Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
249
пoрти соҳaсигa жaлб этилгaн инвестициялaрни
самарали йўналишларга йўналтириш, aвтoмo-
биль трaнспoрти кoрхoнaлaрининг инвести-
циoн мaнбaлaри вa улaргa бўлгaн эҳтиёжини
aниқлaш зарур.
Автомобиль транспорти корхонасининг
рақобат салоҳиятини корхона рақобат салоҳия-
ти ва транспорт хизматлари рақобат салоҳият-
ларига ажратиб тадқиқ этиш мақсадга мувофиқ.
Чунки рақобат муҳити ва рақобатчилар ўртаси-
да ишлаб чиқариш салоҳиятлари тенг бўлган
шароитда рақобат устунлигига транспорт хиз-
матлари рақобатдошлиги орқали эришилади.
Тармоқда рақобат салоҳиятининг асоси сифати-
да ресурслардан фойдаланиш даражаси таҳлил
этилиб, қўшимча ўсиш суръатига асосан экстен-
сив ўсиш омили кучлироқ таъсир этади. Бундан
рақобат салоҳиятини ошириш учун интенсив
омилларнинг мавжуд захираларидан тўлиқ
фойдаланиш зарур.
Корхона рақобат салоҳиятини баҳолаш
тизимини такомиллаштирмасдан туриб, унинг
самарадорлигини оширишга боғлиқ чора-тад-
бирларни амалга ошириш мушкулдир. Иннова-
цион иқтисодиётни шакллантириш шароитида
автомобиль транспорти хизматлари кўрсатиш
жараёнининг барча босқичларида рақобатдош-
лигини миқдор ва сифат жиҳатидан таъмин-
лашнинг асосий йўналишларидан бири интел-
лектуал транспорт тизимларини қўллашдир.
Автомобиль транспорти корхоналарида мижоз-
лар талаб этган ҳажмда, сифатда ва баҳода
транспорт-логистика хизматларини кўрсатиш
учун, аутсорсингга буюртмани шакллантириш
ва уни амалга ошириш мақсадга мувофиқ.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш
бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” ПФ-4947-сон фармони.
2.
Президент Шавкат Мирзиёев машинасозлик тармоғини трансформация қилиш ва соҳада рақобатни ривожлантириш
масалалари бўйича ўтказган йиғилишлари. 13 нвар 2021 йил.
3.
Бычков В.П. Экономикa предприятий aвтомобильного трaнспортa. – М: Инфрa, 2010. –56-61 с.
4.
Демьянович И. В. Экспертные методы решения проблем кaчествa трaнспортных услуг. // Проблемы современной
экономики, –2011. –№1, –C. 342-346.
5.
Горшенин В.И. Трaнспортное обеспечение коммерческой деятельности: Учебное пособие. –Мичуринск: изд-во
Мичуринского госaгроуниверситетa. 2009, –С. 6-7
6.
Гукетлев Ю.Х. Формировaние систем регулировaния регионaльных трaнспортных комплексов: Aвтор. дис.докт. экон.
нaук. – М: МAДИ, 2009. – 41 с.
7.
Тaбaков Н.К. Стрaтегии рaзвития трaнспортa. // Трaнспорт Российской Федерaции, –№4, 2006. –С 6.
8.
Қодиров Т. Aвтомобиль трaнспортидa ишлaб чиқaриш жaрaёнлaри бошқaрувини тaшкил этишгa услубий ёндaшув. //
ТAЙИ хaбaрномaси. –Тошкент, 2017. – №2. – Б. 83-89.
9.
Рaвшaнов М.Н. Йўл-трaнспорт мaжмуaси иқтисодий сaлоҳияти: муaммо вa ечимлaр. –Т.: МЭ, 2012. -209 б.
10.
Қaххоров A.Ж. Ўзбекистон aвтомобиль трaнспорти тизимидaинновaцион мaркетинг фaолиятини тaкомиллaштириш.
Иқт.фaн. фaлс.док. aвтор. ТДИУ, 2018. -57б
11.
Ирисбековa М.Н. (DSc) Мaркетинг тaмойиллaри aсосидa трaнспорт хизмaтлaри бозорини оптимaллaштириш: иқт. фaн.
док. дисс. aвтореф. ТДИУ, 2017. -84 б.
12.
М.Б.Кaлонов (PhD) Aвтомобиль трaнспорти корхонaлaридa ҳaрaжaтлaр ҳисобини тaкомиллaштириш: иқт. фaн. фaлс.
док. дисс. aвтореф. ТМИ, 2017. -54 б.
13.
Суюнов Д.Х. Бизнес муҳитнинг ривожланишига корпоратив бошқарув механизмини жорий этишни такомиллаштириш.
и.ф.д. дисс. – Т., 2008 – 261 б.
14.
Э.A.Кaмaловa (PhD) Юклaрни тaшишнинг логистик бошқaрувини тaкомиллaштириш: иқт. фaн. фaлс. док. дисс. aвтореф.
ТДИУ, 2019. -62 б.
15.
З.К.Усмaнов (PhD) Ўзбекистон трaнспорт тизимининг ҳудудий тaшкил этилиши вa уни тaкомиллaштириш: геог. фaн.
фaлс. док. дисс. aвтореф. ЎзМУ, 2019. -65 б.
16.
A.М.Мергaнов (PhD) Темир йўл трaнспортидa идиш-қaдоқли юклaрни тaшишни тaшкиллaштириш жaрaёнлaри
технологиясини тaкомиллaштириш: тех. фaн. фaлс. док. дисс. aвтореф. ТAЙЛҚЭИ, 2020. -57 б.
17.
Р.Г.Сaмaтов (PhD) Логистик тaмойиллaр aсосидa aвтомобиль трaнспорти хизмaтлaри сифaтини бaҳолaш услуби: тех.
фaн. фaлс. док. дисс. aвтореф. ТAЙЛҚЭИ, 2019. -61 б.
18.
Ўзбекистoн Республикaсининг ижтимoий-иқтисoдий ҳoлaти. XI ТРAНСПOРТ ВA AЛOҚA, -Т. 2019 -293-297 б.
19.
The World Bank: World Development Indicators. http: //data.worldbank.org/indicator.
СТРАТЕГИК РАҚОБАТБАРДОШ УСТУНЛИКЛАРНИНГ ЗАМОНАВИЙ САНОАТ КОРХОНАСИНИНГ
БАРҚАРОР РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ ДИАГНОСТИКАСИ УСЛУБИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ
Гиязова Нозима Баязовна -
Бухоро давлат университети
«Иқтисодиёт» кафедраси катта ўқитувчиси
Аннотация.
Мақолада стратегик рақобатбардош устунликларнинг замонавий саноат корхонасининг
барқарор ривожланишига таъсири диагностикаси услубини ишлаб чиқиш масаласи ўрганилган.
Калит сўзлар:
стратегия, рақобатда устунлик, ривожланиш стратегияси, диагностика, услуб.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
250
РАЗРАБОТКА МЕТОДА ДИАГНОСТИКИ ВЛИЯНИЯ СТРАТЕГИЧЕСКИХ КОНКУРЕНТНЫХ
ПРЕИМУЩЕСТВ НА УСТОЙЧИВОЕ РАЗВИТИЕ СОВРЕМЕННЫХ ПРОМЫШЛЕННЫХ
ПРЕДПРИЯТИЙ
Гиязова Нозима Баязовна -
Бухарский государственный университет
Старший преподаватель кафедры "Экономики"
Аннотация.
В статье исследуется проблема разработки методики диагностики влияния стратегических
конкурентных преимуществ на устойчивое развитие современного промышленного предприятия.
Ключевые слова:
стратегия, конкурентное преимущество, стратегия развития, диагностика, метод.
DEVELOPMENT OF THE METHOD OF DIAGNOSIS OF THE IMPACT OF STRATEGIC COMPETITIVE
ADVANTAGES ON THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE MODERN INDUSTRIAL ENTERPRISE
Giyazova Nozima Bayazovna -
Bukhara state university
Senior Lecturer of the Department of Economics
Annotation.
The article explores the issue of developing a method of diagnosing the impact of strategic competitive
advantages on the sustainable development of a modern industrial enterprise.
Keywords:
strategy, competitive advantage, development strategy, diagnostics, method.
Кириш.
Бугунги кунда барча саноат
корхоналари кучли рақобат шароитида фаолият
олиб бормоқда. Саноат корхоналарининг ишлаб
чиқариш самарадорлигини ошириш биринчи
навбатда рақобатда устунликка эришиши орқа-
ли эришилади. Ўзбекистонда пахта хомашёсини
чуқур қайта ишлаш асосида юқори қўшилган
қийматли экспортбоп тайёр маҳсулот турлари-
ни ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш зарурати
ортиб бормоқда. Шу боисдан 2017-2021 йиллар-
да Ўзбекистон Республикасини ривожланти-
ришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳара-
катлар стратегиясида “таркибий ўзгартириш-
ларни чуқурлаштириш, миллий иқтисодиёт-
нинг етакчи тармоқларини модернизация ва
диверсификация қилиш ҳисобига унинг рақо-
батбардошлигини ошириш” бўйича муҳим вази-
фалар белгилаб берилган[1]. Бу каби улкан ва-
зифаларнинг муваффақиятли бажарилиши рес-
публикамиз иқтисодиётининг етакчи тармоқла-
ридан бири саналган тўқимачилик саноати кор-
хоналарида
стратегик рақобатбардош устунлик-
ларнинг корхона барқарор ривожланишига таъ-
сири диагностикасини ишлаб чиқишга боғлиқ
бўлиб, бу эса ушбу тадқиқот иши мавзуси дол-
зарблигини белгилаб беради.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили.
Бун-
дай шароитда саноатнинг барқарор ривожлани-
ши энг муҳим жиҳатлардан бири бўлиб, у ўз нав-
батида хориж мамлакатлари билан мавжуд сиё-
сий ва иқтисодий алоқаларга қарамай, умуман
иқтисодиётнинг техник ва технологик тарақ-
қиётига сабаб бўлади.
Ушбу муаммони ҳал қилиш барқарор ри-
вожланишнинг моҳияти ва мазмунини, шунинг-
дек, уни қўллаб-қувватловчи механизмларни
тушунишни талаб қилади. Барқарорлик халқаро
ҳужжатларда (масалан, «Атроф-муҳит ва ривож-
ланиш бўйича Рио Декларацияси» [2], «XXI аср
кун тартиби»[3], шунингдек, конвенциялар ва
кўп томонлама шартномалар асосида глобал
аҳамиятга эга бўлган муайян масалаларни қа-
бул қилиш каби таъсир тамойилларини ўрна-
тиш ва қабул қилиш доирасида тизимнинг
меъёр даражасида ишлашини давом эттириш
қобилиятини назарда тутади. Барқарорлик аҳо-
ли сони ва мавжуд табиий ресурслар ўртасидаги
мувозанатни талаб қилади. Бир соҳанинг
эҳтиёжларини ва тегишли тармоқларда ишлаб
чиқарилган маҳсулотларнинг сонини ҳисобга
олиш керак, аммо бунда келажак авлодлар
эҳтиёжларини инкор этмаслик лозим. Т.Мальтус
[4], Л.Вальрас[5], К.Я.Кондратьев[6] каби муал-
лифлар ва бошқалар ўз тадқиқотларини шу да-
ражадаги барқарорлик жиҳатларига бағишла-
ганлар. Аммо ушбу тадқиқот ишлари умумий
назарий тавсифга эга бўлиб, уларда тўқимачи-
лик корхоналари барқарор ривожланишига таъ-
сир қилувчи омилларни таснифлаш, ҳолатини
диагностика қилиш масаллалари етарлича ўр-
ганилмаган.
Тадқиқот методологияси.
Илмий-тадқи-
қот методологияси бўлиб диалектика услуби
ҳисобланади ва тадқиқот жараёнида танлаб ку-
затиш, таққослаш, тизимлаштириш каби усул-
лардан фойдаланилди.
Таҳлил ва натижалар.
Таҳлил натижала-
ри шуни кўрсатдики, тўқимачилик тармоқлари
мажмуасидаги корхоналар мисолида маҳаллий
саноат корхоналари барқарор ривожланишига
қарамай, камдан-кам ҳолларда ижобий динамик
ривожланишни намойиш этадилар. Уларнинг
аксарияти ҳанузгача оғир иқтисодий ҳолатда,
муҳим қисми эса инқироз ҳолатида. Шу муно-
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
251
сабат билан саноат корхоналари ривожланиши-
нинг барқарорлик даражасини ўрганиш ва унга
стратегик рақобатбардош устунликлар таъси-
рининг хусусиятини аниқлаш вазифаси долзарб
аҳамият касб этади.
Республикамиз тўқимачилик саноат кор-
хоналари иқтисодий ҳолати таҳлили натижала-
ри шуни кўрсатадики, барқарор ривожланишни
таъминлаш учун рақобатбардош устунликларга
эга бўлиш ва уларни доимий равишда ривож-
лантириш зарур. Шу боисдан, барқарор ривож-
ланиш омиллари ҳамда имкониятларини излаб
топиш учун, бизнингча, чуқурроқ тарзда сама-
рали усулларни қўллаган ҳолда кенг қамровли
диагностикани амалга ошириш талаб этилади.
Шунинг учун биз томондан тўқимачилик са-
ноати корхоналари ишлаб чиқариш хусусиятла-
ридан келиб чиққан ҳолда уларнинг барқарор
ривожланиш даражасини диагностика қилиш
услубини ишлаб чиқдик. Ушбу услубга асосан,
тўқимачилик корхоналари барқарор риволаниш
даражаси диагностикаси қуйидаги босқичларни
ўз ичига олади:
Биринчи босқич
«Саноат корхонасининг
барқарор ривожланиш даражаси диагностика-
си» қуйидаги вазифаларни ҳал этишни ўз ичига
олади:
саноат корхоналари ривожланишининг
барқарорлик даражаларининг таърифи ва хусу-
сиятлари иқтисодий адабиётларнинг мантиқий
таҳлили асосида аниқланади;
саноат корхонаси барқарор ривожлани-
шининг таркибий қисмларини аниқлаш саноат
корхонаси барқарорлигини баҳолаш соҳасида
жаҳон назарияси ва амалиётини таҳлил қилиш
асосида аниқланади;
корхонанинг барқарор ривожланиш тар-
кибий қисмларини тавсифловчи кўрсаткичлар-
ни танлаш;
диагностика учун эмпирик асосни танлаш;
ишончли манбалардан кўрсаткичларни
йиғиш ва уларни бирламчи қайта ишлаш;
сўров ўтказилаётган корхонанинг барқа-
рор ривожланиш таркибий қисмлари учун жам-
лама ва интеграл кўрсаткичларини ҳисоблаш;
олинган натижаларни талқин қилиш;
сўров ўтказилаётган корхоналарнинг бар-
қарор ривожланишини белгиловчи асосий тар-
кибий қисмларни аниқлаш.
«Саноат корхонасининг мавжуд рақобат-
бардош устунликларини аниқлаш ва баҳолаш»
иккинчи босқичи
қуйидагиларни назарда тутади:
саноат корхоналарининг рақобатбардош
устунликларини аниқлаш ва таснифлаш;
корхонанинг рақобатбардош устунликла-
рининг барқарор ривожланиш даражасига таъ-
сирининг асосий моделини ишлаб чиқиш;
соҳанинг хусусиятларини ҳисобга олган
ҳолда, корхонанинг стратегик рақобатбардош
устунликларининг барқарор ривожланиш дара-
жасига таъсири моделини ишлаб чиқиш;
саноат корхонасининг барқарор ривожла-
нишига таъсир кўрсатадиган стратегик рақо-
батбардош устунликларини аниқлаш;
корхонанинг стратегик рақобатбардош
устунликларини тавсифловчи йиғма интеграл
коэффициентни ҳисоблаш формуласини ва ст-
ратегик рақобатбардош устунликларнинг аҳа-
миятини баҳолаш шкаласини ишлаб чиқиш;
саноат корхоналарининг рақобатбардош
устунликларини миқдорий баҳолаш.
Учинчи босқичда
«Стратегик рақобатбар-
дош устунликларнинг саноат корхонасининг
барқарор ривожланишига таъсирини баҳолаш»
қуйидагиларни назарда тутади:
стратегик рақобатбардош устунликлар-
нинг корхонанинг барқарор ривожланиш хусу-
сиятига таъсирини тавсифловчи график тузиш;
хулосаларни шакллантириш;
замонавий саноат корхоналарининг бар-
қарор ривожланишини ва кейинги босқичга
ўтиш имкониятини таъминлайдиган зарур ст-
ратегик рақобатдош устунликларни яратиш-
нинг асосий йўналишларини аниқлаш;
стратегик рақобатбардош устунликларни
ривожлантириш учун мотивация механизми ва
бошқарув воситаларини шакллантириш.
Тадқиқот жараёнида тўқимачилик корхо-
наларининг стратегик рақобат афзалликларини
тавсифловчи барқарор ривожланиш даражаси
ва коэффициентлари миқдорини ҳисоблаш учун
анкета сўров амалга оширилди. Натижаларга
қайта ишлов бериш асосида сўровда қатнашган
тўқимачилик корхоналарининг стратегик рақо-
бат афзалликларини тавсифловчи барқарор
ривожланиш даражаси ва коэффициентларни
баҳоланди ва натижалар 1-жадвалда келтирил-
ган.
Ривожланишнинг энг юқори даражаси
«ALKIM TEKSTIL» MЧЖ ва "COTTON TEXTILE"
MЧЖ учун хосдир, улар янги имкониятлар гу-
руҳидан тўқимачилик маҳсулотлари истеъмол-
чиларининг жорий ва келажакдаги эҳтиёжла-
рини қондириш, самарали стандартларни бел-
гилаш фаолияти, инновацион лойиҳаларни
ишлаб чиқиш ва самарали ташкилий тузилма ва
бошқарув аппаратига эгадирлар. Бу стратегик
рақобат афзалликлари танланган ривожланиш
стратегиясини самарали амалга ошириш ва қў-
йилган мақсадни амалга оширишни таъмин-
лайди.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
252
1-жадвал
Сўровда қатнашган тўқимачилик саноати корхоналарининг стратегик рақобат афзалликла-
рини тавсифловчи барқарор ривожланиш даражаси ва коэффициентлари миқдори
Корхоналар номланиши
Х қиймати
У қиймати
Барқарорлик даражаси
«ALKIM TEKSTIL» MЧЖ
0,61
0,55
нормал барқарор ривожланиш
«BEK MEGA TEXTILE» MЧЖ
0,31
0,13
критик ҳолат
“Crystal Color Textile” МЧЖ
0,33
0,13
критик ҳолат
“Textile Lux” МЧЖ
0,4
0,21
нормал барқарор ривожланиш
«BEST COLOR TEXTILE» MChJ
0,55
0, 39
нормал барқарор ривожланиш
"COTTON TEXTILE" MЧЖ
0,72
0,45
нормал барқарор ривожланиш
Манба:
Муаллиф ишланмаси.
Хулоса ва таклифлар.
Амалда мавжуд
вазиятни таҳлил қилиш натижалари асосида
тўқимачилик корхоналарида стратегик рақобат
устунликларини ривожлантиришнинг асосий
йўналишлари қуйидагиларни ўз ичига олиши
керак:
тўқимачилик маҳсулотлари истеъмолчи-
ларининг келажак эҳтиёжларини олдиндан анг-
лай билиш;
қулай институционал муҳитни яратиш;
инновация фаолиятини фаоллаштириш;
маркетинг фаолиятини фаоллаштириш;
етарлича жавоб бера оладиган бошқарув
тизими самарадорлигини ошириш;
омиллар ва меҳнат шароитларининг тез
ўзгаришига ўз вақтида муносиб жавоб бера ола-
диган бошқарув тизими самарадорлигини оши-
риш;
кенг миқёсда барча соҳаларда рақамлаш-
тириш технологиясидан самарали фойдаланиш.
Стратегик рақобат устунликлари таъсири-
ни диагностикалаш учун таклиф этилаётган
усулнинг афзалликлари қуйидагилар саналади:
1) хабардорлик (комплекслилик ва кўп
ўлчамлилик, шу жумладан, ички ва ташқи
муҳитнинг кўплаб омиллари, стратегик рақобат
устунликларининг аксарияти);
2) мавжудлик (жамоатчилик учун эркин
мавжуд корхона ҳисоботлардан фойдаланиш);
3) мослашувчанлик (хусусий кўрсаткич-
лар тўпламидан олинган умумий ва интеграл
кўрсаткичлардан фойдаланиш);
4) кўп қирралик (турли саноат йўналиши-
да);
5) муаммолар ҳақида эрта хабар бериш-
лик (баҳолаш пайтида муаммоли йўналишлар
ўчоғини аниқлаш имконини беради);
6) ривожланиш динамикасини аниқлаш
имконини беради.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли “2017-2021 йилларда Ўзбекистон
Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги фармони /
www.lex.uz.
2. Доклад конференции Организации Объединенных Наций по проблемам окружающей человека среде, Стокгольм, 5-16
июня 1972 года (издание Организации Объединенных Наций, в продаже под № R.73. II. А. 14), глава 1. -109 с.
3. Повестка дня на XXI век. Принята Конференцией ООН по окружающей среде и развитию, Рио-де-Жанейро, 3–14
июня 1992 года. – 101с.
4. Мальтус Т.Р. Опыт о законе народонаселения [Электронный ресурс] / Т.Р. Мальтус // Аналогия экономической
классики. Т.2. – Режим доступа:http://www.pseudology.org/Reklama/MaltusNarodZakon2.pdf.
5. Вальрас Л.Элементы чистой политической экономии [Текст] / Л.Вальрас. - М.: Изограф, 2000. -448 с.
6. Кондратьев К.Я. Глобальная экодинамика и устойчивое развитие: естественнонаучные аспекты и „человеческое“
измерение [Текст] / К.Я.Кондратьев // Изв. Рус.геогр. общества, 1997., Вып. 6. - С. 1-12.
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ШАРОИТИДА САНОАТ КОРХОНАЛАРИ САМАРАДОРЛИГИГА
МЕҲНАТ САЛОҲИЯТИ ТАЪСИРИ
Мухтаров Махмуджон Маруфович –
Андижон машинасозлик институти “Саноат ишлаб
чиқаришни ташкил этиш” кафедраси катта ўқитувчиси
Акбаров Муродилла Абдумалик ўғли –
“Иқтисодиёт” йўнилиши 2-курс талабаси
Аннотация:
Ушбу мақолада саноат корхоналарида иқтисодий самарадорликни ошириш мезонлари, бугунги
кундаги мавжуд ҳолати, шунингдек ишлаб чиқариш натижаларига меҳнат салоҳияти таъсири ўрганилган. Муаллиф
мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш, корхоналарнинг иқтисодий натижаларини яхшилаш ва иқтисодий
самарадорликни ошириш бўйича мулоҳазалар юритади.
Калитли сўзлар:
саноат, корхона, самарадорлик, ишлаб чиқариш, баҳолаш, фонд қайтими, капитал қайтими,
меҳнат салоҳияти, меҳнат унумдорлиги, иқтисодиёт.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
