований», 2011. –С.19
39.
Социологическое развитие и уровень жизни населения в Узбекистане. 2006.: Стат сборник. Гос.ком.Рес. Уз.
По статистике. – Ташкент, 2007.
40.
Социологическое развитие и уровень жизни населения в Узбекистане. 2009.: Стат сборник. Гос.ком.Рес. Уз.
По статистике. – Ташкент, 2009. -С. 34.
41.
Демографический ежегодник Узбекистана, 1991-2003 гг. – Ташкент.: 2004; Труд и занятость в Узбекистане.
2006; Стат сборник , Госком Рес.Уз. по статистике. – Ташкент.: 2007; Образование Узбекистана, Стат сборник.
Госком Рес. Уз по статистике. – Ташкент.: 2008; Труд и занятость Узбекистане 2009; Стат сборник Госком Рес Уз по
статистике. – Ташкент.: 2009. –С.17; Альманах Узбекистана 2011. –Т.: «Центр экономических исследований», 2011. –
С.19; Труд и занятость в Узбекистане. Стат. сборник. Т.: 2013. -С.17; Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. –Т.: 2015. –
Б.17; Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. –Т.: 2018. -Б.18.
42.
Труд и занятость в Узбекистане. 2009. Статистический сборник. Гос ком. Рес. Уз. По статистике. –
Ташкент.: 2009. – С. 22; Узбекистан в цифрах 2010. Статсборник Гос.ком.рес. Уз. по статистике. –Т.: 2010. - С. 43.
Труд и занятость в Узбекистане. 2013. Статистический сборник. Гос ком. Рес. Уз. По статистике. – Ташкент.: 2013. –
С. 23.; Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. –Т.: 2018. –Б.24.
43.
Социологическое развитие и уровень жизни населения в Узбекистане. 2006.: Стат сборник. Гос.ком.Рес. Уз.
По статистике. – Ташкент, 2007. Социологическое развитие и уровень жизни населения в Узбекистане. 2009.: Стат
сборник. Гос.ком.Рес. Уз. По статистике. – Ташкент, 2009. -С. 34.; Труд и занятость (Статсборник) ГоскомРесУз. По
статистике. –Т.: 2013. -С.19. Труд и занятость в Узбекистане 2015. Статсборник ГосКомРесУз по стат. – Т., 2016. -
С.88.; Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. –Т.: 2018. –Б.90.
44.
Andrew Mason, 2005, “Demographic Transition and Demographic Dividends in Developed and Developing
Countries”, Совещание экспертной группы Организации Объединенных Наций по социальным и экономическим
последствиям изменения возрастных структур населения (Meхико).
45.
Демографический ежегодник Узбекистана. 1991-2003 гг. Гос ком. Рес.Уз. по статистике. – Ташкент, 2004;
Образование Узбекистана: статистический сборник. Гос. Ком. Рес. Уз. По статистике. – Ташкент, 2008; Труд и
занятость в Узбекистане (Статистический сборник). –Т.: 2013. -С.18-19.; Ўзбекистон демографик йиллик тўплами. –Т.:
2015. –Б.67.; Ўзбекистон демографик йиллик тўплами. –Т.: 2018. – Б.93.
ЗДОРОВЬЕ КАК ФАКТОР ФОРМИРОВАНИЯ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО КАПИТАЛА
Шомиев Голиб Уктамович -
кандидат экономических наук,
доцент РЦППККНО Навоийской области
Annotatsiya
.
Maqolada sog'liq kapitali inson kapitalining tarkibiy qismlaridan biri sifatida ko'rib chiqilib, uning asosiy
xususiyatlarini ochib beradi, uning shakllanishiga ta'sir qiluvchi asosiy omillarni asoslaydi va yoritadi. Ushbu xulosalar asosida
sog'liq kapitalini shakllantirish zarurligi, sog'liqni saqlash tizimini takomillashtirish, kasalliklarning oldini olish va davolashga
qaratilgan chora-tadbirlarni moliyalashtirish, shuningdek, O'zbekistonda sog'liqni saqlash tizimining rivojlantirishiga ta’sir
etayotgan omillar to'g'risida dalillar keltiriladi.
Kalit sozlar:
inson; kapital; sog'liq, profilaktika, davolash, turmush tarzi; inson qobiliyatlari.
Аннотация.
В статье рассматривается капитал здоровья как один из составляющих человеческого
капитала, выявление его основных особенностей, обоснованы и раскрыты основные факторы, влияющие на его
формирование. С учетом данных выводов приводятся аргументы в пользу необходимости формирования капитала
здоровья, обосновывается целесообразность совершенствования системы здравоохранения, финансирования
мероприятий направленных на профилактику и лечения заболеваний, а также их факторы риска, являющегося
растущей проблемой в области развития общественного здравоохранения в Узбекистане.
Ключевые слова:
человек; капитал; здоровье; профилактика, лечения, образ жизни; человеческие
способности.
Abstract.
The article considers the health capital as one of the components of human capital, revealing its main
features, substantiates and discloses the main factors affecting its formation. Based on these findings, arguments are made in
favor of the need to form the health capital, the feasibility of improving the health care system, financing of measures aimed at
the prevention and treatment of diseases, as well as their risk factors, which is a growing problem in the development of public
health in Uzbekistan, is substantiated.
Keywords:
human; capital; health; prevention, treatment, lifestyle; human abilities.
ДЕМОГРАФИЯ, МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
