Виды факторов и показателей его эффективности

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

73

етказиш вазифасини бажарадиган ҳамкорларга

эътибор қаратишлари керак.

Ишлаётган технологик платформани иш-

лаб чиқиш - 42¿, ахборот ҳавфсизлиги масала-

лари - 41¿, мижозларнинг экотизим билан ўза-

ро алоқаси ва унинг бренд билан ассоциация-

сининг юқори сифатли тажрибасини яратиш –

38 ¿ асосий муаммолар эди.

Мамлакатимиздаги 33 млн.дан зиёд аҳоли

учун банк хизматлари сифатини ошириш, йирик

банклар фаолиятига таъсир қилувчи рискларни

диверсификациялаш мақсадида, самарадорлик

нуқтаи назаридан банкларнинг фойда келтир-

майдиган йирик филиалларидан воз кечиб,

чекка ҳудудларни ҳам қамраб олиш мақсадида

улар ўрнида бошқарув ходимларининг сони ва

операцион харажатлари анча чекланган кичик

банк хизматлари марказларини ташкил этиш

мақсадга мувофиқ.

Хулоса:

Кўплаб мамлакатлар сингари, ра-

қамли каналларни қўллаш асосида кичик ша-

ҳарлар ва қишлоқларда масофавий банк хизмат-

ларини ривожлантириш орқали аҳолини банк

хизматлари билан қамраб олишни ошириш.

Тижорат банклари фаолиятига янги тех-

нологияларни қўллаш асосида уларга таъсир

қилувчи молиявий рискларни диверсификация-

лаш. Бунда, биринчи навбатда ташқи таъсир-

лардан ҳимоялашга алоҳида эътибор қаратиш

зарур.

Сунъий интеллект технологияларини

банк соҳасида амалга оширишда тижорат банк-

лари фаолиятини мониторинг қилиш самара-

дорлигини ошириш ва улар томонидан тартиб-

га солиш талаблари (Sub Tech ва Reg Tech) бажа-

рилишини соддалаштириш, шунингдек банк

хизматлари кўрсатиш сифатини таҳлил қилиш,

фойдаланувчиларни

масофадан

биометрик

идентификациялаш (Face-ID) ва кредит тавак-

калчиликларини баҳолаш учун қўллаш масала-

лари киритиш.

Шундай қилиб, банк имкониятлари ва

мижозларнинг талабларини инобатга олган

ҳолда рақамли технологиялардан самарали

фойдаланишни ташкил этиш келгуси йилларда

банк секторини рақамлаштиришнинг асосий

йўналишлари бўлади.

Сўнгги йилларда қизиқиш янада ошган

инновацион маҳсулотлардан фойдаланиш қу-

лайлиги туфайли рақамли технологиялар нафа-

қат банклар, балки бутун иқтисодиёт учун ул-

кан ривожланиш салоҳиятига эга. Рационал ра-

қамли трансформациялар алоҳида банкларга ва

кейинчалик бутун банк секторига ўз фаолияти

самарадорлигини оширишга ва молия-кредит

ташкилотлари ривожланишининг янги босқи-

чига ўтишга имкон беради.

Манба ва фойдаланилган адабиётлар:

1.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 23 мартдаги 3620-сонли қарори.

2.

Ўзбекистон Республикаси Президентнинг 2021 йил 17 февралдаги «Сунъий интеллект технологияларини

жадал жорий этиш учун шарт-шароитлар яратиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори.

3.

Миронова Д.Д., Шершова Е.В. Развитие современных банковских технологий в условиях цифровой

трансформации экономики российской федерации // Вестник Алтайской академии экономики и права. – 2020. – № 4-3. – С.
378-384;

4.

https://www.mckinsey.com/business-functions/mckinsey-digital/our-insights/tech-forward/

innovative-technologies-in-

financial institutions-risk-as-a-strategic-issue

5.

Василько Ф.А., Чернова Е.В. Пути минимизации рисков в интернет-банкинге.// Международный студенческий

научный вестник. – 2016. – № 4 (часть).

6.

https://www.finextra.com/blogposting/17916/banks-that-can-help-reduce-financial-risks-in-a-user-friendly-way-can-

compete-with-any-tech-player

7.

https://www.cutover.com/blog/banks-innovation-reduce-risk

8.

https://www.360factors.com/blog/bank-risk-management/

9.

https://www.tadviser.ru/index.php

ФАКТОРИНГНИ ТУРЛАРИ ВА УНИНГ САМАРАДОРЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИ

Бобобеков Фарход Рустамович -

Ўзбекистон Республикаси Банк-молия

академияси докторанти

Аннотация:

Ушбу мақолада факторинг амалиётининг турлари, қолаверса халқаро ва миллий факторинг

операцияларини амалга оширишда мавжуд муаммо ва ютуқлар ҳақида таклиф ва мулоҳазаларимиз

шакллантирилган. Шунингдек факторинг турлари ҳақида кенгроқ тўхталиб факторинг операцияларининг жаҳон
миқёсида келтирилган рақамлар асосида таҳлил қилинган.

Таянч сўзлар:

факторинг, дебитор, дебиторлик қарздорлиги, регресс ҳуқуқли факторинг, регресс ҳуқуқсиз

факторинг, реверсив факторинг, ислом факторинги, ишлаб чиқариш, мол етказиб берувчи.

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

74

ВИДЫ ФАКТОРОВ И ПОКАЗАТЕЛЕЙ ЕГО ЭФФЕКТИВНОСТИ

Бобобеков Фарход Рустамович -

докторант Банковско-финансовой академии Республики Узбекистан

Аннотация:

в данной статье сформированы наши предложения и комментарии по видам факторинга, а

также существующие проблемы и достижении в осуществление международных и национальных факторинговых
операций. Здесь также подробно рассматриваются типы факторинга и их анализ на основе мировых показателей

факторинговых операций.

Ключевые слова:

дебитор, дебиторская задолженность, факторинг с регрессом, факторинг без регресса,

реверсивный факторинг, исламский факторинг, производство, поставщик.

TYPES OF FACTOR AND ITS EFFICIENCY

Bobobekov Farxod Rustamovich -

doctoral student of the Banking and Finance Academy of the Republic of Uzbekistan

Abstract:

this article contains our suggestions and comments on the types of factoring, as well as existing problems and

achievements in the implementation of international and national factoring operations. It also discusses in detail the types of
factoring and their analysis based on the world indicators of factoring operations.

Key words:

Factoring, commercial bank, credit, accounts receivable, production, manufacturers, leasing, forfeiting,

buyer, seller, debtor, business entity, financing.

Кириш.

Ишлаб чиқарувчилар томонидан

етказиб берилган маҳсулот (товар ва хизмат-

лар) учун харидорнинг ўз вақтида тўловни

амалга оширмаслиги бу сотувчи ва харидор

ўртасида дебиторлик қарзини вужудга келиши

ва ишлаб чиқарувчининг ўз навбатида ликвид-

лигни камайишига олиб келади. Бу ҳолат айниқ-

са ўтган йилдан бошланиб ҳозиргача давом

этаётган SARS-Cov-2 пандемияси даврида бутун

дунё бўлаб иқтисодиётни ҳамма жабҳаларида

кўрина бошланди. Мазкур муаммони мавжудли-

ги кўпгина хўжалик юритувчи субъектлардан

қисқа муддатли молиялаштириш ва даврий иш-

лаб чиқариш циклини узмаслик учун бошқа
алтернатив йўлларни излашга мажбур қилмоқ-

да. Хўжалик юритувчи субъектлари учун асосий

молялаштириш манбаси банк кредити ҳисоб-

ланса, алтернатив молявий хизмат турларидан

бири бу–факторинг ҳисобланади. Факторинг-бу

молиявий хизмат тури бўлиб, бунда факторинг

компания (тижорат банки) мижозлардан товар-

ларни сотиш ва хизматларни кўрсатиш жараё-

нида юзага келадиган дебиторлик қарздорлиги
ҳуқуқини маълум бир дисконт нархда сотиб

олишига айтилади.

Илмий адабиётлар таҳлили.

Ишлаб чи-

қарувчилар ўзларининг дебиторлик қарздорли-

гини қисқартириш йўлида факторинг амалиёти-

дан фойдаланиши бу мақбул йўллардан бири

ҳисобланади. Бу борада иқтисодчи олимлар-

нинг фикрларини ўрганишга ҳаракат қилдик.

Жумладан, М.В.Кутин ва Д.Н.Цветковаларнинг

фикрича ривожланаётган давлатларда бутун
активларнинг 20-25 ¿ бу дебиторлик қарздор-

лиги ва қолган 10-15 ¿ кредиторлик қарздор-

ликни ташкил қилади. Бошқача айтганда актив-

ларни 4/1 қисмини дебиторлик қарздорликни

ташкил қилади[1]. Бевосита факторинг амалиё-

тини ривожланишига таъсир ўтказган омил-

лардан бири бу ўрта асрларда текстил саноати-

ни ривожланиши, муҳим туртки бўлган. Бу

тартиб XIX-асрнинг 90-йилларигача давом эт-

ган. Айни шу йиллар саноатнинг бошқа тармоқ-

лари (металлургия, нефт-газ, кимё, озиқ-овқат)

ривожланиши асносида факторинг хизмати бу

соҳаларга хизмат кўрсатишни бошлаган[2].

И.Е. Покеместев ва М.В. Леденевларнинг фикри-

ча Халқаро амалиётда хусусан саноати ривож-

ланган мамлакатларда айнан регресс ҳуқуқисиз

факторинг амалиёти қўлланилади[3]. Мазкур

фикрга қўшимча қилаган ҳолда шуни таъкид-
лашимиз керакки. Ўзбекистон Республикасида

тижорат банклари томонидан асосан регресс

ҳуқуқисиз факторинг амалиёти қўлланилади[4].

Бизга маълумки факторинг шартномаси бажа-

рилишида харидорнинг тўлов қобилияти муҳим

рол ўйнайди. Бу ҳолат ривожланаётган давлат-

ларда кўпинча муаммоли бўлиб хўжалик субъ-

ектлари регресс ҳуқуқли факторингга мурожаат

қиладилар. Чунки кўп ҳолларда харидорларни
тўлов қобилиятини аниқлашни имконияти

бўлмайди.

Асосий қисм.

Факторинг амалиётининг

моҳияти унинг функцияларида намоён бўлади.

Факторингни қўйидаги асосий функциялари

мавжуд: молялаштириш; дебиторлик қарздор-

лигини бошқариш; харидорни тўлов қобилия-

тини таҳлил қилиш ва рискларни суғурталаш.

1.

Молиялаштириш функцияси – бу со-

тувчи ишлаб чиқарган маҳсулот (товар ва хиз-
матлар)ни харидорга етказгандан кейин, маъ-

лум суммани тўлов муддати келмасдан олишни

англатади. Шубҳасиз факторинг амалиётини-

нинг молиялаштириш функцияси бу факторинг

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

75

шартномаси қатнашчиларига кенг имкониятлар

эшигини очади:

Биринчидан, банк кредитидан фарқли

ўлароқ, факторинг орқали молиялаштириш

маълум вақт оралиғида амалга оширилади;

Иккинчидан, факторинг компания учун,

сотувчи агар молиявий имконияти яхши бўл-

маса ҳам факторинг компания (тижорат банки)

учун бу унчалик аҳамиятга эга эмас, чунки де-

биторлик қарздорлигини унга харидор тўлайди,

сотувчи эмас.

2.

Факторинг амалиётини комплекс хиз-

матларни ўз ичига олади. Шу асосда, факторинг

хизмати ўз ичига қарздор (сотувчи)нинг мижоз-

ларни тўлов қобилиятини аниқлаш ва таҳлилий

маълумот йиғишдан иборат бўлса, бошқа то-

мондан қарзларни йиғиш (коллекторлик хизма-

ти) ва уларни камайтиришдан иборатдир.

Дебиторлик қарзларини бошқариш – бу факто-

ринг компания сотувчининг харидорга нисба-

тан дебиторлик қарздорлигини бошқаришини

англатади. Яъни сотувчи маҳсулотни сотиш ва

ишлаб чиқаришни кенгайтириш билан шуғул-

ланса, факторинг компания унинг ўрнида деби-

торлик қарздорлигини жорий ҳолатини таҳлил

қилиб унинг ундириш йўллари билан шуғулла-

нади. Одатда факторинг компанияда дебитор-

лик қарздорлигини бошқариш ва ундириш

жараёнида кенг тажриба ва мижозлар ҳақида

тўлиқ маълумотлар базаси шакллантирган бў-

лади. Шунинг учун зарур ҳолатларда факторинг

компания сотувчининг сўровномаси асосида

харидор тўғрисида тўлиқ маълумотни тақдим

қила олади.

Ўзбекистон амалиётида факторинг опреа-

циялари тижорат банклари томонидан бажари-

лишини ҳисобга олсак, мижоз ҳақида маълумот

тўплаш ва дебиторлик қарздорлигини ундрили-

ши ҳам улар томонидан амалга оширилади[5].

Жаҳон тажрибасида эса коллекторлар, муддати

ўтган қарздорликни қарздор фойдасига унди-

риб беришни ўз зиммасига олади, яъни қарз-

дорлигни ундириш билан ҳам шуғулланади.

Ўзбекистонда коллекторлик хизматини юридик

жиҳатдан амалга ошириш имконияти мавжуд

эмас. Яъни тижорат банклари томонидан берил-

ган факторинг шартномаси асосида молиялаш-

ган суммани ўз муддатида тўланмаслик учун

ҳеж қанақа пения, фоиз ундирилмайди.

3.

Факторинг компания учун харидорни

тўлов қобилиятини аниқлаш функцияси. Юқо-

рида таъкидлаганимиздек ўз фаолияти доира-

сида харидорлар ҳақида кенг маълумотлар ба-

засини шакллантиришидир. Бу айниқса ривож-

ланаётган давлатларда жуда қўл келиши мум-

кин, зеро уларда мижозлар ҳақида маълумот

йиғиш базалари яхши ривожланмаган.

4.

Рискларни суғурталаш функцияси – бу

факторинг компаниясининг дебиторлик қарз-

дорлигини харидорининг тўлов қобилиятига

қараб рискларни суғурталашни англатади. Фак-

торинг компания дебиторлик қарздорлигини

таҳлил қилиб агар харидорнинг тўловга имко-

нияти йўқлигини аниқласа у, дебиторлик қарз-

дорлигини қўшимча равишда суғурталаши мум-

кин. Кўпгина Ғарб олимлари факторингни ушбу

функцияси бўйича турли-хил илмий қарашларга

эга эканлигини изланишларимиз давомида

ўргандик. Масалан, фактор умумий суммани

молиялаштиришни ўз зиммасига олган бўлса

ҳам ҳеж қачон мол етказиб берувчи (сотувчига)

100¿ суммани тўлаб бермайди. Тўлаб берилган

аванс ва асосий сумма ўртасидаги фарқ, фактор

томонидан захира сифатида ушлаб турилади. Бу

захира тўлов муддати ичида содир бўлиши

мумкин бўлган ҳар қандай вазият учун суғурта

вазифасини бажариши мумкин [6].

Факторинг турлари:

дунё тажрибасида

факторинг амалиётининг (молия хизмати) тур-

ли хил шакклари мавжуд. Факторингни бевоси-

та амалга ошириш жойига қараб иккига бўли-

нади. ички ва ташқи факторинг.

Ички факторинг деганда бевосита факто-

ринг амалиётининг ҳамма иштирокчилари

(факторинг компани ё тижорат банки, сотувчи

ва харидор) бир ҳудуд (мамлакат)да жойлашган

бўлади. Халқаро фаторингда қатнашувчилар

турли давлатларда туриб мазкур жараённи

амалга оширадилар.

Тўламаслик риски (кредит риски)ни қай-

си томон ўз зиммасига олишига қараб факто-

ринг қўйидагича бўлинади: регресс ҳуқуқи асо-

сидаги факторинг амалиёти (resource factoring)

ва регресс ҳуқуқисиз факторинг амалиёти (non

resource factoring).

Молиявий ривожланган давлатларда асо-

сан регресс ҳуқуқисиз факторинг амалиёти кенг

тарқалган, бу факторинг компани (тижорат

банки) қарздор дебиторлик тўлов қобилиятига

эга бўлмаса унинг риск мажбуриятини молия-

лаштирган томон, яъни факторинг компания

(тижорат банки) ўз зиммасига олишни англа-

тади. Чунки факторинг компания (тижорат

банки)да харидорнинг дебитор тўлов қобилия-

тига эга бўлмаган тақдирда унга нисбаттан та-

лаб қилиш (регресс ҳуқуқи мавжуд бўлмайди).

Регресс ҳуқуқида аксинча факторинг ком-

пания (тижорат банки)да дебиторнинг қарзла-

ри бўйича тўлиқ талаб қилиш имконияти мав-

жуд. Хорижий ривожланган давлатларда асосан

факторинг амалиёти регресс ҳуқуқисиз амалга

оширилади. Масалан, Италияда 69 ¿, АҚШда

73¿ факторинг операциялари регресс ҳуқуқи-

сиз амалга оширилади[7]. Лекин хорижий мам-

лакатларда ҳам кўп ҳолларда сотувчилар агар

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

76

дебиторлик қарздорлигини қайтариб олиши

эҳтимоли паст бўлса, регрессли факторинг ама-

лиётига мурожаат қиладилар [8].

Регресс ҳуқуқли факторинг шартномасида

мол етказиб берувчи факторинг компания (ти-

жорат банки) билан бирга маълум рискни

олади. Яъни факторинг шартномаси томонлар

(сотувчи, харидор ва фактор) ўртасида тузилиб

бу жараёнда харидор тўлов қобилиятига эга

бўлмаса, унда сотувчи факторга молиялашти-

рилган суммани (шартнома асосида тўлиқ ёки

маълум қисмини) қайтариб бериши керак.

Сотувчи унинг мижози, ишончли ва кўп йиллар

давомида ҳамкорлик қилган молиявий жиҳат-

дан тўлов қобилиятига эга бўлса регрессли фак-

торинг шартномасини имзолаши, аҳамиятига

эга. Қўшимча равишда яна шу нарсани таъкид-

лаб ўтиш кераки, агар сотувчи харидорга шарт-

номада кўрсатилмаган товар маҳсулотни етка-

зиб ва унинг шартномасини факторинг компа-

нияга сотган бўлса, унда факторинг компания

ҳар қандай ҳолатда ҳам тўланган суммани

сотувчидан ундиришга ҳақли ҳисобланади.

Умумий ҳолда регрессли факторинг орқа-

ли сотилган дебиторлик қарздорлигини ҳуқу-

қини фактор харидордан ундиролмаса унда у

сотувчидан талаб қилади. Ҳозирги пайтда

Россия Федерациясида 80 ¿гача бўлган факто-

ринг шартномалари айнан регрессли факторинг

шартномаларига тўғри келмоқда[3].

Ўзбекистон Республикаси амалиётида

регрессли факторинг амалиёти қўлланилмайди.

Мамлакатимизда тижорат банклари томонидан

фақат регресс ҳуқуқисиз факторинг амалиёти

мавжуд[4]. Юқорида айтиб ўтганимиздек рег-

рессли факторинг амалиётида, дебиторлик

қарздорлигини харидор томонидан тўланмас-

лик риски ўзаро факторинг компания (тижорат

банки) ва сотувчи ўртасида бўлинади. Бу эса

факторинг рискини камайтиришига олиб

келади.

Реверс факторинг (тескари факторинг

амалиёти)

товар ва маҳсулотларни улгуржи

шаклда олиб чакана ҳолда сотадиганлар учун

тўловни кечиктириб тўлашга асосланган молия-

вий хизмат тури ҳисобланади. Гарчи бу хизмат

тури харидорни товар маҳсулотларини молия-

лаштиришга йўналтирилган бўлса ҳам, лекин

факторинг компания (тижорат банки) сотувчи

билан шартнома тузади. Масалан, Россияда

йирик товар ва маҳсулот олди-сотдиси билан

шуғулланадиган: Пятёрочка, Metro Cash and

Carry каби чакана сотувчилари факторинг ком-

пания (тижорат банки) билан ҳамкорлик битим-

ларини тузишган, бу орқали ўзларининг мол

етказиб берувчиларини–факторинг компания

(тижорат банк) лари билан шартнома тузишга

ундайдилар. Сотувчи ва фактор ўртасида тузил-

ган шартнома бўйича харидорда қулай имко-

ният пайдо бўлади, яъни у бир қанча улгуржи

сотувчи (мол етказиб берувчи) лар билан ҳисоб-

китоб қилмасдан, балки битта кредитор билан

ишлайди. Бу йирик хўжалик субъектлари учун

вақт ва харажатларни тежашга олиб келади.

Кичик турдаги мол етказиб берувчилар ҳам бу

вазиятдан ютадилар, яъни уларга фактор томо-

нидан комплекс молиявий хизмат кўрсатилади.

Сотувчи молини етказиб бергандан, дарҳол ўз

маҳсулоти учун нақд маблағ олади. Реверсив

факторинг амалиёти қўйидаги схема кўриниши-

да амалга оширилади:

Расм. Реверсив факторинг амалиёти [9]

1.

Харидор ва факторинг компания (ти-

жорат банки) ўзаро ҳамкорлик қилиш бўйича

келишиб оладилар.

2.

Фактор мол етказиб берувчи билан

факторинг шарномасини имзолайди.

3.

Сотувчи (мол етказиб берувчи) хари-

дорга товар, маҳсулотни етказиб беради.

4.

Харидор товар маҳсулот етказиб бе-

рилгани ҳақида факторга хабарнома жўнатади.

5.

Фактор товар, маҳсулот учун 90¿ гача

бўлган суммани дисконт нархда тўлаб беради.

6.

Харидор тўлов тўғрисидаги маълумот-

ларни факторга жўнатади.

Сотувчи (мол етказиб

берувчи)

Харидор

Факторинг компания (тижорат банки)

3

8

5

2

1

4

6

7

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

77

7.

Харидор етказиб берилган товар, маҳ-

сулот учун фактор билан тўлиқ ҳисоб-китоб

қилади.

8.

Факторнинг компания (тижорат банки)

қолган суммани сотувчига тўлаб беради.

Тескари факторинг амалиётининг қулай

томони бу кредиторга (факторга) ҳам харидорга

қулай ҳисобланади. Яъни кредитор (фактор)

кичик (мол етказиб берувчи) билан ҳамкорлик

қилади, бу эса риск даражасини камайтиради.

Йирик харидорларнинг ҳам тескари факторинг

амалиётидан манфаатлари мавжуд. Масалан,

улар ўз сотувчилари билан мақбул шартларда

тўлов муддатини узайтиришлари мумкин.

Бошқа томондан эса бир қанча мол етказиб

берувчилар билан ҳисоб-китоб қилмасдан битта

кредитор (фактор) билан ҳамкорлик қилишади.

Хулоса ўрнида айтишимиз лозимки

Ўзбекистонда реверсив ёки тескари факторинг

амалиёти тижорат банкилари томонидан амал-

га оширилмайди. Бироқ мамлакатимизда охир-

ги йилларда олиб борилаётган кенг қамровли

ислоҳотлар ўлароқ иқтисодиётни ривожланти-

риш, экспорт кўламини оширишга бўлган сайи

ҳаракатлар ечими сифатида реверсив факто-

ринг (Тескари факторинг амалиёти) ни мамла-

катимизда қўллаш керак деб ўйлаймиз. Мисол

учун, улгуржи ва чакана савдо билан шуғуллана-

диган савдо мажмуалари (Korzinka.uz, Makro,

Atlas,

Carrefour

, Havas) ва уларнинг мол етказиб

берувчилари билан тижорат банклари айнан

реверсив факторинг тури орқали ҳамкорлик

қилишни таклиф қилишлари мумкин. Бу борада

Мексиканинг “Nafin” банки шубҳасиз беқиёс

тажрибага эга. “Nafin” банки Мексикада давлат

тасарруфидаги молиявий институт ҳисоблана-

ди. Мазкур банкнинг 2001 йилдаги факторинг

улуши Мексика бўйича 2 ¿ни ташкил қилган

бўлса, 2004 йилда факторинг амалиёти тўлиқ

электрон реверсив факторинг шаклига ўтган-

дан сўнг бу кўрсаткич 60 ¿га ошган. 2009 йилга

келиб бу программада 700 дан ошиқ йирик банк

мижозлари қатнашган бўлиб улардан 36 %

давлат секторидаги корхоналар бўлса қолган

64¿ хусусий сектор вакиллари бўлган. Умуман

олганда 2001 йилдан то 2013 йилгача бўлган

даврда $24 млрд. доллардан ортиқ реверсив

факторинг операциялари мазкур банк томони-

дан амалга оширилган [10].

Ислом факторинг амалиёти:

ислом мо-

лияси охирги йилларда нафақат мусулмон ола-

мида балки бутун дунёда интеграциялашув

жараёнида, молиявий ва воситачилик қилиш

учун яхши потенциалга эга бўлиб бормоқда.

Хусусан анъанавий банклар етарлича хизмат

кўрсата олмайдиган ҳолларда, ислом молияси ўз

хизматларини жадаллик билан тақдим қилиб

келмоқда. Шариатда, бошқа динга мансуб шахс-

лар билан савдо-сотиқ қилиш ман қилинмаган-

лигини ҳисобга олсак, ҳозирги пайтда кўп дав-

латлар ислом молиялаштириш тизимидан фой-

даланиши мақсадида ислом давлатлари билан

ҳамкорлик қилишда ўзининг норматив-ҳуқуқий

ҳужжатларини ислом молиясига мослаштир-

моқдалар.

Бу борада Халқаро Факторинг Ассоциа-

цияси (Factor Chain International) мутахассисла-

ри исломшунос олимлар билан биргаликда ис-

лом факторинг операциялари учун қўшимча

норматив ҳужжатларни тайёрлашган. Ислом

факторинги умумий Халқаро Факторинг Қоида-

ларидан қўйидаги жиҳатлари билан фарқ қи-

лади[11]:



Исломда фоиз олиш ман қилингани

боис факторинг операциялари билан боғлиқ ҳар

қандай дебиторлик қарздорлиги кечиктирил-

ган (муддати тугаган) тўловлар ичида ётади.



Баъзи товар ва хизматлар исломда ман

қилинганлиги боис, ушбу маҳсулот ва хизмат-

ларга дисконт муддати бошланмасдан олдиндан

ўзаро келишиб олинади.

Мурабаха (савдо битими асосидаги молия-

вий маҳсулот) ва факторинг ўртасида ўхшаш-

лиги, факторинг амалиётини шариат қонунлари

бўйича мақбул хизмат тури сифатида қабул

қилинмоқда.

Умуман олганда дунёдаги охирги ўзга-

ришларни ҳисобга олиб айтадиган бўлсак,

ислом мамлакатлари транзакциялари 2023 йил-

га бориб $4 трлн.долларга етиши Халқаро Фак-

торинг Ассоциацияси (FCI) томонидан прогноз

қилинмоқда. Бу ўсиш асносида ислом факторинг
операцияларини кўламини кенгайишини ҳам

алоҳида таъкидлаб ўтишимиз лозим (1-жадвал).

1

-

жадвал

Дунё бўйича факторинг айланмаси: турлари бўйича 2009-2020йй (млрд.евро) [14]

Йиллар

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Жами: факторинг айланмаси

623

746

904

988 1046 1068 1104 1099 1104 1141 1122

954

Регресс ҳуқуқли факторинг

159

235

267

306

340

356

302

237

231

245

191

143

Регресс ҳуқуқисиз факторинг 242

283

331

352

345

372

434

481

479

483

474

494

Реверсив факторинг

50

89

139

76

Ислом факторинги

81

Бошқа факторинг турлари

222

227

305

305

361

340

368

381

344

324

317

239

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

78

Бевосита Ўзбекистон Республикасида

ислом динига эътиқод қилувчилар кўпчиликни

ташкил қилишига қарамай, шу вақтгача исло-

мий молияси қўшни мамлакатларга қараганда

Ўзбекистонда деярли ривожланмаган, ваҳолан-

ки ушбу соҳанинг ривожланишида мамлакати-

миз жуда катта салоҳиятга эга. Буни йирик хал-

қаро молиявий ташкилотлар (Ислом Тараққиёт

Банки Гуруҳи, Халқаро Молия Корпорацияси,

Осиё Тараққиёт Банки ва б.) экспертлари то-

монидан эътироф этган. Шу билан бирга, сўнгги

йилларда халқаро молия ташкилотлари билан

ҳамкорликда ушбу йўналишда баъзи бир ишлар

амалга оширилди. Хусусан 2020 йил бошида

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тарақ-

қиёт Дастури доирасида «Ўзбекистонда исло-

мий молия маҳсулотлари таҳлили» бўйича

амалга оширилган тадқиқот ва унинг доирасида

ўтказилган сўровнома натижаларига кўра, банк

кредитларидан фойдаланмасликнинг асосий

сабаблари сифатида авваламбор, диний қараш-

лар, кредитлар бўйича юқори фоиз даражаси ва

кредитлаштиришнинг мураккаблиги кўрсатил-

ган бўлиб, агар мамлакатда ислом молия муас-

сасалари ташкил этилса, юқоридаги сўровнома-

да иштирок этган қатнашувчиларнинг аксария-

ти ушбу муассаса хизматларидан фойдаланиш-

лари мумкинлигини таъкидлаганлар. Ҳатто,

анъанавий банклар ҳам Ўзбекистонда ислом

молия муассасалари ташкил қилиш, молия тар-

моғида ҳалол ва шаффоф рақобат юзага келиши,

натижада мамлакатга сармоялар оқими ўсиши

ва диверсификациясига олиб келиши ҳақида ўз

фикрларини билдирганлар[12]

.

Нуфузли Халқа-

ро ташкилотларнинг юқоридаги тадқиқодла-

рига қўшимча қилиб айтмоқчимизки ислом

молиясини Ўзбекистонда ривожланиши, кейин-

чалик ислом факторингни ҳам амалиётда қўлла-

нилишига асос бўлиб хизмат қилади. Республи-

камизда ислом молиясини ривожланиши ва

унга тўсқинлик қиладиган муаммоларни барта-

раф қилиш кераклигани Муҳтарам Президен-

тимиз ҳам Олий Мажлисга қилган Мурожаатно-

масида айтиб ўтдилар ..«Ўзбекистонда ислом

молиявий хизматларини жорий этиш бўйича

ҳуқуқий базани яратиш вақти-соати келди.

Бунга Ислом тараққиёт банки ва бошқа халқаро

молия ташкилотлари экспертлари жалб этила-

ди» [13].

2-расм. Факторинг айланмаси: турлари бўйича 2009-2020йй (млрд.евро) [15]

Умумий ҳолда факторинг турлари бўйича

ўсиш динамикаси (2009-2020) йиллар оралиғи-

да ўсувчи бўлиб 2009 йилга нисбатан 2020 йил-

да 34¿ ўсган. Жадвал ва келтирилган графикли

расмдан кўриш мумкинки факторинг турлари

бўйича регресс ҳуқуқисиз факторинг амалиёти

ажралиб турибди. Ушбу йилларда унинг ўсиш

динамикаси 52 ¿ни ташкил қилган. Ундан

кейин эса регресс ҳуқуқи асосида факторинг

амалиёти ўрин олган. Бу кўрсаткич мазкур

оралиғ йилларда аҳамиятли равишда ўсмаган

2011-2016 йилларни ҳисобга олмаганда. Ревер-

сив факторинг турининг қўллаш имкониятлари

чекланган боис (асосан савдо ва йирик ишлаб

0

200

400

600

800

1000

1200

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Дунё бўйича факторинг айланмаси: турлари бўйича

2009-2020йй (млрд.евро)

Жами: факторинг айланмаси

Регресс ҳуқуқли факторинг

Регресс ҳуқуқисиз факторинг

Реверсив факторинг

Ислом факторинги

Бошқа факторинг турлари

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

79

чиқарувчиларга майда етказиб берувчилар)

жадвалдаги кўрсаткичлар ҳам паст. Ислом фак-

торингни бўйича эса асосан Шарқ давлатлари-

нинг аксарияти фойдаланиши ва бошқа томон-

дан FCI учун бу янги молиявий хизмат тури си-

фатида яқин йиллардан бошлаб ривожланти-

риш дастурига киритилганлиги учун фақат

2020 йил учун маълумот берилган.

Жадвал ва келтирилган график расмдан

икта нарсага эътибор беришни сўрардик.

Биринчидан, 2009 йил бу жаҳон иқтисодиёти

энди молиявий инқироздан чиққан пайт бўли-

шига қарамасдан 2014-2016 йилларда эса нефт

нархини жаҳон бозоридаги нархи кескин тушиб

кетишига қарамасдан факторинг бўйича уму-

мий кўрсаткичлар деярли ўзгармаган. Иккинчи-

дан, 2020 йилдаги ҳисоботга қарайдиган бўлсак

кўрсаткичлар кескин тушиб кетган.

Бундан хулоса қилсак бўладики факто-

ринг амалиётини ривожланишига 2007-2009,

2014-2016 йиллардаги молиявий ва иқтисодий

инқирозлар деярли таъсир қилмаган. Лекин

2020 йилдан бошланиб ҳозиргача давом этаёт-

ган SARS-Cov-2 пандемияси сезиларли даражада

таъсир ўтказган.

Хулоса.

Изланишларимиз натижасига кў-

ра Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари

факторинг амалиётини амалга оширишда ўз

мижозларини ҳақида маълумот йиғишда, ягона

маълумотлар базаси мавжуд эмас. Бу борада

бизни таклифимиз қўйидагича Ремпублика

миқёсида Факторинг ассоциациясини ташкил

этиш ва мижозлар ҳақида ягона базани яратиш,

бу эса ўз навбатида тижорат банклари учун риск

даражасини камайтиришга ёрдам берар эди.

Биринчидан, изланишларимиз давомида,

регресс ҳуқуқисиз факторинг амалиёти асосан

ривожланган давлатларда кенг қўлланиланили-

ши ва буни бир нечта сабаблари мавжудлигини

кўрдик:

1.

Ривожланган давлатларда информа-

цион шаффофлик юқори бўлиб, бу факторинг

компанияларга ўз мижозлари ҳақида етарлича

маълумот йиғишга имкон беради.

2.

Ривожланган мамлакатларда факто-

ринг компаниялари тор соҳада (масалан, текс-

тил, пойафзал маҳсулотлари, савдо ва бошқ)

фаолият олиб борадилар. Бу тажриба уларга

мазкур соҳани кенг ва чуққур ўрганишга имкон

беради.

3.

Факторинг

амалиётида

бошқарув

менджменти, ва факторинг бўйича ҳуқуқий

норматив ҳужжтларни кенг қамровли ва қола-

верса Миллий Ассоциациялар ва Халқаро Фак-

торинг Ассоциациялар билан яқин ҳамкорлик

қилиш регрессли факторингни амалга ошириш-

да ўз самарасини беради.

Бироқ Ўзбекистонда юқорида айтиб ўт-

ганимиздек регресс ҳуқуқисиз факторинг ама-

лиёти қўлланилади. Фикримизча, мазкур ама-

лиётни бир қанча камчиликлари мавжуд. Жум-

ладан: тижорат банкилари факторинг амалиё-

тини бажариш жараёнида ўз мижозлари ҳақида

етарлича маълумотлар базасини ярата олмас-

лиги.

Иккинчидан, тижорат банкининг регресс

ҳуқуқисиз факторинг амалиётини бажаришда

харидорни тўлов қобилиятини пастлиги тижо-

рат банкилари учун юқори даражадаги риск

ҳисобланиб жорий активларда дебиторлик

қарздорлиги лигини ортишига олиб келади.

Мамалакатимиз тижорат банклари томо-

нидан ўз муддатида молиялаштирилган сумма-

ни сотувчи ва унинг мижози томонидан қай-

тарилмаслиги бу тижорат банкларига маълум

рискни келтириб чиқаришини ўргандик. Бу бо-

рада ушбу рискларни минималлаштириш мақса-

дида Марказий банк томонидан факторинг опе-

рацияларига хос бўлган юқори даражадаги ха-

тар муносабатларини тижорат банклари томо-

нидан ҳар ойда активлар сифатини таснифлаш

ва активлар бўйича эҳтимолий йўқотишларни

қоплаш учун захиралар шакллантиришлари

лозим [16].

Факторинг амалиёти молиявий хизмат-

лардан ташқари қарздорликни баҳолаш ва кол-

лекторлик хизматини амалга оширишини бир

қатор қулайликлари мавжуд. Биринчидан, ушбу

хизматларни кўрсатишда у иқтисодий жиҳатдан

маблағ ва вақтдан ютади. Яъни кўп сонли ми-

жозлар билан ишлаш жараёнида унда мижозлар

ҳақида улкан тажриба ва маълумотлар базаси

йиғилади ва фактор бу борада доимий харажат-

ларни қисқартиришига эришади. Бундан ташқа-

ри факторинг мижозларини кичик ва ўрта биз-

нес вакиллари ташкил этишини ҳисобга олсак

уларнинг аксарияти мазкур амалларни бажа-

риш имкониятига эга эмас. Бошқа тарафдан

хўжалик субъектлари кўпинча ишлаб чиқариш

бўйича катта тажриба эга бўлса-ҳам молиявий

муаммоларга келганда оқсаб қоладилар.

Учинчидан, факторинг компаниялар (ти-

жорат банки) лари фаолияти давомида мижоз-

лар ҳақида катта маълумотлар базасига эга

бўлади ва маълумотларни маълум ҳақ эвазига

бошқа керакли кредит муассасаларига сотиши

мумкин.

Хулоса

қилиб

айтадиган

бўлсак

Ўзбекистон Республикасида юридик жиҳатдан

тижорат банклари ташқари бошқа кредит таш-

килотларини факторинг амалиёти билан шуғул-

ланишига рухсат мавжуд. Лекин амалда фақат

тижорат банклари бу амалиёт билан шуғулла-

нади. Бу борада бизнинг таклифларимиз:

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

80

˗ қонунчилигни такомиллаштириб муста-

қил факторинг компанияларига ҳам фаолият

юритишига рухсат бериш керак. Бу ўзаро рақо-

батни кучайтирса, бошқа томондан хизмат кўр-

сатиш сифати ва таннархини арзонлаштиради.

˗ тижорат банкларимиз Халқаро Факто-

ринг Ассоциациясига интеграциялашувини

жадаллаштириш керак, зеро экспорт ва импорт

операцияларини факторинг ёрдамида амалга

ошириш тижорат банклари ва хўжалик субъ-

ектлари ларига кенг имкониятларни очади[17].

˗ ўрганишлармиз натижасида ривожлана-

ётган давлатларда асосан регресс ҳуқуқи асо-

сида факторинг амалиёти қўлланилишини ҳи-

собга олган ҳолда, Ўзбекистонда ҳам регрессли

факторингни жорий қилишни таклиф этамиз.

Манба ва адабиётлар рўйхати:

1.

М.В.Кутин, Д.Н.Цветкова “Дебиторская задолженность: возникновение и способ управления” Journal of

Economy and Business. pp-13-15. Vol.10-2(56), 2019

2.

Ф.Бобобеков. “

Факторинг мохияти, назарий асослар ва тушунчалар

”

12-22б. Тошкент: “Молия ва Банк иши”

электрон журнали 1-сон, 2020йй.

3.

И.Е. Покаместов, М.В.Леденев “Факторинг” учебное пособие Москва: ИНФРА-М. 87стр. 2013г

4.

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки “Тижорат банклари томонидан Ўзбекистон Республикаси

ҳудудида факторинг операцияларини ўтказиш тартиби тўғрисида”ги Низом. Ўзбекистон Республикаси Адлия
вазирлиги томонидан 2000 йил 3 августда 953-сон билан давлат рўйхатидан ўтказилган (ҳужжат амалда ўз кучини
йўқотган)

5.

Ўзбекистон Республикаси Қонуни “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида” Тошкент ш., 2019 йил 5 ноябрь,

ЎРҚ-580-сон.

6.

Leora Klapper. “The Role of Reverse Factoring in Supplier Financing of Small and Medium Sized Enterprises”. pp-1-32.

Development Research Group the World Bank Washington, DC. 2004

7.

M.H. R. Bakker, L.Klapper, G. F. Udell “Financing Small and Medium-size Enterprises with Factoring: Global Growth in

Factoring—and Its Potential in Eastern Europe”. ISBN 83-89188-17. pp-1-50. The World Bank, Poland, Warsaw Office Edition I,
Warsaw 2004

8.

Ben J. Sopranzetti “The Economics of Factoring Accounts Receivable” pp-1-21. Journal of Economics and Business

1998, Elsevier Science Inc., New York.

9.

Ўрганилган адабиётлар асосида муаллиф ишланмаси.

10.

J. C. Moreno-Brid, E. P. Caldentey, Laura Valdez (2017) “Changing Challenges in the Modernization of Development

Banks in Latin America: The case of Nacional Financiera, Mexico’s key Development Bank” pp-30
https://www.networkideas.org/wp-content/uploads/2017/05/02_2017.pdf

11.

www.fci.nl/en. Халқаро Факторинг Ассоциацияси маълумотлари асосида.

12.

https://finance.uz/index.php/uz/fuz-menu-biznes-uz/8289-zbekistonda-islom-moliyasi Маълумотлари асосида.

13.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси “Халқ сўзи”

30.12.2020й №276

14.

www.fci.nl/en. FCI Annual review 2018 Халқаро Факторинг Ассоциацияси маълумотлари асосида муаллиф

ишланмаси

15.

www.fci.nl/en. FCI Annual review 2018 Халқаро Факторинг Ассоциацияси маълумотлари асосида муаллиф

ишланмаси

16.

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки “Тижорат банкларида активлар сифатини таснифлаш ва

активлар бўйича эҳтимолий йўқотишларни қоплаш учун захиралар шакллантириш ҳамда улардан фойдаланиш
тартиби тўғрисида”ги Низом. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2015 йил 14 июлда 2696-сон
билан давлат рўйхатидан ўтказилган

17.

Ушбу мақолани ёзиш жараёнида АТБ “Капиталбанк” Халқаро Факторинг Ассоцияцияси (FCI)га аъзо

бўлганлиги маълум қилинди. https://kapitalbank.uz/ru/press_center/news/akb-kapitalbank-stal-chlenom-mezhdunarodnoy-
faktoringovoy-assotsiatsii/?sphrase_id=69293

ВЛИЯНИЕ ВНЕШНЕГО ДОЛГА НА ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ:

ЭМПИРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ НА ПРИМЕРЕ СТРАН АЗИИ

Арифханов Алаутдин Джалалханович -

заместитель директора департамента Центрального банка РУз

Арифханова Хабиба Шухратовна -

эксперт ООО “Norma Hamkor”

Аннотация:

В данной статье исследуется взаимосвязь между уровнем внешнего долга и экономическим

ростом в случае 20 стран Азии с невысоким уровнем доходов - 4 стран Центральной Азии и 16 других азиатских стран

с невысоким уровнем доходов. В этой статье мы используем квадратичную регрессию для панельных макроданных с
1995 по 2017 год, полученных из баз данных Всемирного банка и ООН, чтобы найти предел, при котором внешнее
заимствование начинает оказывать негативное влияние на экономический рост. Эмпирические результаты
показывают существование перевернутой U-образной зависимости между уровнем внешнего долга и ростом ВВП на

душу населения. Средний пороговый уровень внешнего долга варьируется между странами, включенными в выборку,
примерно от 40 до 65 процентов ВВП.

Ключевые слова:

внешний долг, темп роста ВВП на душу населения, регрессионная модель с фиксированными

эффектами

БАНК ИШИ