STARS International University
167
Annotatsiya:
Ilm-fan rivojlangan, raqamli iqtisodiyot amaliyotga keng kirib borayotgan,
axborot texnologiyalari barcha sohani qamrab olgan, raqobat rivojlanib borayotgan hozirgi
zamonaviy bozor iqtisodiyotida inson resurslaridan samarali foydalanishning ahamiyati
tobora oshib bormoqda. Ayniqsa, bugungi kunda oliy ta’lim tizimida inson resurslari
tarkibi va dinamikasini yaxshilashni boshqarishga doir joriy me’yoriy-huquqiy hujjatlarni
takomillashtirish va ulardan ta’lim tizimini isloh qilishda samarali foydalanish vazifalari
dolzarblik kasb etmoqda. Maqolada oliy ta’lim tizimida inson resurslarini boshqarishga
doir joriy me’yoriy-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish vazifalari tahlil etilgan, hamda bu
borada xorij tajribasi o‘rganilgan va ushbu hujjatlarni takomillashtirish bo‘yicha amaliy
tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Tayanch tushunchalar:
inson resurslari, oliy ta’lim tizimi, me’yoriy-huquqiy hujjatlar,
ishchi kuchi, mehnat bozori, kadrlar, xizmatlar bozori, raqobat, bozor iqtisodiyoti, korxona
va tashkilotlar, ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmalar, intellektual salohiyatli.
Кириш
Бугунги кунда Ўзбекистоннинг янги тараққиёт босқичида олий таълим ти-
зимида инсон ресурслари бошқаришга доир жорий меъёрий-ҳуқуқий ҳуж-
жатларни такомиллаштириш долзарб вазифалардан бирига айланмоқда.
Глобаллашув жараёнларини кенгайтириш ягона жаҳон тармоқ бозор иқти-
содиётини шакллантиради. Глобаллашув тарқалишининг муҳим белгилари
инсон ресурслари билан таъминлаш соҳасида рақобатнинг кучайиши, ин-
сон капиталини, истеъдодларни ва интеллектуал салоҳиятини бошқариш
зарурати ҳисобланади. Инсон ресурсларини бошқариш изчилликда амалга
ошириладиган, мантиқий асосланган, ташкилотнинг ўзига хос ресурсларга
эҳтиёжларини қондиришга қаратилган ташкилий чора-тадбирлар сифатида
излаш, танлаш, ривожлантириш, ўқитиш, баҳолаш, аттестация қилиш, моти-
вациялаш, меҳнатни рағбатлантириш, ташкилий ривожлантириш ва карьера-
ass
RAJABOV DONIYOR DILSHOD
O‘G‘LI
rajabovdoniyor1411@gmail.com
ass
ESHONQULOV AZAMAT
ABDIRAXIMOVICH
Toshkent davlat iqtisodiyot
universiteti
OLIY TA’LIM TIZIMIDA
INSON RESURSLARINI
BOSHQARISHGA DOIR
ME’YORIY-HUQUQIY
HUJJATLARNI
TAKOMILLASHTIRISH
YO‘LLARI
https://doi.org/10.47689/STARS.univer-
sity-5-pp165-170
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
168
ни бошқариш воситасида амалга оширилади. Зеро, “ташаббускор ислоҳотчи
бўлиб майдонга чиқадиган, стратегик фикр юритадиган, билимли ва мала-
кали янги авлод кадрларини тарбиялашимиз зарур. Нафақат ёшлар, балки
бутун жамиятимиз аъзоларининг билими, савиясини ошириш учун аввало
илм-маърифат, юксак маънавият керак”
1
.
Дарҳақиқат, инсон русурси – бу инсон эга бўлган билим, кўникма ва
қобилиятлар йиғиндисигина эмас, балки у: биринчидан, тўпланган билим,
малака ва қобилиятлар захираси ҳисобланади. Иккинчидан, бу шундай
захираки, у ёки бошқа бир муҳитда инсон томонидан ижтимоий қайта
ишлашга сарфланади ва меҳнат унумдорлиги ҳамда ишлаб чиқаришнинг
ўсишига имкон беради. Учинчидан, тўпланган билим, кўникма ва қобили-
ятлар захирасининг мақсадга мувофиқ ишлатилиши фаолиятнинг юқори
унумдорлигида ишчи иш ҳақининг ўсишига олиб келади. Тўртинчидан,
эса даромаднинг ошиши инсонни рағбатлантиради ва қизиқтиради ҳамда
янги билим ва кўникмалар захирасини тўплаб, келажакда унумли қўллашга
сабаб бўлади.
Бугунги кунда мамлакатимизда инсон ресурсларини бошқариш ва улар-
нинг манфаатларини ҳар томонлама ҳуқуқий ҳимоя қилишга алоҳида
эътибор берилиб, қатор мақсадли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.
Давлатимиз раҳбари: “Маълумки, ёш авлод тарбияси ҳамма замонлар-
да ҳам муҳим ва долзарб аҳамиятга эга бўлиб келган. Аммо биз яшаётган
ХХI асрда бу масала ҳақиқатан ҳам ҳаёт-мамот масаласига айланиб бор-
моқда”
2
, деб алоҳида қайд этди. Шу боис, мамлакатимизда “мустақил
фикрлайдиган, мамлакатимиз истиқболи учун масъулиятни ўз зиммасига
олишга қодир, ташаббускор, шижоатли ёшларни тарбиялаш” ижтимоий
инсон капиталидан унумли фойдаланишнинг устувор йўналишларидан бири
сифатида белгиланган.
Мақсад ва вазифа
: Олий таълим тизимида инсон ресурслари бошқаришга
доир жорий меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни такомиллаштириш бўйича ама-
лий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Шу мақсадни амалга оши-
риш учун қуйидаги вазифаларни бажариш назарда тутилган:
- олий таълим муассасаларида инсон ресурсларини бошқаришнинг на-
зарий асосларини тадқиқ этиш;
- олий таълим тизимида инсон ресурсларини бошқаришга қўйиладиган
асосий талабларни таҳлил қилиш;
- олий таълим тизимида инсон ресурслари бошқаришга доир жорий меъ-
ёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни такомиллаштиришнинг янгича механизмалари-
ни тадқиқ этиш;
- олий таълим тизимида инсон ресурслари бошқаришга доир жорий
меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни такомиллаштиришнинг ахамияти, унинг са-
марали шакллари ва йўлларини таҳлил қилиш.
1
Шавкат Мирзиёев: «Демократик ислоҳотлар йўли – биз учун ягона ва энг тўғри йўлдир»
.
Президентимизнинг
Олий Мажлис Сенати ва Қонунчилик палатасига МУРОЖААТНОМАСИДАН.. 28.01.2020. HTTP://PAXTAKOR29.UZ › ..
2
Шавкат Мирзиёев: “ Жисмоний ва маънавий етук ёшлар – эзгу мақсадларимизга етишда таянчимиз ва суянчимизи
-
дир” “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракатининг IV қурултойидаги нутқи . 30 июн. 2017. https://uza.uz › posts › zhismo...
STARS International University
169
Тадқиқот методологияси
Тадқиқот ишини амалга оширишда ривожланган мамлакатларда меҳнат ва
олий таълим хизматлар бозорларини ўзаро алоқасини моделларини таҳлил
қилиш, статистик, солиштирма, эмпирик усулларидан фойдаланган ҳолда ре-
спубликада меҳнат ва олий таълим хизматлари бозорини ўзаро алоқаларини
самарадорлигини ошириш йўналишлари бўйича таклифлар берилган
Таҳлил ва натижалар
Мавзунинг долзарблигини асослаш ва ижтимоий аҳамиятини баҳолашда
республикамиз олий таълим тизимида инсон ресурслари бошқаришга доир
жорий меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни такомиллаштиришда, олий таълим
муассасаларини самарали бошқариш, таълим сифатини ошириш, олий таъ-
лимда раҳбар кадрлар касбий малакасини шакллантириш ҳамда улардан ин-
сон ресурсларидан самарали фойдаланиш йўлларини ишлаб чиқишда қўл-
лаш мумкин. Шу билан бирга, олий таълим тизимида инсон ресурсларини
бошқаришнинг самарали механизмларини шакллантиришнинг асосларини
яратиш масалаларининг таҳлили, бу жараёнда олий таълим муассасалари
раҳбар кадрлари малакасини такомиллаштиришга асос бўлувчи ташкилий,
норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ишлаб чиқишда, бу борадаги ишларни ре-
жалаштириш, уни амалга ошириш, ҳамда назорат этишда фойдаланилиши
мумкин.
Шунингдек, мақолани тайёрлашда Ўзбекистон Республикасининг қонун-
лари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, маърузалари,
нутқлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорларидан фойдаланилди. Жумладан,
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Ўзбекистон Республикаси Прези-
дентининг 2017 йил 7 февралдаги Фармони билан тасдиқланган “Ҳаракатлар
стратегияси”нинг учинчи ва тўртинчи: “иқтисодиётни янада ривожлантириш
ва либераллаштириш” ва “ижтимоий соҳани ривожлантириш” устувор йўна-
лишлари(таълим соҳасининг ривожлантириш” бўлими), Ўзбекистон Респу-
бликаси Президентининг Олий Мажлисга 2017 йил 22 декабрдаги, 2018 йил
28 декабрдаги ва 2020 йил 24 январдаги, 2020 йил 29 декабрдаги Мурожаат-
номалари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг, “Таълим тўғрисида”ги
1
Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизими-
ни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
2
Қарори ва бошқа
меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ўрганилди. Бундaн тaшқapи, инсон ресурсла-
рини бошқариш, кадрларни тайёрлаш, инсон ресурсларини бошқаришда хо-
рижий мамлакатлар тажрибаси, бўйичa кўпгинa олимларининг адaбиётлapи-
дaн фoйдaлaнилди.
Бозор иқтисодиёти шароитида мамлакатларда олий малакали мутахас-
сисларни тайёрлаш олий таълим хизматлари бозорида рақобатни кучай-
тиради. Рақобат олий малакали мутахассисларни тайёрлаш сифатига ўз
таъсирини ўтказади. Бу ўз навбатида олий малакали рақобатдош мута-
хассисларни тайёрлаш учун умумтаълим тизимини узлуксиз ривожлани-
шини ва малакали мутахассислар тайёрлашни шахсни ривожлантириш
концепциясига ўтишни талаб этади. Маълумотларда этилишича, дунё бў-
1
Ўзбекистон Республикаси «Таълим тўғрисида»ги Қонуни, ЎРҚ-637-сон-23.09.2020 йил. https://www.lex.uz.
2
Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги, ПҚ -2909-сон.20.04.2017 йил.
https://lex.uz/docs/.
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
170
йича олий таълимга талаб ошиб бормоқда, масалан 2000 йил жами 97
миллион студент бўлган бўлса, 2025 йилга келиб бу кўрсаткич 262 мил-
лионни ташкил қилиши мумкин
1
.
Олий таълим тизимида инсон ресурслари бошқаришга доир жорий меъ-
ёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни такомиллаштириш орқали таълим менежментини
замонавийлаштириш, ижтимоий ҳимоялаш, жамият аъзоларининг ҳуқуқий
маданиятини юксалтиришга катта эътибор қаратилади. Зеро, олий таълим
тизимида инсон ресурсларини бошқаришга доир жорий меъёрий-ҳуқуқий
ҳужжатларни такомиллаштириб бориш орқали таълим тизимини салоҳия-
тини оширишга, рақобатбардош кадрларни тарбиялаш самарадорлигини
ривожлантиришга эришилади. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикасида
олий таълимни тизимли ислоҳ қилишнинг устувор йўналишларини белгилаш,
замонавий билим ва юксак маънавий-ахлоқий фазилатларга эга, мустақил
фикрлайдиган юқори малакали кадрлар тайёрлаш жараёнини сифат жиҳа-
тидан янги босқичга кўтариш, олий таълимни модернизация қилиш, илғор
таълим технологияларига асосланган ҳолда ижтимоий соҳа ва иқтисодиёт
тармоқларини ривожлантириш мақсад қилиб олинган.
Жумладан, Германия, Швеция, Шотландия, АҚШ каби илғор ривожланган
мамлакатларда олий таълим хизматлари бозори билан меҳнат бозорлари-
ни ўзаро боғлиқликда ривожланиш моделлари мавжудлигини кўрсатади.
Швеция меҳнат бозори модели турли ишлаб чиқилган дастурлар асосида та-
лаб ва таклифни рағбатлантиришга асосланган бўлса, Шотландия меҳнат
бозори модели меҳнат ресурсларини ишлаб чиқарувчига ва истеъмолчи-
лар ўртасидаги бўладиган ижтимоий хизматларини Шотландия малака бо-
шқармаси томонидан ўрганиб борилади.
Шотландия ҳукумати томонидан малакавий бошқармага олий таълим
хизматларини ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчи хизматларини илмий
ўрганган ҳолда уни баҳолайди ва экспертлар билан биргаликда иш берув-
чилар ҳамкорлигида касбий малакаларини белгилаш мазмунини ва уни
баҳолаш усулини ишлаб чиқади.
АҚШ модели турли олий таълим хизматлари ва меҳнат бозорларини
тартиблаш учун турли дастурлар ишлаб чиқадилар (Technical Prepatation
for a Wored-Class Work Fore)
2
. Ушбу дастурни ижросини амалга ошириш
учун «Tech Prep» консорциум тузилган. Унинг асосий мақсади касбий
тайёргарликни ва иш жойларини имиджини тайёрлаш ҳамда янги касбий
мутахассислар йўналишларини ишлаб чиқиш билан шуғулланади. АҚШда
меҳнат муносабатларини тартиблаш қонунлари йўқ, лекин ишга ёлланувчи
иш берувчи ва касаба иттифоқи билан меҳнат битимлари тузилади. Бандлик-
ни таъминлашда АҚШ, Англия, Австралия, Канада, Германия, Финландия
ва Японияда давлат хизмати ташкил этилган. Давлат хизмат ташкилотла-
рида иш жойларини миллий банклари мавжуд бўлиб, бу бандлик хизмати
иш жойларини, касбий-психологик ишсизлар маълумотларини тўплаш ва
тўпланган ахборотларни компютер асосида тарқатиш вазифаларини амалга
1
Katsarova I. Higher education in the EU approaches, issues and trends. European Parliamentary Research Service.
Members’ Research Service March 2015 — PE 554. 169. p 3. http://www.eprs.ep.parl.union.eu
2
Мигранова Л.И. Совершенствование механизма взаимодействия рынка труда и рынка образовательных услуг.
Институт Государственного управления, права и инновационных технологий (ИГУПИТ) Интернет-журнал «НАУКО-
ВЕДЕНИЕ» №1 2013. 4 с.
STARS International University
171
оширади. Иш билан таъминлаш бюролари махсус терминал орқали бу
маълумотлардан фойдаланадилар.
Ҳозирги шароитда асосий муаммо, бу олий таълим хизматлари ва меҳнат
бозорлари ўртасидаги муносабатлар бозор иқтисодиётининг асосий иқти-
содий қонуни талаб ва таклиф қонуни талабларига риоя қилмасликдир.
Республикамизда ёшларни хорижий мамлакатларда олий малакали му-
тахассис билимларини олиш ва хорижда ишлашига ҳамда олий таълим
тизимини моҳиятини халқаро шароитда туширмаслик йўлида миллий
олий таълим тизимини ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда.
Республикамизда олий таълимни жаҳон олий таълимидан орқада қол-
маслиги учун халқаро олий таълимнинг ижобий тажрибаларидан унумли
фойдаланишни тақоза этади. Шунингдек, мамлакатимизда уларнинг тажри-
баларини қўллашда юртимизнинг ижтимоий-иқтисодий хусусиятларини
эътиборга олиш зарур.
Хулоса қиладиган
бўлсак, олий таълим тизимини ислоҳ қилишнинг ҳо-
зирги шароитида олий таълим муассасаларида ўз фаолиятини мунтазам
диверсификациялаш ва бошқарув жараёнларини такомиллаштириб бо-
ришни тақоза қилади. Шу билан бирга, олий таълим муассасалари ходимла-
рининг инсон капиталини аҳамиятли иқтисодий ресурс сифатида баҳолашни
долзарблигини белгилайди.
Инсон капитали сифатини оширадиган асосий таркибий қисм сифатида
илм-фан ва олий таълимга ажратиладиган инвестициялар билан бевосита
боғлиқдир. Инсон капитали сифатининг паст даражадалиги шароитида юқо-
ри технологияли тармоқларга инвестициялар юқори самарадорлик кел-
тирмайди. Хорижий мамлакатлар тажрибаси кўрсатишича, аҳоли асосий
оммасининг маданияти ва билими инсон капиталини шакллантириш учун
асос ҳисобланиб, энг аввало, олий таълим тизимида шаклланади. Бунинг
учун, олий таълим хизматлари ва меҳнат бозорларини ўзаро боғлиқликда
ривожланишини таъминлаш ва меъёрий-ҳуқуқий хужжатлар тизимини тако-
миллаштириш зарур. Шунингдек, мамлакатимизда таълим тизимини меҳнат
бозори талабларига мос равишда ривожлантиришда талабаларни малака-
вий кўникмалари ва амалий тажрибаларини янада ошириш зарур.
Мамлакатда давлат хусусий сектор ҳамкорлигини ривожлантириш, тех-
нопаркларни ташкил этиш, давлат ва тармоқ ёки иш берувчи корхо-
наларда малакали ходимлар томонидан дарс ўтишни ҳуқуқий асосларини
ишлаб чиқиш ва жорий этишни босқичма-босқич амалга ошириш мақсадга
мувофиқ ҳисобланади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2019 йил 8
октябрдаги ПФ-5847 сон “Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини
2030 йилгача ривожлантириш концепцияси тўғриси”ги Фармони.
2. Ўзбекистон Республикаси ПрезидентиШ. М. Мирзиёевнинг 07.02.2017 й.
ПФ-4947-сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармони.
3.
Ўзбекистон Республикаси «Таълим тўғрисида»ги Қонуни, ЎРҚ-637-
сон-23.09.2020 йил. https://www.lex.uz.
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
172
4. Шавкат Мирзиёев: «Демократик ислоҳотлар йўли – биз учун ягона ва
энг тўғри йўлдир»
.
Президентимизнинг Олий Мажлис Сенати ва Қонунчилик
палатасига МУРОЖААТНОМАСИДАН.28.01.2020.
HTTP://PAXTAKOR29.UZ › ..
5.Шавкат Мирзиёев: “ Жисмоний ва маънавий етук ёшлар – эзгу мақсад-
ларимизга етишда таянчимиз ва суянчимиздир” “Камолот” ёшлар ижтимоий
ҳаракатининг IV қурултойидаги нутқи . 30 июн. 2017. https://uza.uz › posts ›
zhismo...
6.Абдураҳмонов Қ.Х. “Меҳнат иқтисодиёти: назария ва амалиёт” / Дарслик.
Қайта ишланган ва тўлдирилган 3-нашри. – Т.: “FAN”, 2019. – 592 б.
7.Ансофф И. Стратегический менеджмент. – СПб.: Питер, 2009.
8.Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент. Учебник для вузов по экон.
спец. и направл. – Третье изд. – М.: Гардарика, 2008.
9.Герцман, М.А. Инновационный менеджмент – М.: 2010. – 482 с.
10. Katsarova I. Higher education in the EU approaches, issues and trends.
European Parliamentary Research Service. Members’ Research Service March 2015
— PE 554. 169. p 3. http://www.eprs.ep.parl.union.eu
11.
Мигранова Л.И. Совершенствование механизма взаимодействия рынка
труда и рынка образовательных услуг. Институт Государственного управле-
ния, права и инновационных технологий (ИГУПИТ) Интернет-журнал «НАУ-
КОВЕДЕНИЕ» №1 2013. 4 с.
