Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
51
РАҚАМЛИ ТРАНСФОРМАЦИЯ ШАРОИТИДА БАНК ХИЗМАТЛАРИНИ МАСОФАДАН
ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ РИВОЖЛАНГАН ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАСИ
Мамадияров Зокир Тоштемирович,
и.ф.ф.д. (PhD) доцент,
ТДИУ, Талабалар билан ишлаш бўлими бошлиғи
Аннотация.
Мазкур мақолада банкларни трансформация қилиш шароитида масофавий банк хизматларини
ташкил этишда ривожланган давлатлар тажрибаси, Ўзбекистонда банкларнинг трансформациялашувида хориж
тажрибасидан фойдаланиш ҳамда банк хизматларини масофадан ташкил этишни ривожлантириш истиқболлари
тадқиқ этилган. Бугунги кунда банкларнинг Fintech саноатидаги фаоллиги ва Ўзбекистон банк тизимида
ислоҳoтларни бошлаш ва соҳани ривожлантиришга асос бўладиган таҳлиллар амалга оширилган. Олиб борилган
тадқиқотларнинг натижасида муаллиф томонидан рақамли трансформация шароитида банк хизматларини
масофадан ташкил этишнинг ривожланган давлатлар тажрибасидан фойдаланиш ва соҳани ривожлантиришга
қаратилган илмий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар.
Банк хизмати; трансформация; FinTech; тўлов; мобиль илова; онлайн банкинг; тўлов.
ОПЫТ РАЗВИТЫХ СТРАН В ОРГАНИЗАЦИИ ДИСТАНЦИОННОГО БАНКОВСКОГО
ОБСЛУЖИВАНИЯ В УСЛОВИЯХ ЦИФРОВОЙ ТРАНСФОРМАЦИИ
Мамадияров Зокир Тоштемирович,
к.э.н., доцент, ТГЭУ
начальник отдела по студенческим вопросам,
Аннотация.
В статье исследуется опыт развитых стран по организации дистанционного банковского
обслуживания в контексте трансформации банков, использование зарубежного опыта трансформации банков в
Узбекистане и перспективы развития дистанционного банковского обслуживания. На сегодняшний день проведен
анализ деятельности банков в FinTech индустрии и основы для инициирования реформ и развития банковской
системы Узбекистана. В результате исследования автором разработаны научные предложения и рекомендации,
направленные на использование опыта развитых стран в области удаленной организации банковских услуг в
условиях цифровой трансформации и развития отрасли.
Ключевые слова.
Банковское обслуживание; трансформация; FinTech; оплата; мобильное приложение;
онлайн-банкинг; оплата.
THE EXPERIENCE OF DEVELOPED COUNTRIES IN THE ORGANIZATION OF REMOTE
BANKING SERVICES IN THE CONTEXT OF DIGITAL TRANSFORMATION
Mamadiyarov Zokir Toshtemirovich,
PhD Associate Professor,
TSUE, Head of the Student Affairs Department,
Annotation.
This article examines the experience of developed countries in the organization of remote banking services
in the context of bank transformation, the use of foreign experience in the transformation of banks in Uzbekistan and the
prospects for the development of remote banking services. To date, the analysis of the activity of banks in the Fintech industry
and the basis for the initiation of reforms and development of the banking system of Uzbekistan has been carried out. As a result
of the research, the author developed scientific proposals and recommendations aimed at using the experience of developed
countries in the field of remote organization of banking services in the context of digital transformation and the development of
the industry.
Keywords.
Banking service; transformation; FinTech; payment; mobile application; online banking; payment.
Кириш.
Жаҳон амалиётида қўлланилаёт-
ган замонавий банк хизматларини жорий қи-
лишда бошқа амалиётдан тўғридан-тўғри кўчи-
риш эмас, балки уни банкка, мижозларга ва
жамиятга мослаштириш, шунингдек, бу бўйича
бошқа ривожланган мамлакатлар билан бир қа-
торда фаолият юритиш, изланишлар олиб бо-
риш зарур. Информацион оқимларнинг тезлик
билан харакатланаётган ва янгидан-янги тадқи-
қотлар ўтказиш учун имкониятлар, шароитлар-
нинг мавжудлиги, шунингдек мижозлар ва
банкларнинг бунга тезлик билан тайёр бўлаёт-
гани фикримизга асос бўлади. Банк хизматлари-
ни, хусусан, рақамли банк хизматлар хусусида
назарий қарашларни ўрганиш, хорижий олим-
лар фикрларидан фойдаланиш самарали бўла-
ди. Банк хизматларини масофадан ташкил
этишнинг ривожланганлик даражаси, унинг ми-
жозлар томонидан кенг қўлланилиши билан
белгиланади.
COVID-19 пандимеяси шароитида FinTech
инқилоби тезлашмоқда. Шундай қилиб, ортда
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
52
қолмаслик учун, мижозлар талабини ўрганиш,
шаффоф ва узлуксиз тажрибаларни яратиш
орқали мижозлар ишончни қозониш лозим.
Саноат тенденцияларига эътибор бериш ва
доим сўнгги технологияларни жорий этишга
қаратилган инвестицияларни жалб қилиш ва
самарали фойдаланиш лозим. Зеро, банк тизи-
мида замонавий FinTech маҳсулотларини жорий
қилиш банклар учун мижозлар жалб қилишда,
келажакда даромадларини кескин оширишга ва
харажатларини қисқартириш имкониятини яра-
тади.
Шу мақсадда Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2020 йил 5 октябрдаги ПФ-
6079-сонли “Рақамли Ўзбекистон — 2030» Стра-
тегиясини тасдиқлаш ва уни самарали амалга
ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармо-
ни билан “Рақамли Ўзбекистон-2030” стратегия-
си тасдиқланди[1]. Мазкур стратегияда мамла-
катимизда рақамли иқтисодиётни ривожланти-
ришда замонавий ахборот тизимлари ва дасту-
рий маҳсулотларни жорий этиш ҳисобига маҳ-
сулотлар ва хизматлар сифатини яхшилаш,
уларнинг таннархини, ишлаб чиқаришдаги тўх-
талишларни камайтириш, молиявий-иқтисодий
фаолиятнинг шаффофлигини ошириш, иннова-
цион автоматлаштирилган бошқарув тизимла-
ри ва дастурий маҳсулотларни жорий этиш бў-
йича норматив-ҳуқуқий базани такомиллашти-
риш, шунингдек, сунъий интеллект технология-
ларини жорий этиш ва шу каби устувор йўна-
лишлари белгилаб берилди.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2020 йил 12 майдаги ПФ-5992-
сон Фармони билан “2020-2025 йилларга мўл-
жалланган Ўзбекистон Республикасининг банк
тизимини ислоҳ қилиш Стратегияси” тасдиқ-
ланди[2]. Мазкур стратегияда ҳам банк тизими-
ни ислоҳ қилишнинг устивор йўналишларидан
бири сифатида давлат улуши мавжуд бўлган
тижорат банкларини комплекс трансформация
қилиш, банк ишининг замонавий стандартлари-
ни, ахборот технологияларини ва дастурий маҳ-
сулотларни жорий этиш каби кўплаб ривожла-
ниш йўналишлари белгилаб берилган.
Илмий адабиётлар таҳлили.
Банкларда
чакана банк хизматларини кўрсатишда рақамли
трансформация энг муҳум жиҳатлардан бири-
дир[3]. Сўнгги бир неча ўн йилликларда техно-
логиянинг жадал ривожланиши одамларнинг
яшаш ва бизнес юритиш услубларини ўзгартир-
ди[4]. Шу сабабли, интернет-банкинг, онлайн-
банкинг ва электрон банк иши каби атамалар
кенг тарқалди. Сўнгги ўн йил ичида тўлов тизи-
ми барқарор ўсишга эришди. Глобал рақамли
тўловлар ҳажми тўлов тизимида 2019 йилда
3885,57 миллиард АҚШ долларни, 2025 йилга
келиб эса 8686,68 миллиард АҚШ долларига
етиши кутилмоқда [5].
Интернет ва мобил телефонларнинг ри-
вожланиши ва уларнинг афзалликлари иқтисо-
диётда қўлланилиши банк-молия тизимини ҳам
тубдан ўзгартиришга олиб келди. Маълумот-
ларни алмашиш учун рақамли оммавий ахборот
воситаларидан фойдаланишни бошлаган истеъ-
молчилар эндиликда компаниялар билан алоқа
ўрнатиш, онлайн харидларни амалга ошириш ва
бошқа кўплаб янги интернет хизматларидан
фойдаланишмоқда [6, 7, 8, 9].
Масофавий банк хизматлари тўғрисида
хабардорлик даражасига, банк мижозлари томо-
нидан олинган турли маълумотлар таъсир кўр-
сатади. Mohd Daud, N., Kassim, M., Ezalin, N., Said,
M., Wan, W.S.R., Mohd Noor, M.M. лар томонидан
ўтказилган тадқиқотларида мижозларнинг ха-
бардорлик даражаси юқори бўлиши, масофавий
банк хизматларининг фойдаланувчи учун фой-
дали эканлигини англашга ёрдам беради[10].
Бошқача қилиб айтганда, банк мижозларини ма-
софавий банк хизмат турлари бўйича хабардор
қилиши ва уларни бу хизматларга қизиқтириш
масофавий банк хизматларининг оммалашиши-
га ижобий таъсир кўрсатади[11].
Ўзбекистонда масофавий банк хизматлари
ривожланиб бораётган бўлсада COVID-19 панде-
мияси даврида тижорат банклари аҳолига банк
хизматларини масофадан ташкил этишда жуда
кўплаб муаммоларга дуч келди ва мижозларига
масофадан барча хизматларни кўрсата олмади.
Кўриниб турибдики, Ўзбекистонда масофавий
банк хизматлари хали етарли даражада йўлга
қўйилмаганлиги ўз исботини топди [12].
Тадқиқот методологияси.
Илмий мақо-
лани тайёрлаш жараёнида маълумотларни жад-
валлар асосида қиёсий таҳлил, маълумотларни
гуруҳлаш, тизимли таҳлил асосида статистик
гуруҳлаш ҳамда эксперт баҳолаш усулларидан
ҳам унумли фойдаланилди. Рақамли трансфор-
мация шароитида масофавий банк хизматлари
ўзгаришининг таҳлили амалга оширилган.
Асосий қисм.
Хусусан, «Ipsos Global
Trends» томонидан 23 мамлакатдан 18180 на-
фар одам жалб қилинган ҳолда, инсонларнинг
мобиль тўловлар тўғрисида хабардорлик ҳола-
ти бўйича тадқиқот олиб борди. Тадқиқот нати-
жаларига кўра, дунё бўйича фойдаланувчилар-
нинг ярмидан зиёдроғи яъни, 52¿ бозорда тақ-
дим этилган мобиль тўлов хизматларидан ха-
бардор эканлигини кўришимиз мумкин. Лекин
фойдаланувчилар миқдори мамлакатлар кеси-
мида турлича эканлигини кўришимиз мумкин.
Солиштириб ўтсак, смартфонлар орқали тўлов-
ларни амалга оширишга алоқадор барча хизмат-
лар борасида ривожланаётган мамлакатлар
фойдаланувчилари ривожланган мамлакатлар-
дагига нисбатан кўпроқ хабардор эканлигини
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
53
кўришимиз мумкин.
Сўровнома натижаларидан кўриш мум-
кинки, мобиль тўлов хизматларидан энг кўп
хабардор бўлган фойдаланувчилар Хитойда
(77¿) истиқомат қилишар экан. Кейинги ўрин-
ларни Ҳиндистон (76¿) ва Индонезия (67%)
эгаллади. Етакчиликнинг кейинги ўринларида
Жанубий Корея (64¿), Бразилия (60¿), Мек-
сика (59¿), Жанубий Африка Республикаси
(59¿) ҳамда Россия, Туркия ва Перу (57¿ дан)
турибди.
Европа мамлакатлари ичида 56¿ билан
Польша етакчилик қилмокда. Германия ва АҚШ
да кўрсаткич 48¿ ташкил қилди. Сўнгра
Швеция ва Буюк Британия (47¿), Италия (46%),
Аргентина ва Бельгия (42¿), Испания (41¿),
Австралия ва Канада (39¿), шунингдек,
Франция (38¿) турибди. Ушбу рўйхатнинг
сўнггини Япония давлати 27 ¿ни ташкил этган
(1-расмга қаранг).
1-расм. «Сиз хизматлар бозорида мавжуд бўлган барча мобиль тўлов хизматлари ҳақида
биласизми?» сўровномаси натижалари (фоизда)
Манба:
“Ipsos Global Trends” томонидан ўтказилган тадқиқот натижалари асосида тузилди.
Сўнгги йилларда банклар глобал миқёсда
рақамли банк имкониятларини фақат фронт
офис учун 9,7 миллиард АҚШ доллар сармоя ки-
ритдилар. Кўплаб чакана банклар учун онлайн
банкинг ва мобил алоқа каналлари филиаллар
ва банкоматлардан кўра муҳимроқ саналмоқда.
Дунё бўйлаб банклар рақамли техноло-
гияларга киритилган сармоялар мижозларни
жалб қилиш ва рақамли технологиялар сезилар-
ли даражада фойда келтириши мумкинлигини
аллақачон англамоқдалар. Масалан, ҳозирги
кунда Bank of America депозитларни филиаллар
орқали жалб қилганидан кўра ўз уяли алоқа
каналлари орқали кўпроқ жалб қилмоқда. Bank
of America бош директори Браян Мойнихан қайд
этишича рақамли банкларга сармоя киритиш
мижозлар эҳтиёжини қондиришга тўлақонли
ёрдам берган.
Аммо банк мижозларининг янги маҳсулот
ва хизматлардан қониқиши нисбийдир. Apple,
Amazon ёки Google каби этакчи технологик
брендлар рақамли алоқанинг олтин стандарти-
га айланганлиги сабабли, кўплаб истеъмолчи-
лар энди ушбу брендлар билан банкларига қа-
раганда кучли ҳиссий алоқага эга. Агар банклар
ўз функциялари ва мижозларини сақлаб қолиш-
ни истасалар, улар рақамли тажрибани қўллаш
натижасида хизматлар жозибадорлигини ярати-
ши керак, бу эса охир-оқибат мижозларни жалб
этиш ва сақлаб қолишда аҳамиятли бўлиши
мумкин.
Йилдан-йилга мобиль иловаларнинг тў-
лов тизимидаги ўрни кескин тарзда ўсиб бор-
моқда. Айтиш жоизки, 2017 йилда банк мижоз-
лари томонидан текин юклаб олинган мобиль
дастурларнинг сони 178,1 млрд.ни, 2018 йилда
205,4 млрд.ни ташкил этган бўлса 2022 йилга
бориб 258,2 млрд.га етиши прогноз қилинмоқ-
да. Шу билан бирга пуллик юклаб олинган
мобиль иловалар 2012 йилда 2,78 млрд.ни таш-
кил этган бўлса, 2017 йилда 14,78 млрд.ни таш-
кил этган. Табиийки, пуллик юклаб олинган мо-
биль иловалар даромаднинг ошишига олиб ке-
лади ва 2015 йилда 69,7 млрд. АҚШ доллардан
2020 йилга бориб 188,9 АҚШ долларга етиши
прогноз қилинмоқда. Бугунги кунда ҳам мобиль
иловаларни янада илғор дастурий таъминот,
қўшимча қурилмалар ва янада мураккаб ишлаб
чиқиш воситалари устида доимий изланишлар
олиб борилмоқда. Глобал миқёсда мобиль ило-
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
54
валарни яратиш молиявий хизматлар бозорида
2016 йилдан 2022 йилгача 14 фоизга ўсиши
кутилмоқда [13].
Бугунги кунда мобиль телефонлар инсон
хаётида ажралмас воситага айланиб бормоқда
яъни маълумотларни ўқишда, интернет тизи-
мига уланишда, электрон почталарни текши-
ришда, керакли маълумотларни юклаб олишда,
иш қидиришда, ҳаридларни амалга оширишда,
тўловларни амалга оширишда ва бошқа бир
қанча амалларни амалга оширишда инсоният-
нинг кўмакчисига айланиб бормоқда. Айниқса,
мобиль телефонлардан исталган жойда ва ис-
талган вақтда яъни уйда, ишда, автобусда, кино-
да ва бошқа жойларда ҳам фойдаланишнинг
қулайлиги ҳар қандай тўлов учун идеал тўлов
восита эканлигидан далолат беради.
2-расм. Европа бозорларида онлайн банкинг фаолиятининг ҳолати
Манба:
“Ipsos Global Trends” томонидан ўтказилган тадқиқот натижалари асосида тузилди.
Лекин Европа давлатларида онлайн бан-
кинг фаолияти шиддат билан ривожланмоқда.
Бугунги кунда Европада тўлов тизимида кенг
фойдаланилаётган тўлов турлари мобиль тўлов
тизими ва онлайн банкинг турлари бўлиб, банк-
лар ёки бошқа молия институтлари мижозлари-
га веб-сайтлари орқали кенг миқёсли молиявий
хизматларни кўрсатишга имкон беради. Қуйи-
даги 2-расм маълумотларидан шуни кўришимиз
мумукинки, 2021 йил 1 январь ҳолатига Европа
бозорларида онлайн банкинг фаолияти ҳолати
келтирилган. Исландия, Норвегия ва Финлан-
дия давлатлари аҳолисининг 90 фоизидан орти-
ғи онлайн банкинг хизматлари орқали банк хиз-
матларини амалга ошириши орқали Европада
банк хизматларини онлайн банкинг орқали
амалга ошириш рейтинги бўйича етакчи мамла-
катларга айланди [14]. Европа зонасида онлайн
банкингдан фойдаланиш ўртача 60 фоизни таш-
кил этади.
Банк мижозлари банк веб-сайтига боғла-
ниш орқали кенг миқёсли молиявий хизматла-
ри амалга оширади. Вақт ўтиши билан Европада
ушбу электрон тўлов хизматига ишонч ортиб
борди. Натижада, Дания, Германия ва Австрия
каби давлатларда нақд пулдан фойдаланиш
сезиларли равишда камайиш юз берди.
2020 йил COVID-19 пандимеяси натижаси-
да ҳар бир соҳадаги молиявий қийинчиликларга
қарамасдан, Шимолий Америкада FinTech нинг
ўсиши кузатилди. Жаҳон банки маълумотларига
кўра АҚШ бозорининг ўсиши 21 фоизни ташкил
этди. Канада ва АҚШ ҳам Топ 10 Fintech бозорла-
ри рўйхатига киритилган.
Канада бозори 37,5 миллион аҳолига эга
ва Fintech бозорида 9-ўринни эгаллайди ва у
Fintech бозорида асосий эътиборни Cryptocur-
rency & Blockchain, рақамли кредитлаш ва
суғурта хизматларига қаратади.
АҚШнинг аҳолиси 329 миллионни ташкил
этади ва Fintech бозорида 9,4 миллиард доллар-
лик инвестициялари билан Топ 10 рейтингида
биринчи ўринни эгаллаган. АҚШнинг Fintech
бозорида тўловлар, ҳавфсизлик ва B2B Fintech
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
55
ларга катта эътибор қаратган. АҚШдаги қим-
матли қоғозлар регуляторлари баъзи тажовуз-
кор мажбурловларни келтириб чиқариши мум-
кин, аммо бу АҚШнинг Fintech соҳасига инвес-
тиция киритишдаги жозибадорлигини камайти-
ра олмайди.
Европа давлатларининг бир нечтаси юқо-
ри рейтингларни эгаллаган, булар Буюк Брита-
ния, Швейцария, Голландия, Швеция, Литва ва
Эстония давлатлари.
Европанинг энг катта Fintech марказлари-
дан бири Лондон, Fintech стартаплари (20 дан
ортиқ) кўплиги билан машҳур бўлиб, миллиард-
лаб Fintech бизнесларини ривожлантиради.
Буюк Британиянинг Fintech соҳасидаги кучли
томонларига алтернатив кредитлаш, блокиров-
ка ва крипто валюталари, тўлов тизимлари,
шахсий молия ва бойликни бошқариш киради.
Шуни эслатиб ўтиш жоизки, баъзи тез-
лаштирувчи платформалари Fintechда аёллар
сонини кўпайтириш ва гендер фарқини камай-
тиришга қаратилган.
Швейцария баъзан крипто-водий сифати-
да тасвирланган, йирик молиявий марказ сиф-
атида тарихий обрўга эга, Швейцария 8,6 милл-
ион аҳолига эга ва Blockchain дан ташқари
Wealth Management ва Crowdfunding га эътибор
қаратадиган Европанинг Fintech марказларидан
бири.
Нидерландия рақамли тўловлар, инвести-
циялар ва муқобил кредитлаш билан машҳур,
17,1 миллион кишилик аҳолисининг аксарият
қисми технологияларни яхши ўзлаштиришган.
Швед Fintech стартаплари асосан SME
Banking (SME Banking – бу кичик бизнес ва ўрта
бизнесга маслаҳат берувчи ва хизмат кўрсатув-
чи халқаро платформа) тўловлар ва необанклар-
дир. Аҳолиси 10 миллион кишини ташкил этса-
да, рақамли молиявий хизматлардан фойдала-
нувчилар сони, молиявий саводхонлик даража-
си ва ижтимоий-демографик параметрлари
потенциал даражада юқоридир.
Литва 2,8 миллион кишилик нисбатан кам
аҳолиси бўлган давлат, шунга қарамасдан рей-
тингда юқори ўринда туради. Бироқ, унинг
Вилносдаги йирик Fintech маркази ва мамлакат-
да жойлашган 170 дан ортиқ Fintech компания-
лари Литвага ўз позицияларини мустаҳкамлаш-
да ёрдам беришмоқда. Fintech бозорининг асо-
сий йўналиши - қарз бериш, тўлов тизими ва
замонавий банк иши кабилардир.
Эстониянинг Fintech соҳаси тўловлар, му-
қобил кредитлаш ва шахсий молияни бошқа-
риш кабилар билан машҳурдир. Аҳолиси жиҳа-
тидан Литвадан ҳам кичикроқ бўлган мамлакат
(1,3 миллион киши) қулай инвестицион муҳитга
эга йирик Fintech марказига айланиши мумкин
бўлган давлатдир.
Осиё Тинч океани минтақасида Ҳиндистон
RBSA Advisors томонидан дунёдаги энг тез
ривожланаётган Fintech бозорларидан бири деб
қайд этилди. 2020 йилнинг иккинчи чорагида
Ҳиндистон 30 дан ортиқ Fintech битимларини
ёпиш учун 647 миллион доллар инвестиция
киритди. Ҳудди шу даврда Хитойнинг Fintech
инвестицияси 285 миллион доллар эди. Деярли
1,4 миллиард аҳолига эга бўлган мамлакатнинг
сўнгги 10 йил ичида Fintech саноатида тўлов
тизими, кредитлаш ва Wealth Management маса-
лалари бўйича катта ўсишга эришди [16].
Сингапурнинг Fintech бозорига келсак:
унинг асосий кучли томонлари Insurtech, тўлов
тизими ва кредитлаш жиҳатларидир. Аҳолиси
5,8 миллион кишини ташкил қилади. 2019 йил-
да 735 миллион доллар давлат инвестициялари
ва қулай солиқ сиёсати мамлакатда минтақавий
Fintech саноатига сарфланган.
2018 йилда Амстердамда «Money2020» ло-
йиҳаси бўйича Европанинг йирик «FinTech»чи-
лари молиявий технология олами доирасидаги
мавзуларни муҳокама қилиш учун учрашди.
Қуйида учрашувдаги энг муҳим 5 та масалага
тўхталиб ўтди:
• Мобиль технологиялар. Сўнгги пайтлар-
да мобиль телефонлардан кўплаб одамлар фой-
даланаётганлиги, одамлар учун ажралмас тех-
ник восита бўлиб қолганлиги сабабли, молия-
вий хизматлар ҳам ушбу алоқа воситалар доира-
сида ташкил этилмоқда. «PwC’s 2018 Digital Ban-
king Consumer Survey» маълумотларига кўра,
одамлар ўз смартфонлари ёрдамида банк хиз-
матларидан фойдаланишни афзал кўраётган
одамлар сони ортиб бормоқда.
• Рақамли банклар. Мобил-банкингнинг
кескин тарзда ривожланиши натижасида фи-
лиаллар ва шахобчалар очмасдан фаолият
кўрсатувчи рақамли банкларнинг кўпайишига
олиб келди. Улар айниқса молиявий битимлар-
ни амалга оширишда смартфонлардан фойдала-
надиган аҳоли қатлами орасида жуда машҳур-
дир. Рақамли банкларга «Revolut» ва «N26» ми-
сол тариқасида келтириш мумкин. Ушбу банк-
лар истеъмолчиларга пул маблағларини масо-
фадан бошқариш имконини берадиган илова-
ларни тақдим этади. Шунинг таъсирида банк
филиалларига ташрифлар йилдан-йилга пасай-
моқда.
• Биометрик технологиялар. Рақамли
иқтисодиёт асрида молиявий хизматлари са-
ноати кибер-автоматларга нисбатан заифлаша-
ган. Шунинг учун «FinTech» саноати учун ҳавф-
сизлик биринчи ўринда туради. Фирибгарлик-
ларнинг олдини олишнинг йўлларидан бири
биометрик технологияларни қўллашдир. Бироқ
биометрик аутентификация қилишнинг ягона
афзаллиги ҳавфсизлик эмас. Ушбу технология
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
56
орқали иловага киришни осонлаштиради ва
тезлаштиради.
• Блокчейн технологияси. Молиявий хиз-
матлар сектори блокчейнни биринчилардан бў-
либ кашф этди. Блокчейн технологиясидан фой-
даланишда тизимнинг шаффофлиги туфайли
кўплаб «FinTech startup»лар қилинмоқда. Блок-
чейннинг яна бир афзаллиги, молиявий опера-
цияларни автоматлаштирилган ақлли шартно-
мадир. Шунинг учун молиявий институтлар
ушбу технологияга катта эътибор қаратилиши
кутилмоқда.
• Сунъий интеллект. Аксарият экспертлар
сунъий интеллектни яқин келажакда «Fin
Tech»га катта таъсир ўтказишини таъкидламоқ-
да. «FinTech» санаоти сунъий интеллектдан
фойдаланишига бир қатор сабаблар мавжуд.
Аввало сунъий интеллект маълумотларни таҳ-
лил қилиш каби вазифаларни автоматлаштир-
ган, бу эса анча вақтни тежашга ёрдам беради.
Бундан ташқари технология «chatbots» ва мас-
лаҳатчи робротларни яратиш учун, мижозлар-
нинг хатти-ҳаракатларини кузатиш орқали
фирибгарликларни аниқлашда ҳам ишлатила-
ди. Банк ходимлари учун овозли ёрдамчилар
ишлаб чиқарилмоқда. «OCBC Bank» яқинда
Сингапурда «Google» билан ҳамкорликда бирин-
чи сунъий интеллект ёрдамида овозли банкни
ишга тушурди. Бу мижозларга кредитлари миқ-
дорини ҳисоблаш, маблағларини бошқариш,
банк янгиликларидан хабардор бўлиш, банк-
нинг яқин филиаллари ва банкоматлари тўғри-
сида маълумот олиш каби банк хизматларини
суҳбатлашиши орқали амалга оширишга ёрдам
беради.
Статиста компанияси томонидан ўтказил-
ган сўнгги ҳисоботга кўра, COVID-19 пайтида
молиявий дастурлардан фойдаланиш бўйича
глобал ўсиш Японияда энг кескин бўлди ва 55¿
ни ташкил этди. Жанубий Корея (35¿), АҚШ
(20¿), Хитой (20¿), Германия ва Италия (15¿)
улуш билан молиявий дастурлардан фойдала-
ниш пешқадамлик қилишди. Пандемиядан
олдин ҳам молиявий технологияларга глобал
инвестициялар кўпайиб борган эди. Хусусан,
2018 йилдаги 141 миллиард долларга, 2019
йилда эса нисбатан бир оз пасайиш бўлган, яъни
137,5 миллиард долларлик инвестициялар
FinTech саноатига йўналтирилган.
Бугунги кунда банклар томонидан Fintech
орқали қуйидаги фаолиятларини такомиллаш-
тириш лозим. Ўзбекистон банк тизимида ҳам бу
каби ислоҳатларни бошлаш ва соҳани ривож-
лантиришга асос бўлади.
1.
Молиявий саводхонликни қўллаб-
қувватлашга қаратилган ечимлар.
Молия са-
ноатининг ривожланишига фойдаланувчилар-
нинг қийинчилик, эҳтиёжи ва талаблари туртки
бўлади. Мижозларнинг мавжуд Fintech имко-
ниятлари тўғрисида хабардорлиги қанчалик
баланд бўлса, талабни қондириш имконияти
шунча юқори бўлади. Масалан, яқинда ўтказил-
ган EY[17] томонидан ўтказилган сўров натижа-
ларига кўра, FinTech хизматларининг бешта
асосий тоифадаги истеъмолчилар хабардорлиги
қуйидагича:
-
пул ўтказмалари ва тўлов тизими – 4
фоиз;
-
бюджет ва молиявий режалаштириш –
29 фоиз;
-
омонат ва инвестиция – 22 фоиз;
-
қарз олиш – 24 фоиз;
-
суғурталаш –14 фоиз.
Банк мижозларига ўз пулларини қандай
қилиб оқилона сарфлашни, харажатларини пул
тежашни ва ундан фойда олиш учун шундай
инвестиция қилишни ўргатиш лозим.
2. Биометрик ҳавфсизлик тизимлари.
Мобил банк ва бошқа молиявий хизматлар кенг
оммалашмоқда. Бу ўз-ўзидан ақл бовар қилмай-
диган ютуқ бўлиб, айни пайтда ҳавфсизлик
билан боғлиқ кўплаб муаммоларни юзага кел-
тириб чиқариши мумкин. Шунинг учун айни
пайтда кибержиноятчилик кундан кунга кў-
пайиб бормоқда.
Шунинг учун FinTech саноатида фаолият
юритадиган ташкилотлар учун мавжуд бўлган
барча ҳавфсизлик чораларини кўриш жуда му-
ҳимдир. Биометрия - бу ҳавфсизликни кейинги
даражага кўтаришнинг энг яхши усули, шунга
қарамасдан фойдаланувчиларга уларнинг маъ-
лумотлари ҳимояланганлигига ишонч ҳосил қи-
лишин таъминлаш лозим. Ҳозирги вақтда био-
метрия бозорида соҳага оид катта ривожланиш
кузатилмоқда. Жисмоний алоқани ўз ичига ол-
ган биометрик сенсорлар ўрнига шахсий иден-
тификацияни текшириш жисмоний алоқасиз
эчимлар сенсорли бармоқ изларини ўқийдиган
тизимлар бозорни эгалламоқда.
COVID-19 пандемияси шароитида нақд
пулни ишлатмаслик тавсия этилаётганлиги
сабабли биометрик тўлов карталари бозори-
нинг ўсишига туртки бўлмоқда. Пандемиядан
сўнг ҳам контактсиз молиявий карталар одатий
ҳолга айланган эди, аммо контактсиз смарт ти-
зимлар билан боғлиқ янада кўпроқ ўзгаришлар
бўлиши керак.
3. Автоном молия.
FinTech дастурлари
автоном молия учун асосий қурилиш блоклари
ҳисобланади. Улар одамларнинг пул билан
ўзаро муносабатларини қайта шакллантиради
ва қуйидаги расмда кўрсатилган имтиёзлар
туфайли, айниқса, кўпчилигимиз учун танлан-
ган хизматларга айланади:
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
57
3-расм. Автоном молиянинг хусусиятлари
Молиявий технологияларнинг юқоридаги
каби афзалликлари автоном молиянинг кейин-
ги ривожланишларга замин яратади. Консепция
жиҳатидан автоном молия ўзини ўзи бошқа-
радиган маблағлар ғояси атрофида айланади.
Нафақат технология мижозларга пулларини
қаерга сармоя киритиш, кредитни янада қу-
лайроқ фоизли ставкада қандай тасдиқлаш ёки
ортиқча ҳисобланган харажатлар бўйича ҳам
бир зумда қарор қабул қилишда ёрдам беради,
қисқачи қилиб айтганда фойдаланувчининг
кўплаб вазифаларини бажаради [16].
Автоном молия дастурий таъминотга
асосланган молиявий режалаштириш (пенсия
мақсадларини белгилаш билан боғлиқ) ва ўзаро
маблағларни бошқариш билан шуғулланадиган
робо-маслаҳатчиларга асосланган бўлган. Ке-
йинчалик, улар автоматик равишда харажатлар-
ни тежайдиган дастурларга айланди ва охир-
оқибат қарзларни бошқариш эчимларига ай-
ланди. Асосан, автоном қисм - бу FinTech хиз-
матлари фойдаланувчи пулларини бошқариш
учун сунъий интеллект технологияларидан
фойдаланади. Бундай дастурлар мавжуд ва-
риантларни алгоритмик равишда баҳолайди ва
фойдаланувчига энг фойдали вариантлардан
фойдаланишда ёрдам беради.
Очиқ банк иши.
Очиқ банк иши инқилобий
технология бўлиб, бу FinTech ва банкларни
бирлаштирган, муассаса бўйлаб маълумотлар
тармоғини яратишга имкон беради. Тўғридан-
тўғри PSD2 (иккинчи тўлов хизматлари кўрсат-
маси) билан банкларнинг ўз маълумотларини
ишончли, стандартлаштирилган шаклда вако-
латли ташкилотлар ўртасида осонроқ бўлишиш
учун маълумотларини чиқаришга мажбур қила-
ди. Бу истеъмолчиларнинг банк ва бошқа мо-
лиявий маълумотларини API (бу дастурий таъ-
минот ва моделларни яратиш учун ишлатила-
диган воситалар ва протоколлар тўплами) ва AI
(Artificial Intelligence) ёрдамида маълумотларни
алмашиш орқали учинчи томон дастурлари
орқали бошқариш имконини беради.
Ҳозирги кунда кўплаб фойдаланувчилар
очиқ банк иши маъқул кўришмоқда. Маълумот-
ларга кўра, очиқ банклар томонидан 2018 йилда
7,29 миллиард доллар ишлаб топилган ва 2026
йилда 43,15 миллиард долларга етиши кутил-
моқда. Молиявий институтлари FinTech асосида
ривожланиши талаб қилмоқда. Ушбу талабдан
келиб чиқадиган бўлсак, очиқ банк иши мижоз-
ларига ўзларининг молиявий ҳисобварақлари-
ни бошқариш учун қулайроқ бўлиши учун
чинакам консолидацияланган кўринишни тақ-
дим этиши мумкин. Натижада, очиқ банк маҳсу-
лотлари ва хизматларига кириш, молиявий қа-
рорларни қабул қилишни яхшилашга, қарздор-
ликни камайтиришга ва узоқ муддатли бойлик
ишлаб чиқаришни яхшилашга ёрдам беради.
Лекин, очиқ банк иши маълумотлар ҳавфсизли-
ги ва ҳавфсизликка таҳдидларни бошқариш
билан боғлиқ баъзи ҳал қилинмаган муаммо-
ларни келтириб чиқаради [16].
Рақамли банклар.
Рақамли ёки FinTech
банкларининг ўсиши энг сўнгги тенденциялар-
дан биридир. Жисмоний филиали ёки хонаси
бўлмаган ҳолда, ўзларининг барча банк хизмат-
ларини он-лайн режимида тақдим этадиган
банклардир. Бунда мижозлар ташрифларни ка-
майтириш, кўплаб ҳужжатлар, вақт ва харажат-
ларини тежашга эришади. Шу билан бирга,
мижозларга молиявий маблағларини бошқариш
учун фақат шахсий компютер ёки смартфон
керак бўлади.
Мобил банк дастурлари бугунги кунда
хизматлар бозор учун янгилик эмас. Бироқ, бо-
зорда этарли рақобатни сақлаб туришга қодир
бўлиш учун фақат инновацион рақамли ёнда-
шувлар, янги авлод молиявий стартапларини
жорий этиш бўйича тадқиқотлар олиб бориш
лозим. Ally, Revolut, Monzo, Monese ва бошқа
кўплаб рақамли банк платформалари молия
дунёсида тўлқинланишни келтириб чиқармоқ-
да. Рақамли банклар мослашувчанликнинг
афзалликларига эга, бундан ташқари, улар одат-
даги хизматларга қараганда анча паст нархлар-
да инновацион хизматларни таклиф қилишади.
Аслида, истеъмолчиларнинг банкларга ташри-
фи 2017 йилдан 2022 йилгача 36 фоизга кама-
йиши ва мобил операциялар шу муддат ичида
121 фоизга ўсиши кераклиги ҳақида хабар
берилган. Рақамли банклар анъанавий банклар
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
58
учун ҳақиқий ҳавф туғдирмоқда десак муболаға
бўлмайди, чунки улар ўзларининг маблағлари-
ни бошқаришнинг оддий усулларидан фойдала-
на оладиган ёшроқ, интернетни яхши билади-
ган мижозларни жалб қилишади.
Овозли технологиялар.
Баъзилар, акса-
рият ҳолларда кундалик равишда ҳал қилиш-
лари керак бўлган ҳамма нарсалар учун суҳбат-
га ўхшаш платформаларни хоҳлашади. Бундай
тажрибани тақдим этиш учун овозли ёрдамчи-
лар аллақачон мавжуд. AI да ишлайдиган овозли
технология нафақат об-ҳаво маълумотини ай-
тиб бериш ёки қўшиқ куйлаш, балки банк со-
ҳасида мижозларга хизмат кўрсатади.
Биринчидан, овозли ёрдамчилар фойдала-
нувчи ҳисоб қайдномаси ёки карта баланси бў-
йича асосий маълумотларни тақдим этиш, одат-
даги мижозларнинг саволларига жавоб бериш,
такрорий тўловларни ўрнатиш, қўнғироқларни
туркумлаш ва мижозларни керакли жойларга
йўналтириш орқали автоматлаштирилган ёр-
дам агенти сифатида хизмат қилиши мумкин.
Иккинчидан, мижознинг овози тўловларни
авторизация қилиш учун биометрик маълумот-
лар сифатида ишлатилиши мумкин, бу овозли
тўловлар деб ҳам аталади. Истеъмолчилар банк
билан тобора қулайроқ алоқада бўлишади. Шу
билан бирга овозни таниб олиш талаби ва
провайдерларнинг фойдаланувчи ҳавфсизлиги-
ни йўқотмасдан яхши ишлашини назорат
қилиш керак.
RegTech (Regulatory technology) молиявий
хизматлари.
RegTech - тартибга солиш техноло-
гиялари бўлиб, молиявий соҳани тартибга
солинадиган технологик ютуқларни амалиётга
таклиф қилиш орқали меъёрий муҳитни яхши-
лайди. Иқтисодиётнинг барча соҳасида регуля-
тив назорат барча нарсадан устун, шунинг учун
катта йўқотишлар қилмаслик учун учун таш-
килотлар бу каби технологияларга катта маб-
лағлар сарфламоқда.
RegTech банклар ва бошқа молия инсти-
тутларига маъмурий харажатларни кескин ка-
майтириш, мижозларни ҳимоя қилиш ва барча
учун молиявий барқарорликни таъминлашга
хизмат қилади. Бунинг устига, технология тез-
корлиги, интеграл кучи ва аналитик қобилият-
ларга эга.
Техник жиҳатдан айтганда, тартибга со-
лишда жуда катта маълумотларни технология-
лар имкониятлари асосида автоматик ўрганиш-
ларни амалга оширади. Шундай қилиб, муам-
моли ҳолатларни аниқлаш ёки ҳаттоки фириб-
гарликни фош этиш осонроқ бўлади.
Хулоса ва таклифлар.
Умуман олганда,
Ўзбекистонда ҳам мобиль телефонлар сонининг
20 млн. донадан ошганлиги яъни вояга етган
ҳар бир аҳолида мавжуд эканлиги, тўловларни
амалга оширишда махсус дастурий таъминот ва
контактсиз мобиль иловалар орқали амалга
ошириш лозим. Бунинг натижада биринчидан,
mPOS-терминалларидан фойдаланишга зарурат
қолмайди, иккинчидан, сотувчилар қўшимча
ускуналардан воз кечади, учинчидан, банклар
учун катта харажатлар эвазига банк техноло-
гиялари ва воситаларни сотиб олишга мажбур
бўлмайди, тўртинчидан, ўз мобиль телефонла-
рига биргина мобиль иловани юклаб олиш
кифоя қилади.
Улардан ташқари, бугунги кунда мобиль
тўлов усуллари миллионлаб одамларга расмий
молиявий тизимларга кириш имконини бермоқ-
да. Дарҳақиқат, бу турдаги тўлов тизимларнинг
тараққий этиши банкларнинг филиалларини
кўпайтиришга зарурат қолдирмайди ва хара-
жатларининг қисқартиришига олиб келади.
Албатта,
хориж
тажрибасига
кўра
Ўзбекистонда ҳам мобиль технологиялар асо-
сида тўлов тизимини ташкил этиш истиқболли-
дир, чунки Ўзбекистонда 22 миллиондан ортиқ
смартфонлар фойдаланувчиларнинг мавжудли-
ги бу йўналишда ривожланишни талаб этади.
Яна бир жиҳати, мобиль технологияларни банк
тизимида кўллашда банклар мифозлари учун
ортиқча харажат қилмайдилар, фақатгина мо-
бил иловаларини такомиллаштириб бориш,
мижозлари учун эса юклаб олиш кифоя.
Рақамли трансформация банкларда янги
имкониятларни кенгайтириш қобилиятлари ва
ташаббусларини тез суръатларда олиб келди.
Бу рақамли даврда энг муҳим муваффақият-
лардан бири бу ташкилий жиҳатдан эпчиллик-
дир. Яъни биринчи трансформация бўлган, ра-
қамлашган банк мижозларни жалб қилишда ра-
қобат сезмайди. Рақамли ривожланиш страте-
гиясини барқарор олиб бориши ва кўп даромад-
га эришиши натижасида бозорга мослашувчан-
лиги ортади.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 5 октябрдаги ПФ-6079 сонли “Рақамли Ўзбекистон —2030»
Стратегиясини тасдиқлаш ва уни самарали амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2020-2025 йилларга мўлжалланган Ўзбекистон Республикасининг
банк тизимини ислоҳ қилиш Стратегияси”ни тасдиқлаш тўғрисидаги 2020 йил 12 майдаги ПФ-5992-сон Фармони
3. PwC. (2019). Global consumer insights survey, april.
4. Sardana, V., & Singhania, S. (2020). Digital technology in the realm of banking: A review of literature.
5. Motor Intelligence (2019). Digital payments market: Growth, trends and forecast (2020-2025) Available at
https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/digitalpayments-market (Accessed 20 December 2020).
6. Alalwan, A. A., Baabdullah, A. M., Rana, N. P., Tamilmani, K., & Dwivedi, Y. K. (2018). Examining adoption of mobile internet in
Saudi Arabia: Extending TAM with perceived enjoyment, innovativeness and trust. Technology in Society, 55, 100–110.
БАНК ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
59
7. Alalwan, A. A., Dwivedi, Y. K., Rana, N. P., & Algharabat, R. (2018). Examining factors influencing Jordanian customers’
intentions and adoption of internet banking: Extending UTAUT2 with risk. Journal of Retailing and Consumer Services, 40, 125–138.
8. Cuesta, C., Ruesta, M., Tuesta, D., & Urbiola, P. (2015). The digital transformation of the banking industry. BBVA Research.
available athttps://www.bbvaresearch.com/wpcontent/uploads/2015/08/EN_Observatorio_Banca_Digital_vf3.pdf.
9. Rana, N. P., Dwivedi, Y. K., Lal, B., Williams, M. D., & Clement, M. (2017). Citizens’ adoption of an electronic government system:
Towards a unified view. Information Systems Frontiers, 19(3), 549–568
10. Mohd Daud, N., Kassim, M., Ezalin, N., Said, M., Wan, W.S.R., Mohd Noor, M.M., 2011. Determining critical success factors of
mobile banking adoption in Malaysia. Aust. J. Basic Appl. Sci. 5 (9), 252–265.
11. Alalwan, A.A., Dwivedi, Y.K., & Williams, M.D. (2016). Customers’ intention and adoption of telebanking in Jordan.
Information Systems Management, 33(2), 154–178.
12. Mamadiyarov, Z. (2021). ANALYSIS OF FACTORS AFFECTING REMOTE BANKING SERVICES IN THE PROCESS OF BANK
TRANSFORMATION IN UZBEKISTAN. Financial and credit activity: problems of theory and practice, 1(36), 14-26.
13. Mahavir Jain (2018) Trend Report: Mobile App Development in 2018. January 17, 2018.
14. Европа Комиссияси «Eurostat» маълумотлари. https://www.statista.com/statistics/222286/online-banking-penetration-
in-leading-european-countries/
15. https://www.finextra.com/blogposting/20186/top-countries-for-launching-a-fintech-startup
16. https://vilmate.com/blog/fintech-industry-trends/
17. EY – Global FinTech Adoption Index 2019
TURIZM KORXONALARIDA BANK KREDITINING INNOVATSION
RIVOJLANISHINI TA'MILLASH
Karimova Aziza Maxomadrizoevna -
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti tadqiqotchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada, turizm sohasidagi korxonalarni innovatsion rivojlantirishda bank kreditining ahamiyati,
ushbu faoliyat sub'ektlari duch keladigan muammolar, ularni rivojlantirish va takomillashtirish uchun resurslar etishmasligi
bilan bog'liq masalalar ko'rib chiqilgan. Maqolada kredit ta'minotini takomillashtirish zarurligiga alohida e'tibor qaratilgan,
iqtisodiyot tarmoqlari bo'yicha tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar tahlili, shuningdek, turizm sohasidagi tadbirkorlik
sub'ektlari uchun berilgan kreditlar tahlili o'tkazilgan. Samarqand viloyati. Turistik korxonalarni kredit bilan ta'minlashni
yaxshilash bo'yicha xulosalar chiqariladi va takliflar kiritiladi.
Kalit so'zlar:
iqtisodiyot, bank, moliyalashtirish, kreditlash, turizm, turizm sanoati, investitsiyalar, kontseptsiya.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ БАНКОВСКОГО КРЕДИТОВАНИЯ ИННОВАЦИОННОГО
РАЗВИТИЯ ПРЕДПРИЯТИЙ СФЕРЫ ТУРИЗМА
Каримова Азиза Махомадризоевна -
соискатель, Самаркандский институт
экономики и сервиса
Аннотация.
В данной статье рассматривается значимость банковского кредитования при инновационном
развитии предприятий сферы туризма, Рассмотрены проблемы, с которыми сталкиваются субъекты данной
деятельности, связанные с не хваткой ресурсов для их развития и совершенствования. Особое внимание в статье
уделено необходимости совершенствования кредитной поддержки, и проведен анализ выданных кредитов со стороны
коммерческих банков по секторам экономики, а также анализ выданных кредитов для субъектов
предпринимательства сферы туризма по Самаркандской области. Сделаны заключения и даны предложения,
способствующие совершенствованию кредитной поддержки предприятий сферы туризма.
Ключевые слова:
экономика, банк, финансирование, кредитование, туризм, индустрия туризма, инвестиции,
концепция
IMPROVEMENT OF BANK CREDITING INNOVATIVE DEVELOPMENT
OF TOURISM ENTERPRISES
Karimova Aziza Maxomadrizoevna,
Samarkand Institute of Economics and Service researcher
Annotation.
This article examines the importance of bank lending in the innovative development of enterprises in the
tourism sector, Considered the problems faced by the subjects of this activity, associated with a lack of resources for their
development and improvement. Particular attention in the article is paid to the need to improve credit support, and an analysis
of loans issued by commercial banks by sectors of the economy is carried out, as well as an analysis of loans issued for business
entities in the tourism sector in the Samarkand region. Conclusions are made and proposals are made to improve credit support
for tourism enterprises.
Key words:
economics, bank, financing, lending, tourism, tourism industry, investments, concept.
БАНК ИШИ
