Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
231
условиях инновационной экономики. // Стратегия развития АПК и сельских территорий: перспективные идеи и
конкурентоспособные технологии. Материалы Международной научно – практической конференции, посвященной
50 - ти летию ФГБНУ ВНИОПТУСХ. – М., «Принт ПРО», 2105. с.380-383.
6. Enright M.J. Survey on the Characterisation of Regional Clusters: Initial Results. Working Paper, Institute of Economic
Policy and Business Strategy. University of Hong Kong, 2000,-21p.
7. Алимов Р., Камилова М., Курбанова Д.. Кластерная концепция экономического развития: теория и практика.
–Т.: ИЭ АН РУз, 2005. с. 36.
Козлов М.П. Региональные агропромышленные кластеры: методические аспекты формирования и развития в
условиях
инновационной
экономики
//
Экономика
и
социкм.
–М.,
2016,
№2(21),
http://www.iupr.ru/domains_data/files/zurnal_21/Kozlova%20Klaster.pdf
АГРАР СОҲА ИЛМИЙ-ТАДҚИҚОТ ИШЛАРИ НАТИЖАЛАРИГА АСОСЛАНГАН
ИЛМИЙ МАҲСУЛОТИГА НАРХ БЕЛГИЛАШНИНГ ИЛМИЙ АСОСЛАРИ
Бабаджанов Абдирашид Мусаевич –
Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш
мухандислари институти, и.ф.н., к.и.х
Аннотация.
Ушбу мақолада тайёр илмий ишланмаларга нарх белгилаш ва уни товар маҳсулотга
айлантиришнинг ташкилий-иқтисодий жиҳатлари бўйича мушоҳада қилинади. Иқтисодий ислоҳатлар шароитида
илмий махсулотга нарх белгиланиши уни жорий этишдан олинадиган реал самарадорлик билан белгиланиши лозим,
бунда илмий-тадқиқот олиб борувчиларнинг пировард натижага жавобгарлигини оширади. Бундан ташқари илмий
янгилик учун шартномавий нарх белгилаш мақсадга мувофиқ эканилиги таъкидланиб, бунда тадқиқот учун
харажатлардан келиб чиққан ҳолда эмас, балки, илмий ишланмани фермер ва деҳқон хўжаликлари даласида жорий
қилинишидан олинаётган самара асосида белгаланиши эътироф этилган.
Калит сўзлар.
Аграр соҳа, илмий таъминот,
илмий-тадқиқот, илмий ишланма, илмий маҳсулот нархи,
иқтисодий механизм, рағбатлантириш, ривожлантириш, такомиллаштириш, механизим.
Аннотация.
В данной статье рассматриваются организационные и экономические аспекты ценообразова-
ния на готовые научные разработки и их превращение в товары. В контексте экономических реформ ценообразо-
вание на научный продукт должно определяться фактической эффективностью его внедрения, что повышает
ответственность исследователей за конечный результат. Кроме того, было отмечено, что целесообразно устано-
вить договорную цену на научные инновации, при этом признано, что научная разработка будет определяться не
исходя из затрат на исследования, а на основе результатов, полученных от внедрения на полях фермерских и
дехканских хозяйств.
Ключевые слова:
Аграрный сектор, научное обеспечение, научный исследования, научный разработки,
стоимость научных продуктов, экономический механизм, стимулы, развитие, совершенствование, механизм.
Annotation.
This article discusses the organizational and economic aspects of pricing for ready scientific developments
and their transformation into commodities. In the context of economic reforms, pricing for a scientific product should be
determined by the actual efficiency of its implementation, thereby increasing the responsibility of researchers for the end result.
In addition, it was noted that it is desirable to set a contractual price for scientific innovation, and it was recognized that this
should be determined not on the basis of costs incurred from the introduction of scientific work into the field of farmer and
peasant farms, but rather on the basis of efficiency.
Key words:
Agrarian sector, scientific support, research, development, cost of scientific products, economic mechanism,
incentives, development, improvement, mechanism.
Ҳозирги кунда аграр соҳада олиб бори-
лаётган иқтисодий ислоҳотларнинг янги бос-
қичи, илмий таъминот тизимидаги қатор
муаммолар билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам
илмий маҳсулотга нарх белгилаш мураккаб
бўлиб бу борада ягона услуб ишлаб чиқилма-
ган. Аммо, аввалги тизимда ҳам ҳозирги кун-
да ҳам ушбу муаммо олимларни ҳам, мутаха-
сиссларни ҳам қизиқтириб келмоқда ва тур-
ли йўналишларда тадқиқот олиб бормоқда.
Якунланган илмий ишланмага товар
маҳсулоти мақомини беришни илмий маҳсу-
лотга тўғри нарх белгиланишини тақозо эта-
ди. Бу ўз навбатида, тадқиқот сифатини кў-
тариш, тадқиқотчиларнинг жавобгарлигини
ошириш ва илмий ишланмани қисқа муддат-
ларда амалиётга жорий этиш имкониятини
яратади.
Илмий маҳсулотга нарх белгилаш ўз
навбатида илмий маҳсулотга соҳанинг йўна-
лишлари бўйича, нарх белгилаш механизми-
ни ишлаб чиқишни ва нарх белгилаш меха-
низмни турли моделларни ишлаб чиқишни
тақозо қилади. Нарх эгилувчан бўлиши
айниқса илмий-тадқиқот харажатларини
белгилашда ва илмий маҳсулотни истемол-
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
232
чига маъқул келишини ва уни жорий қилиш-
ни енгиллаштирадиган томонлари ҳам ҳи-
собга олиниши лозим[1]. Аграр соҳада илмий
маҳсулотга нарх белгилаш услуби ҳозиргача
ишлаб чиқилмаган. Соҳада илмий маҳсулотга
нарх белгилаш, қишлоқ хўжалик иқтисоди-
ётининг энг муҳим категорияси, яъни меха-
низми ҳисобланади.
Илмий маҳсулотга нарх белгилашда
турлича услубий ёндашишлар мавжуд: илмий
маҳсулот нархи олиб борилган тадқиқотлар
учун сарфланган харажатларни қоплаши;
тадқиқотчига маълум меъёрдаги фойдани
таъминлаши; илмий маҳсулот истеъмолчиси
эса, илмий маҳсулотни жорий қилишдан
оладиган фойдаси амалдаги техналогиядан
олинаётган фойдадан юқори бўлиши ва қис-
қа муддатда харажатларни қоплайдиган бў-
лиши керак[2]. Илмий таъминот тизимида
давлат томонидан аниқ тадқиқот учун белги-
ланган мавзулар бўйича нарх белгилаш мав-
зунинг долзарблиги ва мураккаблигидан ке-
либ чиқиб эмас, балки, бюджетдан ажратила-
ётган маблағ хажмидан келиб чиққан холда
ёндашилмоқда.
Илмий маҳсулотнинг нархи – маҳсулот-
ни яратувчи субъект сарф-харажатлари ва
фойдаси миқдорини, иккинчи томондан эса,
истеъмолчи таклиф этаётган баҳо, унинг со-
тиб олиш қобилияти асосида илмий маҳсу-
лотни жорий қилишдан кўзда тутилаётган
фойда миқдорини ўз ичига олади.
Аграр соҳа илмий маҳсулотга нархни
буюртмачининг илмий ишланмасини амали-
ётга жорий этишдан оладиган самара дара-
жасидан келиб чиққан ҳолда белгилашдир.
Илмий маҳсулотга белгиланган аниқ нарх
тадқиқотчилар ва илмий ишланма истеъмол-
чилари ўртасидаги муносабатларни сифат
жиҳатдан янги йўналишда ривожлантиришга
имкон туғдиради ҳамда илмий-амалий ечим-
лар бозорининг шаклланишига асос яратади.
Бундан ташқари, илмий маҳсулотларга нарх
белгилаш ва улар бозорининг фаолияти
иқтисодий механизмларга асосланган бўла-
ди. Тадқиқот олиб борувчиларнинг ўз илмий-
амалий ечимларининг сифати ва самарасига
нисбатан жавобгарлигини ошириши билан
бир қаторда бюджетдан молиялаштиришга
бўлган қарамликни камайтиради. Тадқиқот-
чилар маошлари ва илмий муассасаларнинг
моддий-техника базасини мустаҳкамлаш
учун кафолатланган молиялаштириш ман-
баига эга бўлишни таъминлайди [3].
Илмий-тадқиқот ишлари натижаларига
илмий асосланган равишда илмий маҳсулот-
га нарх белгилаш соҳада жорий қилиш имко-
ниятини беради. Илмий маҳсулотга нарх бел-
гилаш ўз навбатида илмий маҳсулотга соҳа-
нинг йўналишлари бўйича, нарх белгилаш
механизмини ишлаб чиқишни ва нарх белги-
лаш механизмни турли моделларни ишлаб
чиқишни тақозо қилади.
Илмий-тадқиқот натижаларни олиб бо-
ришда қишлоқ хўжалигини ўзига хос хусуси-
ятларни, жумладан, ўсимликларнинг янги
навларни яратиш, тупроқ унумдорлигини
ошириш, чорва хайвонларни маҳсулдорлиги-
ни ошириш, ўсимликларни ҳимоя қилиш ва
ҳакозо. Булар ва аграр соҳадаги бошқа ил-
мий-тадқиқот ишлари тирик организмлари
билан боғликлигини ҳам ҳисобга олиш ло-
зим. Қишлоқ хўжалигида илмий-тадқиқот
ишлари натижаларига табиат инжиқликлари
ҳам таъсир кўрсатиб туради. Қишлоқ хўжали-
гида саноат ишлаб чиқишидан фарқли ўла-
роқ илмий-тадқиқот якунларидан олинади-
ган натижани олдиндан белгилаб қўйиш жу-
да мураккаб ҳисобланади[4].
Аграр соҳа олимларининг илмий-тадқи-
қот натижалари бир қатор таваккалчилик
билан ҳам боғлиқ. Жумладан, ғўзанинг янги
навини яратиш биринчи ўн минглаб ўсим-
ликларни чатиштириш билан боғлиқ. Селек-
ционерлар томондан яратилган 100 % янги
линиялардан фақатгина 28–30 % институт
нав текшириш танловига қўйилади. Бу си-
новда фақат 20 - 23 % линиялар баҳо бериш
учун Давлат нав танлаш тизимига берилади.
Шундан 3-4 %гина, хўжаликларда кенг
миқиёсда экишга тавсия қилиниши мумкин.
Бу мисолни илмий-тадқиқот ишлари якуний
маҳсулотига нарх белгилаш қандай қийинчи-
ликлар ва қандай жараёнлар билан боғлиқ
эканлигига эътиборни қаратиш мақсадида
келтирдик.
Илмий маҳсулотга нарх белгилашда
ушбу санаб ўтилган тадбирларнинг барчаси
ҳисобга олиниши лозим. Бундан ташқари
нархни белгилашда бир турли маҳсулот учун
яратилган модел иккинчи турдаги маҳсулот
учун тўғри келмаслиги мумкин. Чунки ҳар
бир турдаги яратилган илмий маҳсулотнинг
яратишни ўзига хос хусусиятлари бор. Илмий
маҳсулотдан фойдаланиш қишлоқ хўжалиги
маҳсулоти етиштириш орқали амалга ошади.
Шундай қилиб илмий-тадқиқот сарф-хара-
жатлари, ишлаб чиқарилаётган маҳулотлар-
га, пахта, ғалла, гўшт, сув ва бошқа турдаги
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
233
маҳсулотлар нархига ўтади. Бу жараён ўсим-
ликларнинг селекцион навлари бўйича 20
йил мобайнида, боғ ва узумзорларда 25 йил
давомида, янги яратилган техналогиялар бў-
йича уларнинг меъёрий фойдаланиш хизмат
қилиш муддатида рўй беради [5].
Илмий маҳсулот истеъмолчилари би-
лан илмий-тадқиқот институтлар орасидаги
иқтисодий ислоҳотларни янги босқичлари
асосида илмий маҳсулотга нарх белгилашда
юқорида келтирилган ўзига хос хусусиятлар
ҳам ҳисобга олиниши керак. Нарх белгилаш-
да икки томоннинг ҳам манфаатлари эъти-
борга олиниши лозим. Илмий ишланмаларни
амалиётга жорий этишда ўзаро алоқада бўл-
ган бир неча корхоналар иштирок этади. Бу-
лар, илмий-тадқиқот муассасалари, тажриба
хўжаликлари, элита ва турли репродукция
уруғликлар етиштирувчи уруғчилик хўжа-
ликлари, уруғликни тозаловчи заводлар, кон-
структорлик бюролари, техника ишлаб чиқа-
рувчи заводлар ва бошқалар. Амалиётга жо-
рий қилинаётган илмий ишланманинг иқти-
содий самарадорлиги шу корхоналар ишти-
роки билан яратилади [6].
Пахтачилик ва ғаллачилик илмий маҳ-
сулотни шартнома асосида сотишда нарх
белгилаш бошқа йўналишларга нисбатан бир
мунча енгил бўлиши мумкин. Чунки ҳар бир
хўжалик қайси навни қанча майдонга экили-
ши аниқ. Аммо барча турдаги илмий маҳсу-
лотлар учун аввалдан нарх белгилаш кўпгина
қийинчиликлар билан боғлиқ. Айниқса тех-
налогия, янги техникани жорий қилишда.
Илмий-тадқиқот ишларини хўжалик
ҳисобига ўтказишда илмий маҳсулотнинг ба-
ҳоси буюртмачининг оладиган самараси ор-
қали баҳоланади. Шу самарага асосланган
ҳолда илмий-тадқиқот институти ва маҳсу-
лотни истемолчиси ўзаро келишган ҳолда
илмий маҳсулотга белгилашлари мумкин.
Бунда илмий-тадқиқотларнинг хўжа-
лик ҳисобига ўтиши, тадқиқотни молиялаш
бюджет ҳисобидан эмас, балки жаманинг иш-
лаб топган маблағи ҳисобига амалга ошади.
Бу ўз навбатида маблағни институт моддий-
техник базасини мустахкамлаш, моддий рағ-
батлантириш механизмини эркин белгилаш
имкониятини беради.
Аграр соҳада илм-фан тарақиётини тез-
латиш учун мутлақо янги иқтисодий меха-
низмни ишлаб чиқиш зарур бўлади. Бу меха-
низм аввало тадқиқотчиларни илмий-тадқи-
қот ишларига ёндашишдаги тушунчасини ўз-
гартириши, тадқиқот ишларини ташкил қи-
лиш механизмини ва соҳада инновацион жа-
раённи ташкил қилишга қаратилган бўлиши
лозим [7].
Илмий таъминот тизимида ҳозир етар-
лича шаклланмаганлиги сабабли давлат то-
монидан тадқиқот учун белгиланган мавзу-
лар бўйича нарх белгилаш мавзунинг дол-
зарблиги ва мураккаблигидан келиб чиқиб
эмас, балки, бюджетдан ажратилаётган маб-
лағ хажмидан келиб чиққан ҳолда ёндошил-
моқда. Қишлоқ хўжалиги иқтисодий ислоҳат-
лар шароитида илмий натижалардан ишлаб
чиқаришда фойдаланиш томонлар орасида
тузилган олди-сотди шартномасига асосан
олиб борилиши лозим. Бу шартнома
томонларининг вазифалари ва хуқуқлари ўз
ифодасини тўлиқ топиши керак. Бу шартно-
манинг муҳим шарти бўлиши керак, чунки
илмий маҳсулот бошқа товар маҳсулотлар-
дан фарқли ўлароқ бирнеча маротаба такрор
сотилиши мумкин. Шунинг учун шартнома
тайёр илмий маҳсулотга тузилиши илмий-
тадқиқот институти ёки муалиф учун маҳсу-
лотни такрор сотиш хуқуқини ушлаб қолиш
имкониятини беради. Агар илмий маҳсулот,
илмий-тадқиқот жараёнида буюртмачи томо-
нидан молиялаштирилган бўлса, бундай ҳол-
да илмий маҳсулот бошқа истемолчига со-
тилганидан институтга (ёки муалифга) туш-
ган маблағнинг маълум қисми буюртмачи
бериши керак бўлади. Буни шартномада икки
томон келишган ҳолда кўрсатишлари керак
[8,9,10].
Бу икки масала илмий маҳсулотни так-
рорий сотилиши ва бошқа истемолчидан инс-
титут олган фойдаси (ёки сотган нархи) дан
бир қисмини бюртмачига бериши ҳам илмий
маҳсулотга нарх белгилашда мураккаб муам-
молардан ҳисобланади. Шунинг учун илмий
маҳсулотнинг бошқа товар маҳсулотига нис-
батан ўзига хос хусусиятга эгалиги билан аж-
ралиб туради [11].
Шу нарсани ҳам ҳисобга олиш керакки
янги нав ёки янги технология ва техника,
умуман илмий маҳсулот ўз ўзидан муаллиф
томондан кўрсатилган самарани беравермай-
ди. Бунинг учун шу илмий маҳсулот белги-
ланган натижани беришига тегишли шароит
яратиш лозим. Бу шароитни яратиш илмий
маҳсулот истемолчиларига боғлиқ, улар бе-
рилган тавсияларга тўлиқ амал қилгандаги-
на белгиланган натижани олиш мумкин.
Аммо, жорий қилиш жараёнида иштирок
этувчиларнинг интизомига ҳам кўп нарса
боғлиқ. Ундан ташқари турли аномал ҳолат-
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
234
лар (ёғингарчиликни кўп бўлиши, қурғоқчи-
лик, турли хил таъбий офатлар ва ҳокозо)
ҳам хўжалик шароитидан илмий маҳсулотлар
самарадорлигига ўз таъсирини кўрсатади.
Албатта буларнинг барчасини илмий маҳсу-
лотган нарх белгилаш ҳисобга олиш қийин.
Бу ҳолат ҳам юқорида келтирилган илмий
ишланмани амалиётга жорий этишдан олин-
ган самарани бир қисмини хўжалик илмий-
тадқиқот институтга ўтказиб бериш бўйича
таклифни тўлиқ амалга ошириш имконияти-
ни бермайди [12,13].
Илмий-тадқиқот ишларини хўжалик
ҳисобига ўтказишда илмий маҳсулотнинг ба-
ҳоси буюртмачининг оладиган самараси ор-
қали баҳоланади. Шу самарага асосланган
ҳолда илмий-тадқиқот институти ва маҳсу-
лотни истемолчиси ўзаро келишган ҳолда
илмий маҳсулотга белгилашлари мумкин. Бу
ҳолатда истемолчи обориладиган тадқиқот
ишлари учун бўнак бериши мумкин, бу бўнак
шартномада кўрсатилган нарх асосида белги-
ланади[14].
Бунда илмий-тадқиқотларнинг хўжа-
лик ҳисобига ўтиши, тадқиқотни молиялаш
бюджет ҳисобидан эмас, балки хаманинг иш-
лаб топган маблағи ҳисобига амалга ошади.
Бу ўз навбатида маблағни институт моддий-
техник базасини мустахкамлаш, моддий рағ-
батлантириш механизмини эркин белгилаш
имкониятини беради [15].
Аммо, бозор шароитида бу механизм
ҳам турли сабабларга кўра яхши натижа бер-
маслиги мумкин. Шундан келиб чиққан ҳолда
қишлоқ хўжалигида илм-фан тарақиётини
тезлатиш учун мутлақо янги иқтисодий ме-
ханизмни ишлаб чиқиш зарур бўлади. Бу ме-
ханизм аввало тадқиқотчиларни илмий-тад-
қиқот ишларига ёндашишдаги тушунчасини
ўзгартириши, тадқиқот ишларини ташкил
қилиш механизмини ва соҳада инновацион
жараённи ташкил қилишга қаратилган бўли-
ши лозим. Илмий тадқиқот институтлари,
илмий маҳсулот истемолчилари билан тўғри-
дан тўғри шартномалар тузиши, Илмий тад-
қиқот институтлари тадқиқотни олиб бори-
ши, илм-фанни ривожланишига давлатнинг
таъсирини камайтиришга олиб келмаслиги
лозим. Мамлакат илм-фанни ривожланти-
ришнинг фан техналогия қўмитаси ва турли
вазирликлар орқали махсус дастурлар бўйича
илмий-тадқиқот ишлари қўламини ошириши
лозим.
Аграр соҳа бўйича тадқиқот дастурла-
рини устуворлиги соҳага кирувчи вазирлик-
лар ва бази юқори малакали олимлар томо-
нидан белгиланади. Бунда биринчи навбатда
қишлоқ хўжалиги вазирлиги ва сув хўжалиги
вазирлигининг талаблари ҳисобига олинади.
Вазирликлар ўз навбатида буюртма портфе-
лини тайёрлашда хўжаликлар, фермерлар ва
деҳқонларнинг турли йўналишлардаги муам-
молар бўйича илмий ечимга бўлган талаб-
дан келиб чиқади [16].
Устувор йўналишлар ва давлат дастур-
лари бўйича олиб бориладиган илмий-тадқи-
қот ишларида, янги навлар яратиш, ресуслар
тежамкорлигини таъминлайдиган техноло-
гияларга кўпроқ этибор берилади. Бу муам-
молар кўпроқ фермер ва деҳқон хўжаликлари
янгиликларга бўлган талабларга мос кели-
шини ҳисобга олинса, уларнинг бир қисми
хўжалик ҳисоби асосида ҳам бажарилиши
мумкин. Олиб борилган тадқиқотларнинг
устиворлигини аниқлашда биринчи навбатда
мамлакатдаги иқтисодий ва сиёсий ҳолат
ҳисобга олинади [17].
Ўзбекистон ғалла импорт қилувчи дав-
латлар қаторидан ғалла экспорт қилувчи
давлатлар қаторига кирди. Шу мисолда ил-
мий-тадқиқот учун йўналтирилган маблағ-
лар самарадорлигини кўриш мумкин.
Кейинги даврда республика аграр соҳа-
да илмий-тадқиқот ишлари стратегиясини
белгилашда қуйидаги йўналишлардаги дас-
турларга алоҳида эътибор қаратилмоқда:
ғаллачилик, пахтачилик, сабзавотчилик ва
қишлоқ хўжалигини механизациялашни ри-
вожлантириш бўйича устувор йўналишлар-
даги дастурлар; иқтисодиёт, пиллачилик, ўр-
мон хўжалиги, чорвачилик, боғдорчилик ва
узумчилик, ўсимликларни генофонди муам-
моларини ҳал этиш ва тупроқ унумдорлиги
ошириш давлат дастурлари.
Бизнинг фикримизча энг мақбул, нарх-
ни буюртмачи илмий ишланмани жорий эти-
ши натижасидан олган самарадан келиб чиқ-
қан ҳолда белгилаши лозим. Бундай услубда
илмий маҳсулотга нарх белгилаш иқтисодий
механизмга асосланган бўлиб илмий-тадқи-
қот олиб борувчиларни илмий маҳсулот си-
фатига бўлган жавобгарлигини ошириш би-
лан бир қаторда бюджетдан молиялашга бўл-
ган боғликликни камайтириш, тадқиқотчи-
лар маошлари ва институтларнинг модий-
техника базасини мустаҳкамлаш учун кафо-
латли маблағ манбаига эга бўлишини таъ-
минлайди.
Илмий маҳсулотга келишилган нархни
белгиланиши, илмий маҳсулотни бозорга
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
235
кириб бориши ва тадқиқотчилар ҳамда
истеъмолчиларнинг бозор муносабатларига
ўтишини тезлатади. Бу ўз навбатида илмий-
тадқиқотдан бошлаб илмий янгиликларни
ишлаб чиқишга жорий қилишгача бўлган
барча жараёнларни самарадорлигини оши-
риш ва илмий тадқиқот институтларни ўз
ўзини маблағ билан таъминлаш тизимига
ўтиш имконини яратади [18].
Илмий маҳсулотга белгиланган нарх,
амалиётдаги иқтисодий муносабатлардан воз
кечиш, бу муносабатларни бозор талабидан
келиб чиққан ҳолда ташкил қилиши, ҳамда
рағбатлантирувчи, тақсимловчи ва назорат
қилиш вазифаларни бажаради. Илмий иш-
ланмаларни жорий қилишдан олинадиган
самарага асосланиб белгиланган нарх, ишлаб
чиқариш ва илмий-тадқиқотни иқтисодий
ричаглар билан бир бирига боғлайди, ишлаб
чиқаришнинг янгиликларни жорий қилишга
қизиқишини оширади ҳамда илмий жараён-
ни бошқаришни бозор тамойилига ўтказишга
шароит яратади [19].
Аграр фанининг турли йўналишларини
ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳол-
да тадқиқотчилар ва илмий маҳсулот истеъ-
молчилари ўзаро келишган ҳолда илмий маҳ-
сулотга нарх белгилашнинг бошқа услубла-
ридан ҳам фойдаланишлари мумкин.
Таклиф қилинаётган, маҳсулотларга
нарх белгилашда илмий ишланмадан иннова-
ция асосида олинадиган самарага асосланиб
ёндашиш, илмий-тадқиқот ишларига хара-
жатларни камайтириш механизмига асослан-
ган. Илмий ишланмани жорий этишдан оли-
надиган самарага асосланган шартномавий
нархлар, тадқиқотчилар ва истемолчилар
орасидаги нарх бўйича ўзаро тафовутларни
бўлиши олдини олади. Чунки бу ҳолатда
шартномавий нарх тадқиқот учун харажат-
лардан келиб чиққан ҳолда эмас балки, ил-
мий ишланмани фермер даласида жорий қи-
линишидан олинаётган реал самара асосида
белгиланади. Бундай ҳолатда илмий муассаса
тадқиқот ишлари харажатларини кўпайти-
ришдан манфаатдор эмас[20].
Шу билан бирга давлат илм-фанни мар-
казлашган мувофиқлаштириш ва иннова-
цион йўлга ўтказишини ўз қўлида сақлаб қо-
лиши керак ва бунда фундаментал тадқиқот-
лар бюджетдан молиялаштирилиши зарур.
Аграр соҳанинг истиқболли ривожланишига
қаратилган амалий тадқиқотлар, соҳадаги
иқтисодий муносабатлар, дехқончилик ва
чорвачилик тизимини такомиллаштиришга
қаратилган тадқиқотлар ва қишлоқ хўжалиги
учун муҳим аҳамиятга эга бўлган бошқа тад-
қиқотлар, шунингдек, тадқиқотдан бошлаб
инновацион жорий қилиш жараёнгача бўлган
барча тадқиқотлар ҳам давлат томонидан
қўллаб-қувватланиб турилиши лозим [21].
Бир қатор амалий тадқиқотлар, жумла-
дан, қишлоқ хўжалиги экинларининг янги
навларини яратиш, уларни етиштириш тех-
нологиясини ишлаб чиқиш, баъзи турдаги
янги машиналарни яратиш, химикатлар яра-
тиш, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш бўйи-
ча тавсиялар ишлаб чиқиш, техникадан фой-
даланиш, сув ресурслари тежамкорлигини
таъмин қилишга қаратилган ва бошқа ил-
мий-амалий тадқиқотлар натижаларигина
товар сифатида сотилиши мумкин.
Аграр соҳада илмий-тадқиқотларнинг
хўжалик ҳисобига ўтиши; илмий- тадқиқот
ишлари танижаларига асосланган илмий
маҳсулотига нарх белгилаш, илмий муасса-
саларни моддий рағбатлантириш, молиялаш-
тириш тизимини такомиллаштириш билан
бир қаторда ривожланган давлатлар қато-
рига қўшишга ҳизмат қилади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Antill, N. and Lee, К. (2009) "Company valuation under IFRS. Interpreting and forecasting accounts using
International Financial Reporting Standards", Harriman House Ltd, Norfolk, Great Britain. - 41p.
2. Babadjanov А.М. (2011) Effective use of scientific cum technologically achievements and financing innovative
projects in the agricultural sphere. //«Agricultural Sciences», USA., VoI. 2, No. 1, Pp. 28
-
33.
3. Гельбрас В. (2007) Цена экономических успехов Китоя. //Мировая экономика и международные отношения,
№9.
4. Давыдова А., Ильминская С. (2007) Формирование и стратегия развития инвестиционного потенциала
региона на основе оценки инвестиционных процессов. //Экономический анализ, №13.
5. Джозеф Синки-мл. (2007) Финансовый менеджмент в коммерческом банке и в индустрии финансовых услуг
/; Пер. с англ. -М.: Альпина Бизнес Букс, 118 с.
6. Дамодаран А. (2006) Инвестиционная оценка. Инструменты и методы оценки любых активов: Пер. с англ.,
3-е изд. / А.Дамодаран. М.: Альпина Бизнес Букс,. - 134 с.
7. Добров Г.М. (2004) Наука о науке,
–
Москва:
-
161
-
171 с.
8. Зуев С.Ю. (2008) «К проблеме качественной идентификации наукоёмкого производства» М.: Экономика. №2.
122. с.
9. Есипова В.Е., Маховика Г.А. (2010) Оценка бизнеса., Питер, 456 с.
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
236
10. Коупленд Т. (2005) Стоимость компаний: оценка и управление: Пер. с англ., 3-е изд, перераб. и доп. / Т.
Коупленд, Т. Коллер, Дж. Муррин. - М.: Олимп-бизнес,. -25 с.
11. Международные стандарты оценки. (1994) Международный Комитет по Стандартам Оценки 24 марта
1994 г. Лондон
12. Сидоренко В., Коровкин В. (2009) Стратегия развития аграрного сектора экономики Россий
//Международный сельскохозяйственный журнал. –Москва: -№1.
–
С. 36
-
40.
13. Оглоблин Е. (2005) Развитие научно-исследовательских институтов и их деятельность в условиях
рыночной экономики. – Москва:
-
32 с.
14. Моу В. (2005) Экономическая политика в 2004 году: Поиск модели Консалидации роста. //«Вопросы
экономики», – Москва: -№1.
-
36 с.
15. Романенко Г. (2009) Достижение и перспективы развитие аграрной науки России. //АПК: экономика,
управление. – Москва: -№3.
-
3
-
11 с.
16. Трушин Ю. (2008) Объёмы финансовой поддержки АПК возрастают. //АПК: экономика, управление. –
Москва: -№ 4.
-
7
-
11 с.
17. Турьянский А. (2007) Роль науки и образования в решении региональных проблем агропромышленного
комплекса. //АПК: экономика, управление. -Москва: -№5.
-
34
-
38 с.
18. Ушачев И. (2008) Научное обеспечение Государственной программы развития сельского хозяйства. //АПК:
экономика, управление. – Москва: -№ 3.
-
7
-
17 с.
19. Ҳусанов Р.Ҳ. (1994) Аграрная реформа: теория, практика, проблемы. –Ташкент: Ўзбекистан.
-
72 с.
20. А.С Цамутали. (1998) “Проблемы перевода аграрной науки на хозяйственный расчет”.
–
Ташкент:
-
51 с.
21. Фармон (2017) Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг ПФ-4947сонли “Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги фармони. 7 феврал 2017 йил.
ПОВЫШЕНИЕ ЭКСПОРТНОГО ПОТЕНЦИАЛА СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ
ПРОДУКЦИИ УЗБЕКИСТАНА НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ
Ибрагимов Анвар Ибрагимович –
НИЦ «Научные основы и проблемы развития экономики
Узбекистана» при ТГЭУ, младший научный сотрудник
Аннотация.
Қишлоқ хўжалигининг мева-сабзавот секторидаги таъминот занжири муаммолари таҳлили
асосида мақолада мамлакат экспорт имкониятларининг янада ўсиши муҳокама қилинади.
Таянч сўзлар:
Ўзбекистон, экспорт салоҳияти, мева-сабзавот сектори, рақобат афзаллиги, бозорни
рағбатлантириш, таъминот занжири.
Аннотация.
В статье на основе анализа проблем производственно-сбытовой цепочки в плодоовощном
секторе сельского хозяйства рассматриваются вопросы дальнейшего роста экспортных возможностей страны.
Ключевые слова:
Узбекистан, экспортный потенциал, плодоовощной сектор, конкурентное преимущество,
продвижение на рынок, производственно-сбытовая цепочка.
Annotation.
Based on the analysis of the value chain problems in the fruit and vegetable sector of agriculture, the
article considers the further growth of the country's export opportunities.
Key words:
Uzbekistan, export potential, fruit and vegetable sector, competitive advantage, market promotion, value
chain.
Экспортный потенциал плодоовощного
сектора Узбекистана считается достаточно
высоким, прежде всего благодаря тому, что
страна обладает собственной сырьевой ба-
зой, накопленным опытом выращивания про-
дукции, имеющейся в наличии материальной
производственной и логистической базой и
налаженными связями с традиционными им-
портерами, прежде всего в странах-соседях
постсоветского пространства. Природно-кли-
матические и почвенные условия страны,
благоприятно влияют на вкусовые качества
продукции, позволяют выращивать различ-
ных сорта овощных, ягодных и бахчевых
культур. Следует добавить, что в мире су-
ществует лишь несколько мест со схожими
условиями – Чили, Турция, Калифорния
(США)[1]. Содержание в плодах таких важных
микроэлементов, как сахар, фруктоза, аскор-
биновая кислота и других полезных веществ
значительно превосходят аналогичные про-
дукты из других регионов мира.
Помимо вкусовых качеств, себестои-
мость продуктов овощеводства остается низ-
кой по сравнению с другими странами, нап-
ример с таким крупным экспортером как
США, где стоимость производства картофеля,
моркови, капусты, дынь в 5-6 раз выше, а
выращивание томатов дороже в 10 раз[2].
Эти факторы считаются одними из оп-
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
