Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
67
15. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/qanda_20_1150
16. https://hightech.fm/2019/01/23/bloomberg-innovation
17. https://tempting.pro/infografika__samye_innovatsionnye_strany_2020/
18. https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-01-08/germany-breaks-korea-s-six-year-streak-as-most-
19. https://theworldonly.org/rejting-innovatsionnyh-ekonomik-2020/
20. http://weforum.org/
21. https://csi.kz/news/09102019
22. https://lex.uz/docs/4013358
23. www.oecd.org.
ҲУДУДЛАРДА ИНВЕСТИЦИОН ЖОЗИБАДОРЛИКНИ ОШИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ
Камилов Дилшод Тўйчи ўғли –
ЖизПИ ассистенти
Аннотация
.
Ушбу мақолада ҳудудларга инвестициялар жалб қилишнинг ўзига хос хусусиятлари, аҳамияти
очиб берилган. Инвестициялар жалб қилишнинг ҳудудий ҳолати таҳлил қилиниб, инвестицион фаолликни ошириш
йўналишларни ривожлантириш бўйича таклифлар асосланган.
Таянч тушунчалар:
инвестиция, ҳудуд, инвестициявий сиёсат, инвестициявий салоҳият, хорижий
инвестициялар, эркин иқтисодий зоналар.
Аннотация.
Данная статья раскрывaется специфику и важность привлечения инвестиций в регионы.
Проанализирована региональная ситуация привлечения инвестиций и обоснованы предложения по развитию
направлений повышения инвестиционной активности.
Ключевые слова:
инвестиции, регион, инвестиционная политика, инвестицоонная потенциал, иностранные
инвестиции, свободные экономические зоны.
Annotation.
In this article it will be revealed that the importance of special characteristics of attracting investment in
particular regions. It is based on offers in terms of the way which improve actives of investment and applying the investment
regionally is analysed.
Key words.
Investment, region, investing policy, investing capability, foreign investment,free economic zone
Ҳозирги кунда жаҳон амалиётида инвес-
тициялардан самарали фойдаланиш, ҳар бир
ҳудуднинг
инвестицион
жозибадорлигини
оширишга қаратилган мақсадли стратегияла-
рини ишлаб чиқиш, фаол инвестицион сиёсат
юритиш борасида энг долзарб масалалардан
бири ҳисобланади. Инвестициялар самарадор-
лигини оширишнинг мақбул механизмини
излаб топишда нисбатан қисқа вақт ичида
иқтисодий жиҳатдан катта натижаларга эриш-
ган ривожланаётган мамлакатлар тажрибаси
ҳам алоҳида аҳамияга эга. Янги индустриал
мамлакатлар[1] Гонкон, Сингапур, Жанубий
Корея, Тайван амалиёти шуни кўрсатмоқдаки,
иқтисодий ўсиш даражаси 10 % дан юқори кўр-
саткич қайд қилинган даврда мамлакат иқтисо-
диётига киритилган инвестициялар салмоғи
ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)га нисбатан 35-40 %
ни ташкил этган бўлиб, уларнинг катта қисми
ички инвестициялар ҳисобига тўғри келган.
Ўзбекистон Республикасида иқтисодиёт-
нинг устувор тармоқларини ривожлантириш
учун инвестицияларни жалб қилиш сиёсати –
мавжуд маблағлардан, вақт ва имкониятлардан
тўғри фойдаланиш, мамлакат иқтисодиётини
юксалтириш, унинг жаҳон иқтисодий тизимига
интеграциялашувини рағбатлантириш йўли
билан инвестицияларни фаол жалб қилишга ва
улардан оқилона фойдаланишга қаратилган. Бу
борадаги вазифанинг аҳамиятини Ўзбекистон
Республикасининг Президенти[2] ҳам алоҳида
кўрсатиб берди “Энг асосийси, бу ислоҳотлар
натижасида халқимиз учун фаровон ва муносиб
турмуш шароитини яратиб беришимиз керак.
Одамларимиз етарли даромад топиши учун энг
қулай бизнес ва инвестиция муҳитини шакл-
лантириб, янги-янги корхоналар ва иш жойла-
рини кўпайтиришимиз зарур”. Иқтисодиётни
модернизациялашнинг ҳозирги даврида мам-
лакатимизда амалга оширилаётган инвестиция
соҳасидаги ислоҳотлар иқтисодий барқарор-
лик, таркибий тузилмалар ислоҳотини белги-
ловчи муҳим омил ҳисобланади. Аҳоли тур-
муш фаровонлигини ўсиши, иқтисодий ўсиш
суръатларини ошириш, иш ўринларини яра-
тишга хизмат қилувчи фаол инвестиция сиёса-
тини ишлаб чиқиш ва уни ҳудудларда изчил
амалга ошириш иқтисодий сиёсатнинг энг
муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади.
Инвестициялар ва ташқи савдо вазирли-
ги маълумотлари[3] бўйича 2019 йил давомида
барча молиялаштириш манбалари ҳисобидан
инвестицияларни ўзлаштириш ҳажми 220,7
трлн. сўмга етказилиб, тасдиқланган йил прог-
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
68
нозига нисбатан 2 барорбар ўсди. Асосий
капиталга инвестициялар ҳажми 189,9 трлн.
сўмни, 2018 йил кўрсаткичларига нисбатан
ўсиш даражаси эса 1,3 баробарни ташкил этди.
Асосий капиталга инвестициялар ҳажмининг
ялпи ички маҳсулотдаги улуши 2018 йилда 30
фоиздан амалдаги 36,2 фоизга қадар ўсди
(умумий инвестициялар ҳажмининг ялпи ички
маҳсулотдаги улуши 2019 йил натижалари
билан 42,1 фоизни ташкил этди.
Инвестициялаш учун асосий объект бу
ҳудудларнинг инвестицион салоҳияти ҳисобла-
ниб, танланган ҳудуднинг ишлаб чиқариш
омили билан таъминланганлик даражаси, аҳо-
лининг истеъмол талаби сингари кўрсаткич-
ларнинг ривожланишига боғлиқ. Бунда ҳудуд-
нинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши, та-
биий ресурслар билан таъминланганлик, меҳ-
нат ресурслари ва уларнинг рақобатбардошли-
ги, аҳолининг харид қобилияти, ҳудуд бюджети
ва корхоналар молиявий таъминланганлик да-
ражаси, ҳудудда истиқомат қилувчиларнинг хў-
жалик фаолиятидаги иқтисодий кўрсаткичлар,
соҳа, тармоқларни инвестицион юридик шарт-
шароитлари ишлаб чиқаришнинг алоҳида
омилларидан фойдаланиш тартиби ва бошқа-
лар ҳам ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Ҳудудлар-
даги инвестиция жараёнларининг таҳлилла-
ри[4]: биринчидан, чет эл инвестициялари ва
кредитларни жалб қилиш ва ўзлаштириш жа-
раёни ҳудудлар бўйича нотекисдир; иккинчи-
дан, банк сектори инвестиция жараёнидан бу-
тунлай ташқарида бўлиб ҳудудлардаги корхо-
наларнинг инвестиция фаоллигига сезиларли
таъсир кўрсатмайди. Бу борада таъкидлаш ло-
зимки, ҳудудлар миқёсида асосий капиталга
киритилган инвестицияларда ҳудудлар улуши-
нинг ўзгариши бир-биридан кескин фарқла-
нади (1-жадвал).
1-жадвал
Ўзбекистон Республикасида асосий капиталга киритилган инвестицияларда ҳудудлар
улушининг ўзгариши, (жамига нисбатан % ҳисобида)
Ҳудудлар
2012 й.
2013 й.
2014 й.
2015 й.
2016 й.
2017 й.
2018 й.
Ўзбекистон Республикаси
100
100
100
100
100
100
100
Қорақалпоғистон Республикаси
6,0
8,23
11,12
14,22
7,47
3,68
5,6
Андижон
2,50
4,49
4,04
3,99
3,99
3,68
3,8
Бухоро
7,20
10,01
9,67
9,28
11,57
18,13
7,3
Жиззах
2,32
3,55
2,95
2,64
2,51
2,37
3,0
Қашқадарё
11,10
12,19
12,72
13,42
14,16
16,77
14,3
Навоий
4,35
5,65
4,69
4,04
5,72
4,59
9,4
Наманган
3,10
3,69
4,59
4,72
5,16
5,03
6,6
Самарқанд
4,58
6,67
6,38
6,85
6,67
5,45
5,4
Сурхондарё
3,55
4,35
3,80
3,92
4,03
4,86
5,7
Сирдарё
1,58
2,80
2,63
2,40
2,49
2,22
2,0
Тошкент
9,52
10,40
10,62
9,73
7,96
7,08
8,7
Фарғона
6,21
6,62
5,67
5,12
4,83
4,07
4,6
Хоразм
3,10
4,00
4,16
3,22
2,90
3,09
2,8
Тошкент шаҳри
15,20
17,35
16,94
16,45
20,54
18,98
20,4
Манба
:
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томони-
дан тузилган.
Ўзбекистон Республикасида асосий капи-
талга киритилган инвестицияларда ҳудудлар
улушининг ўзгариши таҳлил қилинганда энг
юқори кўрсаткич Тошкент шаҳри ҳисобига
тўғри келиб, бу кўрсаткич 2017 йилда 18,98 %,
2018 йилда 20,4 % ни ташкил қилган. Ҳудудлар
кесимида қуйидаги вилоятларда республика
бўйича паст кўрсаткичлар қайд қилинган:
Сирдарё 2,22 %, Хоразм 2,8 %, Жиззах 3,0 %.
Демак ҳудудларнинг инвестицион жозибадор-
лигини ошириш, инвестицион муҳитга таъсир
этувчи омилларни яхшилаш талаб этилади.
Ҳар бир танланган ҳудудларнинг кўлами,
ташкилий-қонуний тизимини ва бюджети,
ҳудуд имкониятларини инобатга олган ҳолда
ҳудудларга нисбатан қўллаш мумкин бўлган
инвестиция сиёсати бўйича масалаларни комп-
лекс ҳал қилиш, бор имкониятларни маълум
бир йўналишга ажратиш мумкин:
- ҳудудни стратегик ривожлантиришни
ифодаловчи, ҳудудий ривожлантириш дастур-
ларини ишлаб чиқиш керак. Ушбу дастур ма-
ҳаллий ва хориж ишбилармонлар ўртасида
алоқаларни жонлантириш, ҳудуд ўзига хосли-
гини курсатишга ҳар қандай шароитда ҳам
иқтисодий шерикчиликка тайёр эканлигини
намойиш қила олишни ифодалаши керак;
- ҳудуд иқтисодиётини ўсиш кўрсаткич-
лари асосида ва уларни жадаллашган тарзда
ривожланишини рағбатлантириш. Тўғридан-
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
69
тўғри маҳаллий ва чет эл инвестицияларини
унумли лойиҳаларга жалб қилиш стратегияси-
ни такомиллаштириш;
- замонавий таълим-фан тараққиётини
қўллаш асосида кадрлар салоҳиятлардан унум-
ли фойдаланиш мақсадида тадбиркорлик му-
ҳитига инновацион технологияларни тадбиқ
этиш;
- ҳудудларда ички инвестиция имконият-
ларини ривожлантириш ва корхоналарга ин-
вестицияларни жалб қилиш жараёнида жадал
рағбатлантириш ва қўллаб-қувватлаш тизими-
ни такомиллаштириш;
- норматив-ҳуқуқий муҳит асослари ҳам-
да инвестицияларни қонуний ва институцио-
нал кафолатлаш механизмлари ишлаши, баъ-
зан пайдо бўладиган келишмовчиликларини
бартараф қилиш;
- ҳудудий ижтимоий - иқтисодиётнинг
ўсиш нуқталари каби устувор йўналишларига
эътиборни қаратиш;
- республика бўйича ҳудудий иқтисодий
ва курорт-туристик салоҳиятларига инвести-
цион жозибардорлигини ва имиджини шакл-
лантириш (жумладан, курорт-туристик соҳаси
бўйича кластер лойиҳасини амалга ошириш
истиқболларига қуйидаги босқичга ажратила-
ди: 1) экотуризм; 2) агротуризм ва 3) этник
туризмни ташкил қилиш механизмларини
янада такомиллаштириш;
- ҳудудларнинг инвестицияларни бошқа-
риш тизими ва ўзига хос қалтисликларини
камайтириш;
- ҳудудларнин иқтисодий ва инвестиция
салоҳиятларини оширишга ёрдам берувчи иш-
лаб чиқариш инфраструктураси объектлари-
ни янгиланиб боришига давлатнинг рағбат-
лантирувчи сиёсатини қўллаб-қувватлаш;
- ҳудуд иқтисодиёти самарадорлигини
ошириш: ҳар бир тармоқнинг ўзига хос хусу-
сиятлари асосида ривожланишидаги тафовут-
ларни йўқотиш.
Маълумки, ҳудудий инвестиция ислоҳот-
лари иқтисодий, ижтимоий-ташкилий ва тех-
нологик ривожланиш даражаларини, иқтисо-
дий-молиявий ресурслардан самарали фойда-
ланиш, ҳудудий ишчи кучидан оқилона фойда-
ланиш мақсадга мувофиқ. Бу борада ҳудудлар-
аро дастурлар талаб қилинадики, бу йирик
муаммоларни ҳал қиладиган инвестиция лойи-
ҳаларининг ҳудудий интеграциясига кўмак-
лашади.
Ўзбекистон шароитида инвестиция сиё-
сатининг ҳудудий ўзгариши иқтисодиётнинг
инновацион ривожланиши билан боғлиқ бўлиб,
ҳудудларнинг ички ва ташқи конъюнктуралар
ўзгаришига тез мослашиб бориши билан белги-
ланади. Ҳудудлар салоҳияти анча юқори бўл-
ган сезиларли иқтисодий самара бериши мум-
кин. Шунинг учун, ҳудудларнинг Инвестиция
Дастурларининг бажарилиши бўйича чора-
тадбирларга алоҳида эътибор қаратиш лозим.
Шу мақсадда ҳудудларга инвестициялар
жалб этишнинг самарадорлигини баҳолашни
умумий ҳолда тавсифладик. Мазкур тавсифла-
ниш иқтисодиётда инвестиция муҳитининг
жозибадорлигини бевосита таъсир кўрсатувчи
шарт-шароитларнинг ўзига хос хусусиятларини
ифодалайди.
Ҳудудларнинг инвестициявий жозиба-
дорлигини баҳолашнинг асосий элементлари-
га эса: иқтисодий ривожланиш, инвестиция
инфратузилмаси, бозор муносабатлари ва
тижорат инфратузилмаси даражаси, ҳудудда
инвестицион фаолиятни юритиш ҳавфсизлиги
ҳамда ҳудуд демографик тавсифи киритилган.
Инвестициявий салоҳият меҳнат бозори-
ни модернизация қилишга ҳам боғлиқ, жумла-
дан, ходимнинг инновацион тури – креатив-
лиги, унинг ташаббускорлиги, фаоллиги маъсу-
лияти, жамоа билан ишлаш кўникмаси, эгилув-
чанлиги, мобиллиги, руҳий барқарорлиги.
Россиялик иқтисодчи С.М. Вдовиннинг эътироф
этишича[5] “Маҳаллий ва хорижий сармоядор-
лар учун минтақанинг инвестицион жозиба-
дорлиги минтақани малакали ишчи ва мута-
хассислар билан таъминлашга боғлиқ. Шу
муносабат билан кадрлар тайёрлаш ва қайта
тайёрлаш тизимини ривожлантиришга алоҳида
эътибор қаратиш лозим”. Ҳудудий хусусиятлар-
га хос инвестициялар жозибадорликни оши-
ришда илмий тадқиқот ишларининг техник
таъминоти даражасини юксалтиради, илмий-
педагок кадрлар тайёрлаш ва малакасини оши-
ришнинг янги имкониятларини яратади.
Вилоят туманларининг инвестицион
жозибадорлигини ошириш, хусусан инфрату-
зилма ва хусусан, инфратузилма, ахборот ком-
муникацион тизимларини яхшилаш ҳамда бош-
қа инвестицион муҳитга таъсир этувчи омилла-
рини яхшилаш талаб этилади. Инвестициялар
самарадорлигига салбий таъсир кўрсатувчи
омиллар Жиззах вилоятида фаолият юритувчи
тадбиркорлар, ишбилармонлар, инвесторлар
иштирокида оғзаки маьлумотлар тўплаш асо-
сида қуйидагича гуруҳланади (2-жадвал).
Мазкур жадвалда ҳудудларда инвести-
циялар самарадорлигига салбий таъсир кўрса-
тувчи иқтисодий, ташкилий, инновацион, ҳу-
қуқий омиллар шаклланишига кўра гуруҳ-
ланди.
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
70
2-жадвал
Ҳудудларда инвестициялар самарадорлигига салбий таъсир кўрсатувчи омиллар
Шаклланишига кўра омиллар
Иқтисодий
Ташкилий
Инновацион
Ҳуқуқий
Хориждан келтирила-
дин асбоб-ускуналар,
ажратиладиган
кредитларни ўз вақтида
конвертация
қилинмаслиги
Маъмурий-бошқарув
органларининг ижро
интизоми борасидаги
маъсулиятсизлиги
Импорт ўрнини босувчи
ишлаб чиқариш ва хизмат
кўрсатишнинг йўлга
қўйилмаганлиги
Замонавий техник-техноло-
гиялар жорий қилиш,
экспорт операциясини
соддалаштиришни ҳуқуқий
жиҳатлари етарли даражада
такомиллашмаганлиги
Банк-молия, кредит
ташкилотлари,
божхона хизматидаги
муаммолар
Инфратузилма ва
ахборот коммуникацион
тизимларидаги
муаммолар
Ишлаб чиқаришни
модернизация қилишга
қаратилган фаол
инвестиция сиёсатини олиб
боришнинг сустлиги
Ҳудудий солиқ ва божхона
қонунчилигининг назорати
тўлиқ олиб борилмаслиги
Инфратузилма, АКТ ва
инвестицион муҳитга
таъсир кўрсатувчи
воситаларнинг
ривожлани сустлиги
Маҳаллий ишчи кучи
малакаси,
рақобатбаршлиги
ва касбий маҳоратининг
пастлиги
Эркин иқтисодий зоналар,
технопарклар
ривожланишида етарлича
имкониятлар
яратилмаганлиги
Қонунчилик ҳужжатлари-
нинг тадбиркорлар учун
рағбатлантирувчи харак-
терда эканлигининг тарғиб
қилинмаслиги ва бошқалар
Салоҳиятли банк филиал-
лари,мини-банкларни
ташкил этиш, уларнинг
капиталлашувини
кучайтиришнинг етарли
даражада ривожлан-
маганлиги муаммоси ва
бошқалар.
Хорижий давлатдан
келтирилаётган асосий
воситалар, эҳтиёт
қисмларнинг божхона
сертификациядан
ўтказиш учун кўп вақт
ва харажат талаб
қилиниши.
Юқори технологик ва
энергия тежамкор
тармоқларни
ривожлантириш
контекстида инновацион
йўналишларнинг
ривожланмаганлиги
ва бошқа омиллар.
Танланган соҳа ва
тармоқларни инвестицион
юридик шароитлари,
ишлаб чиқаришнинг
алоҳида
омилларидан фойдаланиш
тартиби
Манба:
Муаллиф томонидан гуруҳланган.
Ўзбекистонлик иқтисодчи олимлардан
Ш.И. Мустафакуловнинг фикрича “Юқоридаги
муаммоларнинг асосий ечими сифатида қуйи-
дагиларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ:
ҳудудларнинг табиий-географик жойлашуви,
инвестицион жозибадорликни акс этувчи кўр-
саткичларни баҳолаш инвестиция маблағла-
ри йўналтирилган объектдан келадиган даро-
мад (иқтисодий қайтим) ҳамда инвестиция
рискини аниқлаш орқали амалга оширилиши
лозим, мамлакатнинг сиёсий ҳолати, мавжуд
бўлган табиий ресурслар заҳираси, инвестор-
лар учун яратилган имтиёзлар, инфратузилма
ҳолати, ҳудудларнинг инвестицион рейтинги
хорижий инвестициялар оқими ҳамда ички ин-
вестицияларнинг фаоллашувига қаратилган
стратегияларни белгилашда маркетинг асос-
номалари тўғри белгиланиши лозим”[6].
Олиб борилган тадқиқотлар натижалари-
га асосланиб ижтимоий-иқтисодий ривожла-
ниш имкониятларини ҳисобга олган ҳолда,
ҳудудларга нисбатан қўллаш мумкин бўлган
инвестиция сиёсати бўйича масалаларни ҳал
қилишда қўйидаги йўналишларга алоҳида
эътибор қаратиш лозим деб ҳисоблаймиз:
-
ҳудудни стратегик тараққиётига таъ-
сир кўрсатувчи ҳудудий инфратузилма ва
инвестицион инфратузилма дастурларининг ўз
вақтида бажарилиши устидан қатъий назорат
олиб бориш;
- ҳудудий иқтисодиёт тараққиётини рағ-
батлантириш мақсадида ривожланиш даражаси
нисбатан орқада қолаётган вилоятлар учун
узоқ муддатга мўлжалланган кредитлар ажра-
тиш тизимини жорий қилиш орқали инвести-
циялар ҳажмини ошириш ҳамда тўғридан-тўғ-
ри маҳаллий, чет эл инвестицияларини сама-
рали лойиҳаларга жалб қилиш;
- инвестицион муҳитни ва жозибадорлик-
ни ошириш мақсадида тадбиркорлик муҳитига
инновация технологияларини тадбиқ этиш,
ҳудудий корхоналарга инвестицияларни жалб
қилиш жараёнида ташқи ва ички имконият-
лардан кенг фойдаланиш.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар:
1. Доклад о мировых инвестициях за 2017 год. Издание Организации Объединенных Наций, Женева. 2017. - 46.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2020 йил.Lex.uz.
3. Ўзбекистон Республикаси Инвестициялар ва ташқи савдо вазирлиги маълумотлари https://mift.uz.
4. Собиров А. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётига инвестициялар жалб этишни давлат томонидан тартибга солиш
механизмларини такомиллаштириш. Иқтисод фанлари номзоди диссертацияси. - Т.: ТДИУ 2009. - 109 б.
5. Вдовин. С.М. Инвестиционная привлекательность как фактор устойчивого развития региона. Экономическый анализ:
теория и практика. Москва. 41 (392). 2014.-24 с.
6. Мустафакулов Ш.И. Ўзбекистон ҳудудларида инвестицион муҳит жозибадорлигини ошириш йўналишлари. Миллий
товарлар рақобатбардошлигини оширишда замонавий маркетинг концепцияларидан фойдаланиш. Республика илмий-амалий
анжумани илмий мақола ва тезислари тўплами (2018 йил, 27 ноябрь). –Т.: ТДИУ. Фан ва технологиялар, 2018 й.-32 б.
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
