Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Communicative and pragmatic features of imperative
paremias (on the French language material)
Nigorabonu SUVONOVA
1
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received November 2022
Received in revised form
10 November 2022
Accepted 25 December 2022
Available online
25 January 2023
This article discusses the communicative-pragmatic
characteristics of French imperative paremias and analyzes the
interpretation of the category of imperativeness from the
philosophical, logical and pragmatic points of view, as well as
the types of imperative proverbs in relation to the
communicative-semantic purpose of the speech. At the same
time, their specific intentional forms are revealed through their
communicative and structural-semantic aspects. French
proverbs with a certain imperative purpose served as the main
paremiological units in the disclosure of the scientific and
practical purpose of this article.
2181-3663
/©
2023 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol1-iss1-pp20-28
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
imperative category,
imperative paremias,
edifying proverbs,
communicative-semantic
purpose,
speech intentions,
pragmatic phenomenon.
Imperativ paremiyalarning kommunikativ-pragmatik
xususiyatlari (fransuz tili materialida)
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
buyruq kategoriyasi,
imperativ paremiyalar,
nasihatomuz maqollar,
kommunikativ-semantik
maqsad,
nutqiy intensiyalar,
pragmatik hodisa.
Mazkur maqolada fransuz tilidagi imperativ paremiyalarning
kommunikativ-pragmatik xususiyatlari borasida fikr yuritiladi
va unda imperativlik kategoriyasining falsafiy, mantiqiy va
pragmatik nuqtai nazardan talqin qilinishi, shuningdek,
imperativ maqollarning nutqdagi kommunikativ-semantik
maqsadiga oid turlari tahlil qilingan. Shu bilan birga, ularning
o‘ziga
xos intensional shakllari kommunikativ va struktur-
semantik jihatlari orqali ochib berilgan. Aniq imperativ
maqsadga
yo‘naltirilgan
fransuzcha maqollar mazkur
maqolaning ilmiy va amaliy maqsadini ochib berishda asosiy
paremiologik misollar sifatida xizmat qilgan.
1
Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Samarkand State Institute of Foreign Languages.
Samarkand, Uzbekistan. E-mail: suvonova@samdchti.uz
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
1 (2023) / ISSN 2181-3701
21
Коммуникативно
-
прагматические
особенности
императивных
паремий
(на
материале
французского
языка)
АННОТАЦИЯ
Ключевые
слова:
категория
императива,
императивные
паремии,
назидательные
пословицы,
коммуникативно
-
семантическая
цель,
речевые
интенции,
прагматический
феномен.
В
данной
статье
рассматриваются
коммуникативно
-
прагматические
характеристики
французских
императивных
паремий
и
анализируется
интерпретация
категории
императивности
с
философской,
логической
и
прагматической
точек
зрения,
а
также
типы
императивных
пословиц
относительно
коммуникативно
-
семантической
цели
речи.
В
то
же
время,
их
специфические
интенциональные
формы
раскрываются
через
их
коммуникативные
и
структурно
-
семантические
аспекты.
Французские
пословицы
с
определенной
императивной
целью
послужили
основными
паремиологическими
единицами
при
раскрытии
научной
и
практической
цели
данной
статьи.
“
Kategorik imperativ
”
tushunchasi I. Kantning axloqiy falsafiy
ta’limotidagi
asosiy
tushunchalardan biri
bo‘lib,
u axloqning eng yuqori tamoyili hisoblanadi. Uning
so‘zlariga
ko‘ra,
kishida iroda mavjudligi tufayli inson hayot tamoyillari asosida harakatlarni
amalga oshirishi mumkin. Shu bilan birga, inson uchun axloqiy qonun
qat’iy
buyruq
beradigan imperativdir, chunki inson turli ehtiyojlarga ega ekan, unga hissiy impulslar
doimiy tarzda
ta’sir
qilib turadi.
Imperativ
deganda inson irodasining ushbu qonunga majburiyat sifatidagi
munosabati,
ya’ni
axloqiy harakatlarga nisbatan oqilona majburlash tushuniladi [5].
Bunday vaziyatda professor Sh.Safarov
ta’kidlaganidek,
so‘zlovchi
o‘z
kommunikativ
maqsadiga erishish uchun barcha shartli lisoniy belgilarni
jo‘yali,
o‘z
o‘rnida
ishlata olishi
darkor. Faqat shundagina u tinglovchini buyruq ijrosiga unday oladi. Xuddi shuningdek,
tinglovchi
–
adresat ham grammatikalashtirish usul va vositalari bilan tanish
bo‘lgan
holdagina nutqiy harakat mazmunini anglaydi, shartli belgilarni mantiqan idrok etadi va
ularning sirli, yashirincha
ma’no
jilolarini ocha oladi [6, 178].
Buyruq kategoriyasi
o‘z
kommunikativ xususiyatiga
ko‘ra
buyurish, iltimos,
maslahat
yoki
nasihat
kabi
ma’nolarni
ifodalab keladi. Buyruq
ma’noli
maqollar esa
odatda
nasihat
yoki
maslahat
xususiyatidan kelib chiqqan holda kishining shaxsiy fikri
yoki xohishini emas, balki xalq falsafasini yoki boshqacha qilib aytganda, xalq tafakkuri
va donishmandligini ifodalaydi. Masalan, buyruq
ma’noli
fransuzcha maqollarda asosan,
nasihat
va
maslahat
ma’nosi
ancha keng tarqalgan
bo‘lib,
ular imperativ paremiyalarning
asosiy kommunikativ maqsadini ifodalaydi:
NASIHAT
ma’nosi:
•
Choisissez votre femme par l’oreille bien plus que par les yeux.
•
Fais ce que tu peux, si tu ne peux faire ce que tu veux.
•
Gouverne ta bouche selon ta bourse.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
1 (2023) / ISSN 2181-3701
22
Imperativ paremiyalarga xos
nasihat
tushunchasi zamirida avvalambor,
yaxshilikka undash va yomonlikdan qaytarish fikri mavjud, zero
nasihat
bir kishining
boshqa bir kishiga xolis niyat bilan
to‘g‘ri
yo‘l
ko‘rsatishi
demakdir. Xalq orasida ushbu
tushunchaning asl
ma’nosi
xususida ikki xil
o‘xshatish
mavjud. Birinchisi,
“
kiyim tikish
”
degani. Bundan nasihat qiluvchi nasihat qilinuvchiga
o‘z
nasihati ila
ma’naviy
kiyim tikib
berganidek, kiyimida
yirtig‘i
bo‘lsa,
uni yamab bergandek
bo‘ladi,
degan
ma’no
kelib
chiqadi. Kiyim esa
o‘z
egasini issiqdan, sovuqdan saqlaydi, aybini berkitadi, ziynatlab
ko‘rsatadi,
chang yuqtirmaydi va shunga
o‘xshash
ko‘plab
foydalar keltiradi. Nasihat ham
ma’naviy
jihatdan shu kabi foydalidir.
“
Nasihat
”
so‘zining
ikkinchi
ma’nosi
“
asalni
mumdan tozalash
”
ma’nosidir.
Nasihat qiluvchi har xil aldov, xiralik va gina-kuduratdan
xoli gapni aytgani uchun shunday deyiladi. U toza va musaffo asaldek gapni aytgan, ishni
qilgan, xolislik bilan, pokiza qalb bilan samimiy ish yuritgan
bo‘ladi.
Bu esa nasihat
qilinuvchi uchun
o‘ta
foydali
ma’lumot
sifatida xizmat qila oladi [9].
Yuqorida keltirilgan misollarda ham xalq donishmandligining hikmatli nasihatlari
aks etgan,
ya’ni
Choisissez votre femme par
l’oreille
bien plus que par les yeux
paremiyasi
o‘zbek
tilida
Ot olsang minib ol, xotin olsang
ko‘rib
ol
, degan maqolga,
Fais ce que tu peux,
si tu ne peux faire ce que tu veux
maqoli esa
Xohlaganingdek emas, balki, imkoningga
yarasha yasha
, degan maqolga hamda
Gouverne ta bouche selon ta bourse
maqoli esa
o‘zbek
tiliga talqin qilinganda
Daromadga qarab buromad
maqoliga mos keladi. Ushbu
paremiyalarning
o‘zbek
tiliga mos keladigan semantik muqobillari aynan olinganligi
sababli ularning hammasida ham buyruq shakli aks etmasligi mumkin. Masalan,
Gouverne
ta bouche selon ta bourse
–
Daromadga qarab buromad;
Hâte
-toi lentement!
–
Qimirlagan
qir oshar! Usez, mais
n‘abusez
pas
–
Tuzini yeb tuzligiga tupurmoq;
kabi permiologik
birliklar shular jumlasidandir.
Xalq donishmandligiga asoslangan bunday nasihatomuz buyruqlar orasida
maslahat tushunchasiga yaqin paremiyalar ham
ko‘pchilikni
tashkil etadi.
Maslahat
nasihatdan biroz farqli
o‘laroq,
foydali maslahat,
ya’ni
biror ishni qanday qilish va
umuman qilmaslik borasidagi kerakli
yo‘l
-
yo‘riq
tarzidagi fikr va mulohazadir [7, 551].
Boshqacha qilib aytganda,
nasihat
pand
–
o‘git
o‘rnida
qo‘llanilsa,
maslahat
esa
yo‘l
-
yo‘riq
ko‘rsatishdir,
chunki uni aksariyat hollarda pand-nasihat sifatida
qo‘llab
bo‘lmaydi.
Bundan tashqari,
nasihat
o‘rgatish
va
ta’lim
berish asosiga qurilgan
bo‘lsa,
maslahat
esa
rioya etilishi
to‘liq
talab etilmaydigan tavsiya xarakteridagi fikr va mulohaza sifatida
talqin qilin qilinadi.
Shuningdek, ular
o‘rasidagi
ko‘zga
tashlanadigan yana bir asosiy semantik
farqlardan biri, ijobiy va salbiylik tushunchalarini qamrab olishi qobiliyatining
mavjudligidir. Umuman olganda,
nasihat
kishini doimo ijobiy
yo‘lga
boshqarsa,
maslahat
esa ham ijobiy, ham salbiy
ma’no
kasb etishi mumkin. Biroq ushbu nuqtai nazar
umumsemantik
ma’no
jihatidan
to‘g‘ri
bo‘lib,
paremiologik birliklar esa albatta, bunday
salbiy maslahat turidan holidir. Quyida bu ikkala tushuncha
o‘rtasidagi
umumiy,
differensial va nodifferensial xususiyatlarni keltirib
o‘tamiz:
Paremiyalarga xos
kommunikativ-semantik
maqsad turlari:
Yol-yoriq
tarzidagi fikr
Pand
–
o‘git
Ta
’
lim
berish
To‘liq rioya
etilmaydigan
tavsiya
Ijobiy
tushuncha
Salbiy
tushuncha
Nasihat
+
+
+
-
+
-
Maslahat
+
-
-
+
+
+
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
1 (2023) / ISSN 2181-3701
23
Xalq donishmandligi asosidagi fransuzcha paremiyalar yuqorida
ta’kidlanganidek,
nafaqat
nasihat
, balki ayrim
o‘rinlarda
nasihatomuz
maslahat
tushunchasini ham
ifodalashi mumkin. Masalan:
MASLAHAT
ma’nosi:
•
Aide toi,le ciel t’aidera.
•
Demandez à un malade s‘il veut la santé.
•
Occupe-toi de tes oignons.
Ushbu keltirilgan misollarning
o‘zbekcha
so‘zma
-
so‘z
ma’nosi
yordamida ularning
nasihatomuz mulohazali fikr orqali shakllangan maslahat xarakteridagi paremiologik
birliklar ekanligini aniqlash mumkin
bo‘ladi.
Masalan,
Aide toi, le ciel
t’aidera
paremiyasi
O‘zingga
-
o‘zing
yordam qil, osmon senga qarashadi,
ya’ni
Sendan harakat, Allohdan
barokat
;
Demandez
à
un malade
s‘il
veut la
santé
–
Agar bemor
sog‘ayishni
istasa, uning
o‘zidan
so‘ra;
ya’ni
Tabib tabib emas, kasalni boshidan
o‘tkazgan
tabib; Occupe-toi de tes
oignons
–
Sen
o‘zingning
piyozlaring bilan
shug‘ullan,
ya’ni
Har qanday ishga burningni
suqma
; kabi
ma’nolarni
anglatishi suhbatdoshning tinglovchiga tavsiya sifatida bergan
maslahati kabi qabul qilinadi.
Fransuzcha imperativ paremiyalar nafaqat,
nasihat
va
maslahat
tushunchalarini,
balki, nasihatomuz
buyruq
va
nasihatomuz
taqiq
ma’nolarini
ham ifodalaydi. Masalan:
SOF BUYRUQ
ma’nosi
:
•
Je le dis a toi, ma fille, entends-
moi bien, ma fillâtre
.
•
Montre-moi un menteur et je montrerai un voleur.
•
Nourris un corbeau, il te crevera l'oeil.
Keltirilgan misollarda harakatni bajarishga undash fikri boshqalarga qaraganda ancha
ustunlik qiladi. Ya
’ni ularning ma’nosidan kelib chiqqan holda bunday paremiyalarda ham
boshqa paremiyalar singari buyruq ohangi ostida yana boshqa tagma’no mavjudligi
namoyon bo‘ladi. Xususan,
Je le dis a toi, ma fille, entends-
moi bien, ma fillâtre –
(Men buni
senga aytaman qizim, qizginam sen yaxshilab eshit) Qizim senga aytaman, kelinim sen eshit;
Nourris un corbeau, il te crevera l'oeil
–
(Qarg‘
a
ni boq, u sening ko‘zingni
o
‘yib oladi) It qutursa,
egasini qopadi;
va
Montre-moi un menteur et je montrerai un voleur
–
(Menga
yolg‘onchini
ko‘rsating, men sizga o‘g‘rini ko‘rsataman) Ylg‘onning (o‘g‘rilikning) oxiri voy;
ma’nolari o‘z
kommunikativ maqsadi zamirida
birovga tekkizib gapirish
; va
asl haqiqatni boshqa narsaning
mohiyatidan qidirish;
kabi tagma’nolarni aks ettirmoqda
.
Paremiyalarning kommunikativ mazmunidagi
ta’qiq
ma’nosi
fransuzcha
maqollarda tez-tez
ko‘zga
tashlangani bois ularni ham aynan imperativ paremiologik
birliklar tarkibida nasihatomuz
ma’noda
uchratish mumkin. Masalan, quyidagi imperativ
paremiyalarga
e’tibor
qilaylik:
TA’QIQ
ma’nosi:
•
Ne crie pas sur les toits ce qu’on t’a confié a l’oreille
.
•
Ne remets pas au lendemain ce que tu peux faire aujourd’hui.
•
Ne laissez pas croître l’herbe sur le chemin de l’amitié.
Ushbu keltirilgan misollarning
o‘zbekcha
talqini, jumladan,
Ne crie pas sur les toits
ce
qu’on
t’a
confié
a
l’oreille
–
(Qulog‘ingga
aytilgan sirni, tomga chiqib, baqirib aytma)
Sirni sirtga chiqarma; Ne remets pas au lendemain ce que tu peux faire
aujourd’hui
–
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
1 (2023) / ISSN 2181-3701
24
Bugungi ishni ertaga
qo‘yma;
va
Ne laissez pas
croître
l’herbe
sur le chemin de
l’amitié
–
(Do‘stlik
so‘qmog‘ida
o‘tning
o‘sishiga
yo‘l
qo‘yma)
Do‘stni
izla, topsang uni asra;
ma’nolari
inkor grammatik kategoriyasi orqali ifodalanib, maqollar mazmunidagi kommunikativ
maqsad nasihatomuz
ta’qiq
orqali amalga oshmoqda.
Nutqda imperativni foydalanishdan
ko‘zlangan
maqsad har qanday harakatni
amalga oshirish yoki oldini olishdan iborat
bo‘lib,
u nutq harakatini bajarishda
tinglovchining irodasini belgilaydi. Chunki buyruqning barcha semantik turlari nutq
momentidan keyingi jarayonga
bog‘liq.
Shuning uchun ham buyruq kategoriyasi
ko‘rsatilgan
nutq vaziyatidan keyin sodir
bo‘lishi
ko‘zda
tutiladi [1, 69].
Imperativ maqollarning
o‘ziga
xosligi ham shundadir,
ya’ni
so‘zlovchi
tinglovchiga
buyruq qilishi va tinglovchi nutq momentidan
so‘ng
buyruqni bajarishi yoki bajarmasligi
mumkin. Binobarin, har qanday shaxs
o‘z
xohishiga
ko‘ra
pand-nasihatga amal qilishi
yoki amal qilmasligi tabiiy. Dotsenko E.L.
ta’kidlaganidek,
muloqotning
ko‘plab
sohalarida suhbatdoshning intensional maqsadini aniqlash ham
ma’lumotlarning
qabul
qilinish sifatini yaxshilashga hamda samarali aloqani
o‘rnatish
imkonini beradi [3, 98].
Shuning uchun ular
ko‘pincha
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
nasihatomuz buyruq asosida
sof
buyruq, talab, maslahat, ogohlantirish, taqiq, istak
va boshqalarni ifodalay oladi. Ushbu
tavsif ularni kommunikativ-semantik va pragmalingvistik hodisa sifatida tavsiflash
imkonini beradi. Shuningdek, agar B.I. Karadjev
ta’kidlaganidek,
buyruq gaplar bir
vaqtning
o‘zida
turli xil intensiyalarni ifodalay olishi hamda imperativ maqollarning
grammatik strukturasi aynan buyruq gaplardan tashkil topganligi inobatga olinsa,
demak,
ma’lum
bir imperativ maqollar ham bir vaqtning
o‘zida
nutqning turli xil
intensiyalarini ifodalashi mumkin, degan xulosaga kelish
o‘rinlidir
[4]. Masalan,
Ne crie
pas sur les toits ce
qu’on
t’a
confié
a
l’oreille,
ya’ni
Senga ishonib
qulog‘ingga
shipshitilgan
narsani tomga chiqib baqirib aytma,
ma’nosidagi
ushbu maqol
o‘zbek
tiliga
muqobillashtirilganda,
Sirni sirtga chiqarma!
maqoliga mos keladi va u bir vaqtning
o‘zida
nasihat, maslahat, uqtirish, buyurish, ogohlantirish
singari keng kommunikativ
maqsadlarni ifodalay oladi. Buni aniqlash uchun esa albatta, mazkur maqol
qo‘llanilgan
nutqiy vaziyatni hamda kontekstni
o‘rganish
maqsadga muvofiqdir va shu orqali
imperativ maqollarning kommunikativ-semantik maydonini aniqlash mumkin
bo‘ladi.
Biroq imperativ maqollar orasida faqat bir kommunikativ maqsadga
yo‘naltirilgan
turlari ham uchraydi va ular nutqning bir intensionalli shakliga yaqqol misol
bo‘la
oladi.
Masalan, quyidagi maqollar shular jumlasidan
bo‘lib,
har qanday maqol halq tafakkuri va
donishmandligining bir namunasi
bo‘lganligi
bois ularning birlamchi kommunikativ
maqsadi pand-nasihatdan iborat
bo‘lsa,
ikkilamchi kommunikativ maqsadi,
ya’ni
maqoldan
ko‘zlangan
asosiy maqsad zamirida yashiringan maqsadi har bir maqolning
o‘ziga
xos tarzda
ogohlantirish, maslahat,
qat’iy
buyruq, uqtirish
va
nasihat
kabi
kommunikativ
–
semantik
ma’nolarni
ifodalab keladi:
Fransuzcha maqol:
So‘zma
-
so‘z
tarjimasi:
O‘zbekcha
muqobili:
Birlamchi
kommuni-
kativ maqsadi:
Ikkilamchi
kommuni-kativ
maqsadi:
Nourris un corbeau,
il te crevera l'oeil.
Qarg‘ani boq, u
sening ko‘zingni
o
‘yib
oladi.
It qutursa,
egasini qopadi.
Nasihat
Ogohlantirish
Gouverne ta bouche
selon ta bourse.
Maoshingga qarab,
og‘zingga egalik qil.
Daromadga
qarab buromad
Nasihat
Maslahat
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
1 (2023) / ISSN 2181-3701
25
Ne jettez pas vos
perles aux
pourceaux.
O‘z marvarid
-laringni
cho‘chqalarga
sochma.
Qadringni
bilmaganga
qaddingni
egma
Nasihat
Qat’iy
buyruq
Ne fait pas à autrui
ce que tu ne
voudrais pas qu’on
te fasse .
Sizga qilishni
xohlamagan narsani
boshqalarga qilmang.
Tig
‘
ni avval
o
‘
zingga
og
‘
rimasa
o
‘
zgaga tiq !
Nasihat
Uqtirish
Ne dites jamais -
jamais, ne dites
jamais
–
toujours.
Hech qachon
hech
qachon
dema, hech
qachon
har doim
dema.
Yetti o
‘
lchab bir
kes!
Nasihat
Nasihat
Albatta ushbu maqollarning faqat bir intensiyaga
yo‘naltirilganligini
nutq
momentining vaziyatidan yoki matn kontekstidan
to‘liq
anglash mumkin
bo‘ladi.
Mantiqiy grammatikada buyruq kategoriyasi kommunikativ-semantik jihatdan
talqin qilinganda, gapning kimga qaratilganligiga qarab uch xil
yo‘nalishga
ega ekanligi
ko‘zga
tashlanadi,
ya’ni
1)
ob’ektga
–
tinglovchiga; 2)
sub’ektga
–
so‘zlovchining
o‘ziga;
va 3) neytral shaxsga
–
muloqotda ishtirok etmagan shaxsga [2]. Ushbu fikrdan tegishli
xulosa chiqargan holda imperativ paremiyalarning mantiqiy
–
kommunikativ maqsadini
ham yuqoridagi kabi uch xil
yo‘nalishda
tahlil qilish mumkin. Biroq izlanish natijasida
fransuzcha imperativ paremiyalar tarkibi faqat
ob’yektga
–
tinglovchiga qaratilgan
shakllari bilan
to‘la
ekanligi
ma’lum
bo‘ladi.
Mantiqan olib qaralganda ham
so‘zlovchi
o‘ziga
-
o‘zi
pand-nasihat qilishi yoki ishtirok etmagan shaxsga qarata nasihat qilishi juda
kamdan-kam hollarda uchrashi mumkin. Maqollar mazmunida esa umuman uchramaydi.
Bunday keskin xulosa qilishga asosiy sabab ushbu jarayonda tahlil qilingan fransuzcha
paremiologik birliklardir.
Imperativ paremiyalarning kommunikativ-pragmatik xususiyatlaridan kelib
chiqqan holda ularni struktur-semantik tahlil nuqtai nazaridan ham tavsiflash
o‘rinlidir.
Zero, professor, Sh.Safarov
urg‘u
berganidek, pragmalingvistikaning sintaksis bilan
aloqasi, ayniqsa, uning nutqiy aktlarni guruhlash va tasniflashga oid sohasida yaqqol
namoyon
bo‘ladi.
Gaplarning
an’anaviy
kommunikativ turlari
–
darak, buyruq, undov
gaplar guruhlarining illokutiv maqsadni ifodalash darajasini aniqlash sintaktik
tuzilmalarning pragmatik imkoniyatlarni bilish uchun zarurdir [6, 257]. Ushbu vaziyatda
albatta, imperativ paremiyalarning asosiy struktur shakllaridan ularning sodda va
qo‘shma
gap turlari orqali ifodalanganligi tahlil jarayonini ancha yengillashtiradi.
Binobarin, bunday maqollarning ichki strukturasiga
e’tibor
qaratilsa, dastavval, sodda
yoki
qo‘shma
gap shakllari tezda namoyon
bo‘ladi.
Shunga
ko‘ra
, ularni ikki katta
struktur-semantik guruhga
bo‘lib
o‘rganish
joiz. Ya
’ni
1) sodda gap bilan ifodalangan va
2)
qo‘shma
gap bilan ifodalangan imperativ paremiyalar. Masalan:
Sodda gap bilan ifodalangan imperativ
paremiyalar.
Qo‘shma gap bilan ifodalangan imperativ
paremiyalar.
•
Ne jettez pas vos perles aux pourceaux.
–
Qadringni bilmaganga qaddingni egma !
•
Hâte
-toi lentement!
–
Qimirlagan qir oshar !
•
Occupe-toi de tes oignons.
•
Dis-mo
i qui tu hantés, je te dirai qui tu es.
–
Do
‘
stingni ayt, sening kimligingni aytib
beraman!
•
Ne remets pas au lendemain ce que tu peux
faire aujourd’hui .
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
1 (2023) / ISSN 2181-3701
26
–
Keraksiz joyga burningni suqma!
•
Gouverne ta bouche selon ta bourse
–
Daromadga qarab buromad.
–
Bugungi ishni ertaga qo
‘
yma!
•
Demandez à un malade s‘il veut la
santé
–
Tabib tabib emas, boshidan o
‘
tkazgan tabib .
Bundan tashqari, ularni tarkibidagi
bog‘lovchilarning
qo‘llanilish
turlariga qarab
ham ajratish mumkin. Masalan, bunday maqollar bir necha xil
ma’nolarni
ifodalab kelishi
mumkin. Bular quyidagilar :
1. Biriktiruv
ma’nosini
(
le sens copulatif
) ifodalaydi va
et, ni
(inkor gaplarda),
aussi,
enfin, ensuite, puis, de plus, bien plus,
même,
or
kabi bog
‘
lovchi va ravishlarning birortasi
bilan birga keladi.
2. Ayiruv
ma’nosini
(
le sens disjonctif
) ifodalaydi va
ou, ou bien,
tantôt,
plutôt
kabi
bog’lovchilarning
birortasi bilan birga keladi.
3. Zidlov
ma’nosini
(
le sens adversatif
) ifodalaydi va
mais, au contraire, par contre,
toutefois, du moins,
néanmoins,
sinon, pourtant, cependant
kabi bog
‘
lovchilarning birortasi
bilan birga keladi.
4. Sabab-natija
ma’nosini
(
le sens causal et de consequance
) ifodalaydi va
car, en
effet, tant, donc
kabi
bog’lovchilarning
birortasi bilan birga keladi.
5. Izohlash
ma’nosini
(
le sens explicatif
) ifodalaydi va
au fait, au reste, du reste,
d’ailleurs,
un peu plus,
c’est
-
à
-dire, de toute
façon
kabi bog
‘
lovchi va ravishlarning birortasi
bilan birga keladi [8, 13].
Fransuzcha imperativ maqollarning aksariyati asosan, sabab-natija, biriktiruv va
zidlov munosabatlarini ifodalab keladi. Masalan:
Sabab-natija
ma’nosi:
Jupiter, tu te
fâches,
donc
tu a tort.
–
Jahl chiqqanda aql ketadi!
Biriktiruv
ma’nosi:
Montre-moi un menteur
et
je montrerai un voleur.
–
Yolg
‘
'onni oxiri voy!;
Dîne
sobrement, soupe
honnêtement,
dors paisiblement
et
tu
vivras longuement.
–
Sog
‘
liqning garovi
me’yor.
Rendez a Cesar ce qui appartient a Cesar,
et
a Dieu ce qui appartient a Dieu.
–
Kattani katta bil, kichikni kichik!
–
Zidlov
ma’nosi
:
Usez,
mais
n‘abusez
pas.
–
Tuzini yeb tuzlig
‘
iga tupurmoq. Allons,
allons, se dit la grue, et
cependant
ne se remue.
–
Dangasaga ish buyursang aql o
‘
rgatadi
!
Shuningdek, ergashgan
qo‘shma
gap shaklidagi imperativ paremiyalarda nisbiy
bog‘lovchilar
eng
ko‘p
qo‘llaniladigan
bog‘lovchi
turlari sanaladi va ular maqol
mazmunini
to‘ldirish
va undagi ayrim
bo‘laklarga
aniqlik kiritish uchun xizmat qiladi.
Masalan:
o
Fais ce que dois, advienne
que
pourra
–
O
‘
ychi o
‘
yini o
‘
ylaguncha tavakkalchi ishini
bitiradi!
o
Dis-moi
qui
tu
hantés,
je te dirai
qui
tu es.
–
Do
‘
stingni ayt, sening kimligingni aytib
beraman!
o
Fais
ce que
tu peux, si tu ne peux faire
ce que
tu veux- O
‘
zingiz xohlagancha emas,
qo
‘
lingizdan kelganicha yashang!
o
Rendez a Cesar
ce qui
appartient a Cesar, et a Dieu
ce qui
appartient a Dieu.
–
Kattani katta bil, kichikni kichik!
o
Ne crie pas sur les toits
ce qu
’on
t’a
confié
a
l’oreille
–
Sirni sirtga chiqarma!
Shu bilan birga,
bog‘lovchisiz
bog‘langan
imperativ paremiyalar ham mavjud
bo‘lib,
ular asosan, kommunikativ maqsadni yanada aniqroq va tushunarli tarzda ifodalash
vositasi sifatida keng
qo‘llaniladi.
Ya
’ni,
ular nasihat, maslahat, ogohlantirish, uqtirish va
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
1 (2023) / ISSN 2181-3701
27
buyurish kabi kommunikativ semantik turlarni prosodik vositalar orqali namoyon etadi
va bu holat paremiyalardagi pauza, tembr, melodiya, tessitura kabi ohangga xos hodisalar
yordamida nutqda aniq faollashadi. Masalan:
Fransuzcha imperativ maqollar:
Kommunikativ maqsadi:
Nourris un corbeau, il te crevera l'oeil.
Ogohlantirish
Ne dites jamais -jamais, ne dites jamais
–
toujours.
Nasihat
Dis-
moi qui tu hantés, je te dirai qui tu es
.
Buyruq
Aide toi,
le ciel t’aidera
.
Uqtirish
Je le dis a toi, ma fille; entends-
moi bien, ma fillâtre
.
Maslahat
Entends premier, parle dernier.
Nasihat
Ushbu maqolaga xulosa sifatida quyidagilarni alohida qayd etish mumkin:
1. Imperativ maqollardagi buyruq kommunikativ maqsadini
so‘zlovchi
o‘z
kommunikativ istagiga erishish
yo‘lida
barcha shartli lisoniy belgilarni
jo‘yali,
o‘z
o‘rnida
ishlata olgan holda axloqiy harakatlarga nisbatan oqilona undash, deb tavsiflash mumkin.
2. Nutqda imperativni foydalanishdan
ko‘zlangan
maqsad har qanday harakatni
amalga oshirish yoki oldini olishdan iborat
bo‘lib,
ular nafaqat,
nasihat
va
maslahat
tushunchalarini, balki, nasihatomuz
buyruq
va
nasihatomuz
ta’qiq,
ogohlantirish,
buyurish, uqtirish
kabi
tagma’nolarini
ham ifodalaydi.
3. Imperativ maqollardan
ko‘zlangan
intensional maqsadni aniqlash avvalambor,
ma’lumotlarning
qabul qilinish sifatini yaxshilashga hamda samarali aloqani
o‘rnatish
imkonini beradi va ularning ushbu xususiyati imperativ paremiyalarni kommunikativ-
semantik va pragmalingvistik hodisa sifatida tavsiflash imkonini beradi.
4. Imperativ paremiyalarning
o‘ziga
xos kommunikativ-pragmatik xususiyatlarini
o‘rganish
nutqiy aktlarni guruhlash va tasniflash hamda sintaktik tuzilmalarning
pragmatik imkoniyatlarini namoyon etishning asosoiy vositalaridan biri hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1.
Боднарук
Е.В. Семантика и прагматика императива (на материале
немецкого языка) // Вестн. Новосиб. гос. ун
-
та. Серия: Лингвистика и
межкультурная коммуникация. 2018. Т. 16, № 3. –С. 69. / С. 67–
76.
2.
https://cyberleninka.ru/article/n/semantika-i-pragmatika-imperativa-na-
materiale-nemetskogo-yazyka
3.
Буйруқ гап. /
https://qomus.info/encyclopedia/cat-b/buyruq-gap-uz/
4.
Доценко
Е.Л. Коммуникативные интенции участников судебного дискурса
и
языковые средства их выражения // Речевая коммуникация на современном
этапе: социальные, научно
-
теоретические и дидактические проблемы: Материалы
Междунар. научн.
-
метод. конф. В. 2 ч. Ч. 1. Москва, 5
-
7 апреля, 2006. –
М.: ГОУВПО
«МГУС», 2006. / –
С. 98–
104. https://www.researchgate.net/publication
5.
Караджев
Б.И. Коммуникативно
-
прагматический потенциал русских
пословиц. Атореф. дисс. на соискание ученой степени кандидата филологических
наук. –
Москва, 2009. –
24 с.
6.
Категорический императив.
https://ru.wikipedia.org/wiki
7.
Сафаров
Ш.
Прагмалингвистика.
-
Тошкент:
Узбекистон
миллий
энциклопедияси, 2008. –
Б. 257. / –
318 б.
https://www.ziyouz.com/kutubxona/
category/146-ona-tili-va-adabiyot
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
1
№
1 (2023) / ISSN 2181-3701
28
8.
Oʻzbek tilining izohli lugʻati
: 80
000 ortiq soʻz va soʻz birikmasi. // A
. Madvaliyev
tahriri ostida. Toshkent.
“Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi”
Davlat ilmiy nashriyoti,
2006
–
2008.
–
B. 551.
9.
Suvonova N. Matn tahlili. O
‘
quv-uslubiy qo
‘
llanma.
–
Samarqand, SamDCHTI
nashri, 2010.
–
B. 13. /
–
47 b. https://arm.samdchti.uz/library/book_view/117
10.
“Насиҳат”
сўзининг
маъноси
ва
таърифи
. https://mehrob.uz/article/454
