Хорижий филология
№2, 2019 йил
130
TILSHUNOSLIKDA GAP BO‘LAKLARI VA SINTAKTIK ALOQALAR
MASALALARI
Mamayoqubova Shahlo Obloqulovna,
SamDCHTI magistranti
Kalit so‟zlar:
sintaktik, sintagmatik, subyektiv, predikativ, dativ, genetiv, kommunikativ.
Tilshunoslikda gap nutq birligidir.
Shuning uchun, uning sintaktik tahlili nutq
lingvistikasi qonun – qoidalari bo‘yicha
amalga oshirilishi kerak bo‘ladi. Nutq
lingvistikasi qonun-qoidalari esa endigina
ilmiy asoslana boshladi. Shu sababli ular
orqali sintaktik tahlilda o‘z aksini topishi
lozim bo‘lgan gapning struktur butunligini
tashkil
etayotgan
bevosita
ishtirokchi
elementlarning tildan nutqqa ko‘chirilishi va
bu jarayonda ularning qay tarzda sintaktik
faollik
olishi,
sintagmatik
zanjirning
voqelanishidagi ulushi masalalarini izohlab
bo‘lmaydi.
Gap
bo‘laklari
nazariyasiga
asoslanuvchi an‘anaviy sintaktik tahlilning
zaif tomonlari haqida ba‘zi tilshunoslar o‘z
fikr va mulohazalarini bildirishgan bo‘lishiga
qaramay, bu sohada hali keskin o‘zgarishlar
sodir etilganicha yo‘q. Rus tilshunosi
Z.D.Popova
mazkur
masala
bobida
quyidagilarni
yozadi:
«Традиционное
учение о членах предложения содержало в
себе
такие
противоречия,
которые
постоянно побуждали синтаксистов к его
пересмотру» [1-c.69.].
Z.D.
Popova
gap
bo‘laklari
tushunchasiga yangicha yondashib, ularning
gapda bajaradigan vazifalarini birmuncha
mukammalroq va aniqroq izohlashga harakat
qiladi.
Olima
G.A.Zolotova
qo‘llagan
―subyektiv‖ va ―predikativ‖ terminlaridan
foydalanib,
gap
bo‘laklarini
ularning
vazifalariga ko‘ra quyidagicha tasnif etadi.
Gapning struktur sxemasiga kiruvchi gap
bo‘laklari. Bunga subyektivlar (ega, dativ
subyektiv, genitiv subyektiv, instrumentativ
subyekt va h.k.lar); predikativlar (kesim,
predikativ ravish, infinitiv va h.k.) kiradi.
Gapning struktur sxemasiga kirmaydigan
gap bo‘laklari. Bu bo‘laklar, o‘z navbatida,
ikkiga bo‘linadi: 1. Gapning pozitsion
sxemasiga kiruvchi ikkinchi darajali bo‘laklar
(to‘ldiruvchi, hol). 2. Gapning pozitsion
sxemasiga kirmaydigan ikkinchi darajali
bo‘laklar (aniqlovchi) [ 2-c. 72
.].
Tilshunoslarning
gapning
ikkinchi
darajali
bo‘laklari
haqida
ham
bildirishayotgan
salbiy
mulohazalarini
kuzatamiz. Bu xususda gapirganda akademik
V. V. Vinogradov gapning ikkinchi darajali
bo‘laklari masalasini tubdan qayta ko‘rib
chiqish
kerakligini,
ular
grammatik
tamoyillarga izchil asoslanmaganligi tufayli
gap strukturasida sodir bo‘ladigan jonli
sintaktik
aloqalarni
mutlaqo
sun‘iy
ifodalashini alohida ta‘kidlagan edi [3-c.
282.].
Bunday
fikr
Ya.
I.
Rosloves
tadqiqotlarida ham ko‘zga tashlanadi. Uning
«Вопросы языкознания» jurnalida e‘lon
qilingan maqolasida quyidagilarni o‘qiymiz:
«Традиционное учение о второстепенных
членах
предложения…
переживает
своеобразный
и
противоречивый
кризис»[4-c.74]. Olim masalaning bunday
holatga kelib qolishining asosiy sababi
mantiqiy va sintaktik kategoriyalarning, gap
va hukmning, gap bo‘laklari va mantiqiy
hukm bo‘laklarining bir-biridan keskin
farqlanmayotganligida deb biladi.
Tilshunoslik
adabiyotlarida
gap
bo‘laklari va ularning talabga javob bera
olmayotgani
haqida
aytilgan
fikr
va
mulohazalar anchagina bo‘lishiga qaramay,
hozirgacha bu xususda sof lingvistik qonun-
qoidalarga izchil asoslanuvchi biror bir
konkret taklif kun tartibiga qo‘yilgani yo‘q.
Bizningcha, buning amalga oshishi nutq
lingvistikasining to‘liq ilmiy asoslanishi bilan
bevosita bog‘liqdir. Boshqacha aytganda, gap
nutq birligidir va shu bois uning sintaktik
tahlili muammolarini ham nutqdan ayri holda
hal etish mushkuldir.
Хорижий филология
№2, 2019 йил
131
Ma‘lumki, har bir til tizimining
sintaktik
qatlamini
o‘rganishda
gaplar
struktura jihatdan kommunikativ yo‘nalishiga
hamda tarkibiga ko‘ra tasniflanadi. Ammo
gapdagi so‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib,
ularning har biri gap tarkibida biror
grammatik
vazifani
bajaradi.
Gap
strukturasini tahlil qilishda undagi gap
bo‘laklari sintaktik kategoriya hisoblanadi.
Mazkur
kategoriyalar
gap
tarkibidagi
elementlarning o‘zaro munosabatini, bu
munosabatning
harakterini,
gapning
grammatik jihatdan qanday bo‘laklarga
ajralishini, so‘zning gapdagi rolini ko‘rsatadi.
Har bir gap ma‘lum obyektiv mazmun va
substant material, ya‘ni so‘zlar yordamida
ifodalanadi. Gapning substantsional tomoni
uning
sintaktik
strukturasi
hisoblanadi.
Sintaktik strukturani tashkil etgan elementlar
tilshunoslikda turlicha, ya‘ni "gap bo‘laklari",
"sintaksema"[5-c.23.], "sintaktik shakl" kabi
26
nomlanib kelinmoqda. Sintaktik elementlarni,
shuningdek, aktant nomi bilan ham atashadi.
Avvalo shuni aytish lozimki, «aktant» termini
tilshunoslikka taniqli fransuz olimi Lyus‘en
Ten‘yer tomonidan kiritilgan edi. U aktant
deganda, fe‘l bajarayotgan ish-harakati
ijrosida faol qatnashayotgan leksik birliklarni
tushunadi. Aktantlar, boshqacha aytganda,
harakat ijrochisi va uning iste‘molchilaridir.
Ularning ishtirokisiz fe‘lning sintaktik
vazifalari xususida hamda uning jumla
tarkibida voqyelanayotgan faolligi xususida
mukammal ma‘lumotga ega bo‘lish qiyin.
Aktant gap sathida ot turkumidagi so‘z
yoki mazkur so‘zning o‘rnida qo‘llanilishi
mumkin bo‘lgan olmosh, otlashgan biror so‘z
orqali ifodalanadi. L.Ten‘yer aktantlarni
harakat ijrosidagi darajasiga qarab uch turga
bo‘lib talqin etadi va ularni 1-darajali, 2-
darajali, 3- darajali aktantlar deb nomlaydi[6-
c.23-28.]. L.Ten‘yerning aktantlar nazariyasi
mantiq iskanjasida bo‘lgan tilshunoslikni
sezilarli darajada undan tozalash uchun
xizmat qilishi shubhasizdir, zotan, mazkur
nazariyada an‘anaviy sintaktik tahlilda
qo‘llaniladigan ega, kesim, aniqlovchi va h.k.
tushunchalaridan foydalanilmaydi.
Ma‘lumki, an‘anaviy tilshunoslikda
gapning sintaktik talqini xususida so‘z
yuritilganda gapni bo‘laklarga ajratib tahlil
qilish tushuniladi. Gap bo‘laklarining bunday
tavsifi tilshunoslikda XX asrning o‘rtalariga
qadar sintaktik tahlil jarayonida yetakchi rol
o‘ynadi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, til
birliklariga, shu jumladan, sintaksemalarga
muayyan ichki strukturaga ega bo‘lgan
murakkab sistema sifatida yondashuv, tilning
boshqa sathlarida bo‘lgani kabi sintaktik
sathda ham turli yangicha tahlil mezonlarini
ishlab chiqish uchun asos bo‘ldi [7-c.124.].
Xususan, A. Nurmonovning fikricha,
sistem
tilshunoslikda
gapning
struktur
elementlari gap bo‘laklari yoki sintaktik
pozitsiya, propozitiv struktura elementlari esa
obyektiv
reallik
strukturasiga
nisbatan
izomorflik, kommunikativ (aktual) struktura
tema (ma‘lum) va rematik (yangi), modal
struktura obyektiv va subyektiv munosabatlar
nuqtayi nazaridan o‘rganiladi [7-b.85-89
]
.
Darhaqiqat, har bir strukturaning o‘ziga xos
elementlari mavjud bo‘lib, ular faqat shu
struktura darajasidagina o‘zaro assotsiativ va
sintagmatik aloqada bo‘ladi. Shu jihatdan
qaralganda, an‘anaviy tilshunoslikdagi ayrim
muammolarning
sababi
oydinlashadi.
Xususan, an‘anaviy tilshunoslikda gapning
sintaktik tahlili uni bosh va ikkinchi darajali
bo‘laklarga ajratish bilan chegaralanadi.
Bunday tahlil gapning shakliy tomonini
tekshirish hisoblanadi. Mantiq tilshunoslari
esa gap elementlarini ega o‘rnida «subyekt»,
kesim o‘rnida «predikat» kabi lisoniy
atamalar yordamida tahlil qiladi. Lekin bu
borada ega bilan subyekt, kesim bilan
predikat o‘rtasidagi o‘xshashlik tomonlar
hamda ularning bir-biridan farq qilish
muammosi anchagina bahslarga yo‘l ochib
berishi e‘tibordan chetda qoladi. Masalan, rus
mantiqiy tilshunosi F.I. Buslayev, «...tilda
egaga bosh kelishikda kelgan ot mos keladi...
ba‘zan ega va kesim boshqa so‘z turkumlari
bilan ifodalanadi, lekin har holda egani
anglatgan so‘z ot ma‘nosini, kesimni
anglatgan so‘z esa fe‘l ma‘nosini oladi» ,[8-
c.8.] degan fikrni bildiradi. Shunday ekan,
gapda ega har doim bosh kelishikda kelib,
faqat subyektni ifodalasa, kesim fe‘l bilan
ifodalanib, predikat bo‘lib kelsa va ularda bir
xillik mavjud bo‘lsa, bosh bo‘laklarni har xil
Хорижий филология
№2, 2019 йил
132
atamalar bilan atashga nima majbur qiladi,
degan savol tug‘iladi. Mantiqda implikatsiya
munosabatlari ekstensional, intensionallar va
ularning
orasidagi
bog‘liqlik
orqali,
grammatikada esa grammatik kategoriyalar,
gapdagi fe‘lli va otli qurilmalarning
bog‘liqligi bilan aniqlanadi [9- p.119-120. ].
Gapning
sintaktik
qatlami
tahlil
qilinganda gapda ega yoki kesimning muhim
ahamiyatga
ega
ekanligi
ham
ayrim
bahslarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. A.
G‘ulomov va M. Asqarovalar bu haqda
shunday deydi: «Bosh bo‘laklar gapning
asosini
tashkil
etadi:
ular
gap
konstruksiyasining
asosidir,
markazidir-
gapdagi ikki uyushtiruvchi markazdir. Lekin
bosh bo‘laklarning yolg‘iz o‘zi ham mustaqil
gapni tashkil qiladi, biroq ba‘zi o‘rinlarda
ularning o‘zidan to‘liq fikr ifodalanmaydi»,
deb yozadilar. Bu olimlar egani hokim
tarkibning grammatik markazi, shuningdek,
uni tobe tarkibdagi bosh bo‘lakka - kesimga
ham hokimdir, deb ta‘kidlashadi [10-b.72-
77.]. Kesim haqidagi bunday talqin 1980-
yillargacha, ya‘ni fanimizga sistem-struktur
sintaktik tadqiqotlar kirib kelgunga qadar
davom etib keldi. Ammo H. Ne‘matov, N.
Mahmudov, A. Nurmonov, R. Sayfullayeva,
M. Abzalova kabi o‘zbek hamda boshqa
xorijiy tadqiqotchilarning ishlarida kesimning
mavqyei yangicha baholandi - kesim gap
qurilishidagi mutlaq hokim bo‘lak, gap
markazi sifatida talqin etildi" [11-656 с].
Umuman
olganda,
kesim
bosh
bo‘laklarning biri sifatida barcha tillarda
universal
harakterga
ega
bo‘lishiga
qaramasdan,
u
ifodalanishiga
ko‘ra
tasniflanganda
tilshunoslarning
kesim
haqidagi fikri turli-tumanligining guvohi
bo‘lamiz. Masalan, ingliz tili nazariy
grammatikalaridan birida kesim quyidagicha
tasniflanadi: sodda fe‘l kesim, tarkibli fe‘l
kesim. Tarkibli kesim ikki ko‘rinishga ega: 1)
tarkibli ot-kesim; 2) tarkibli fe‘l-kesim [12-
c.246.] Ularning ifodalanishi haqida fikr
yuritilganda, sodda fe‘l-kesim nafaqat yaxlit,
yagona fe‘l yordamida, balki fe‘lning
murakkab shakli orqali ham ifodalanishi qayd
etilgan. Bundan tashqari, tarkibli ot-kesim
bog‘lama fe‘l hamda predikatni ifodalovchi
ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh, holatni
ifodalovchi so‘zlar, infinitiv, gerundiy yoki
ravish orqali ifodalanadi, deb ta‘kidlanadi.
V.D.
Arakinning
fikricha,
kesim
bir
komponentli va ikki komponentli kesimlarga
bo‘linib, bir komponentli kesim ikki turga
ajratiladi: a) ega bilan moslashadigan; b) ega
bilan moslashmaydigan. Ikki komponentli
kesimlar ham ikki turga ajratiladi: a) ot kesim;
b) murakkab kesim[13-c.230.]. Kesimning
bunday tasniflanishi B.A. Il‘ishning fikrini
ham tasdiqlaydi, ya‘ni u ingliz tili nazariy
grammatikasida kesimni ikki katta guruhga
bo‘ladi: fe‘l kesim, ot kesim, shuningdek,
ularning har birini yana ikkiga bo‘ladi: sodda
fe‘l-kesim, qo‘shma fe‘l-kesim; sodda ot-
kesim, qo‘shma ot-kesim [ 14-c. 207-208.].
Ingliz tili amaliy grammatikasida
kesim quyidagicha tasniflanadi: 1) Sodda
kesim (Simple predicate); 2) Qo‘shma kesim
(The compound predicate). Birinchi kesim
turi fe‘lning shaxsli shakli bilan ifodalanadi,
ammo uning tarkibi frazeologik birliklar
yordamida ifodalanganini hisobga olib, u
frazeologik kesim deb nomlanadi. Masalan:
I‘ll get a divorce
(15-Th.Dr.p.4). Kesimning
ikkinchi
turi
ifodalanishiga ko‘ra ikki
qismdan iborat bo‘ladi, birinchi qismi fe‘lning
shaxsli shakli bilan ifodalansa, ikkinchi qismi
esa ot, olmosh, sifat, sifatdosh, gerundiy va
infinitiv yordamida ifodalanadi. Qo‘shma
kesimning o‘zi ikki guruhga bo‘linadi: 1)
qo‘shma ot-kesim; 2) qo‘shma fe‘l kesim.
Qo‘shma ot-kesim bog‘lama fe‘l va boshqa
so‘z turkumlari yordamida ifodalanadi. Bu
borada shuni ta‘kidlash lozimki, ingliz tilida
juda ko‘p fe‘llar borki, ular gapda bog‘lama,
mustaqil va yordamchi fe‘llar vazifasida
ishlatiladi.
Bunday
hol
ingliz
tilini
o‘rganuvchilar uchun ma‘lum qiyinchiliklar
tug‘diradi.
Everyone was the king
( 16-
R.P.Warren, p.239). Qo‘shma fe‘l-kesim
ifodalanish usuliga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1)
Qo‘shma modal fe‘l-kesim; 2) qo‘shma
aspekt fe‘l-kesim. Qo‘shma modal fe‘l-kesim
asosan,
modal
fe‘llar
yoki
ularning
muqobillari hamda fe‘lning infinitiv shaklini
qo‘shish bilan ifodalanadi:
We shall have to
exirt ourselves
(17-J.Galsworthy, p.12).
Kesimning bu turi haqida ham ayrim
qiyinchiliklarga duch kelamiz. Masalan, gap
tarkibida
to hope, to expect, to intend, to
Хорижий филология
№2, 2019 йил
133
attempt, to try, to want
kabi fe‘llar infinitiv
yoki gerundiy bilan birikib kelsa ham
qo‘shma modal fe‘l-kesim deyish mumkin,
lekin bu uni chuqurroq tahlil qilishga undaydi.
Masalan,
I don‘t want to take it to anydiv
(18-M.Wilson, p.313) gapiga e‘tibor qilaylik.
Bu gapga shunday savol qo‘yish mumkin:
What don‘t you want?
Yana, ikkinchi bir
gapni olaylik:
He tried to open the tin with a
pocket knife
. Bu gapga esa
Why did he try?
deb, savol qo‘yish mumkin. Mazkur
gaplarning birinchisiga qo‘yilgan savol
to‘ldiruvchiga mos bo‘lsa, ikkinchisidagi esa,
maqsad holiga mos keladi. Yoki ba‘zi
darsliklarda qayd etilganidek, gapda kesim
o‘rnida
to be obliged, to be bound, to be
anxious, to be capable
kabi birikmalar
infinitiv bilan kelsa ham qo‘shma modal fe‘l-
kesim deb atalishi mumkin.
Qo‘shma aspekt fe‘l-kesim haqida
to‘xtalsak, u gapda kesim o‘rnida
to begin,
to start, to continue, to stop
kabi fazali
fe‘llar bilan infinitiv yoki gerundiyning
birikib kelishi yordamida ifodalanadi.
He
began to speak; He began speaking.
Har
ikkala gapga bir xil savol, ya‘ni
to‘ldiruvchiga beriladigan savol mos keladi,
What did he begin?
E‘tibor berib qaralsa, bu
kesim turini alohida ajratishda fe‘llarning
leksik ma‘nosi asosiy o‘rinni egallaydi.
Boshqalarida esa ifoda planiga qarab
ajratilgani yaqqol ko‘rinib turibdi. Yuqorida
qayd etilganlardan ma‘lum bo‘ladiki, aspekt
kategoriyasi
qaysi
qatlamda,
ya‘ni
morfologik, sintaktik yoki leksik qatlamda
o‘rganilishidan qat‘iy nazar izohtalabdir.
Aspekt kategoriyasi L.S. Barxudarovning
fikricha, fe‘lning zamon shakllariga qarab
o‘rganilib davomsizlik (non—continuous
aspect) va davomlilik (continuous aspect)
aspektlariga
ajratiladi,
ya‘ni
tilning
morfologik qatlamida o‘rganiladi [19-c.113-
116. ].
Grammatik
materiallarni
tadqiq
etishda distributiv, transformatsiya, bevosita
ishtirokchilarga ajratish tahlil usullari asosida
ko‘zga ko‘rinarli ishlar qilingan bo‘lsa-da
[Б.8-23.], biz o‘z tadqiqotimizda komponent
va sintaksemalarga ajratib tahlil qilish usulini
qo‘llashni
afzal
ko‘rdik.
An‘anaviy
grammatikada gapni bosh va ikkinchi darajali
bo‘laklarga ajratib tahlil qilishda o‘ziga xos
juz‘iy kamchiliklar mavjud. Chunki an‘anaviy
tilshunoslikda
sintaktik
birliklarga
ajratiladigan bo‘laklar ham gapning bir
bo‘lagi deb qaraladi. Bu esa gap bo‘laklarini
elementar
sintaktik
birliklarga
ajratish
imkonini bermaydi. Undan tashqari, gap
tahlilida sintaktik elementlarning semantikasi
hisobga olinmaydi. Ammo ushbu ishda tillar
tizimida gapda kesim o‘rnida kelgan sintaktik
birliklarga e‘tibor qaratgan holda ularni
sintaktik jihatdan o‘rganish bilan cheklandik.
Ushbu muammoni tadqiq etishda A. M.
Muxin va uning shogirdlari tomonidan
yaratilgan lisoniy metoddan [20-304 с.]
foydalanish bizning nazarimizda yuqorida
qayd etilgan usullarga xos ayrim kamchilik va
nuqsonlarni to‘ldirishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Mazkur tahlil usuli boshqalaridan
farqli ravishda ikki bosqichda amalga
oshiriladi. Xususan, boshlangich bosqichda
gapdagi elementlar komponentlarga ajratib
tahlil qilinadi hamda ushbu bosqichda
berilgan elementlarning o‘zaro sintaktik
aloqalari aniqlanib, bir-biridan farqlanish
usullari yunksion va komponent modellarda
ifoda etiladi. Tilshunoslik fani taraqqiyotining
hozirgi
davri
bosqichida
til
tizimi
birliklarining qay tarzda nutqqa ko‘chirilishi
va jumlaning nutqiy zanjirda voqelanishi,
sintaktik strukturalarning nutqiy faollashuvi,
ularning semantik va sintaktik munosabatlari
masalasiga
doir
muammolar
tilshunos
olimlarimizdan o‘z tadqiqini kutmoqda.
Chunki hozirgacha tilning sistema ekanligi
to‘g‘risida diqqatga sazovor tadqiqot ishlari
qilingan bo‘lsa ham, sistema belgilarining
nutqqa ko‘chirilishi, boshqacha aytganda,
ularning nutqda real ishlatilishi masalasiga
kam e‘tibor berildi.
Mazkur
masalalar
ayniqsa
nutq
lingvistikasi ilmiy asoslanayotgan bugungi
kunda yanada dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Zotan, til tizimidagi har bir belgining
paradigmatik qator doirasidan sintagmatik
qator doirasiga o‘tishi, virtuallik belgilarini
tark etib, aktual holat kasb etishi va shu
yo‘sinda gapning sintaktik shakllanishi nutq
lingvistikasining g‘oyat muhim masalalarini
taqozo etadi. Ravshanki, gapning asosiy
bevosita ishtirokchi elementlari so‘zlar
Хорижий филология
№2, 2019 йил
134
hisoblanadi. Biroq gap sathida so‘zlarning
o‘zaro bog‘lanishi ularning shunchaki ketma-
ket kelishidan iborat bo‘lmay, bunda tilning
semantik, sintaktik va hatto fonologik
qurshov (distributsiya) qoidalari ustuvor
ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu jarayonda gap
shaklini tashkil etayotgan har bir bevosita
ishtirokchi element uning ajralmas bir bo‘lagi
vazifasini olib, ma‘lum bir funksional qiymat
kasb
etadi.
Chunki
gap
tarkibida
faollashayotgan har bir element orqali ma‘lum
bir kommunikativ, semantik yoxud pragmatik
maqsad ko‘zda tutiladi. Mazkur maqsad
ifodasi esa turlicha ro‘y beradi. Masalan,
gapda tilning ba‘zi birliklari katta yoki kichik
bo‘lishidan qat‘i nazar, mustaqil holatda
faollashib, ega yoki kesim vazifasini bajarsa,
ba‘zilariga
boshqalarning
yordamida
aniqlovchi,
to‘ldiruvchi,
hol
vazifalari
yuklanadi, ayrimlari esa muxtor tarzda
harakatga keladi.
Tilimizda shunday elementlar ham
mavjudki, ular biror sintaktik vazifani
bajarmay so‘zlovchining o‘zi bayon etayotgan
fikrga, yoxud o‘sha fikrning ifoda etilishi
usuliga bo‘lgan munosabatni bildiradi.
Bunday munosabat tasdiq, umid, ishonch,
gumon, taxmin, shodlik, taajjub va hokazo
ma‘nolarni anglatib, bayon qilinayotgan fikr
tartibini, mazkur fikrning oldingi mulohaza
bilan bog‘liqligini ifodalaydi. Bular modal
so‘zlar bo‘lib, gapning biror bo‘lagiga yoki
butun gapga taalluqli holda kirish so‘z
mavqyeida kelishi bilan sintaktik va nihoyat,
fikrga aniqlik kiritishi, tasdiq, taxmin, tartib
turlicha emotsional munosabatlarni ifodalashi
bilan semantik belgilarga ega bo‘la oladi [21-
560 б]. Kirish so‘z va kirish birikmalar
gapning umumiy strukturasini kengaytirib,
uning
mazmuniga
qo‘shimcha
ma‘no
berishiga
qaramay,
an‘anaviy
grammatikalarda gap bo‘laklari qatoriga
kiritilmaydi. Bu esa gapni tashkil etuvchi
bevosita ishtirokchilarning birini bosh bo‘lak,
ikkinchisini ikkinchi darajali bo‘lak deb,
boshqasini nomsiz qoldirib, hech qanday
bo‘lak
qatoriga
qo‘shmaslik
masala
mohiyatini
nihoyatda
chigallashtirib
yubormoqda. Bunday vaziyatga ko‘pchilik
olimlarimiz ko‘nikib ketishgan bo‘lsalar-da,
so‘nggi yillarda ba‘zi tilshunoslar bu haqda
o‘zlarining e‘tirozli fikrlarini bildirmoqdalar.
Masalan, A.R.Sayfullayev o‘zining ilmiy
izlanishlarida modal so‘z va modal birikmalar
gapning uchinchi darajali bo‘laklari ekanligini
va ular semantik vazifalaridan tashqari
sintaktik vazifa bajarishi mumkinligini ilmiy
jihatdan asoslab berdi. A. R. Sayfullayevning
fikricha, kirish so‘z va kirish birikmalar
ko‘pincha gapning kesimi vazifasida kelgan
so‘z bilan sintaktik munosabatda bo‘lib, ular
bilan boshqaruv, bitishuv usullari orqali
bog‘lanadi [22-Ташкент, 2001]. Lekin
shunga qaramay, bu o‘rinda ham muammo
yechimi to‘liq hal qilinganligini e‘tirof
etishimiz qiyin ko‘rinadi. Chunki gap
bo‘laklari nazariyasi gap muchalarining
formal-sintaktik
funksiyalarini
atroflicha
yoritmayapti. Bizningcha, buning asosiy
sababi
gap
bo‘laklari
tushunchasining
mantiqiy
xarakteri
bilan
bog‘liqdir.
Boshqacha
aytganda,
gap
bo‘laklari
tushunchasi sof lingvistik maqsadlarni ko‘zda
tutmagani
bois,
u
orqali
gap
komponentlarining tildan nutqqa ko‘chirilishi
va bu jarayonda qanday sintaktik vazifalar
bajarishi masalasi talqinini berib bo‘lmayapti.
Albatta, vaziyatning bunday tus olishi
tilshunos olimlarimizni tashvishlantirmoqda
va shu bois gap komponentlari sintaktik
tahlilining yangi-yangi usullari taklif ham
etilmoqda. Ana shunday tahlil usullaridan biri
Praga
tilshunoslik
maktabining
yirik
namoyandalaridan
biri
A.Martinening
funksional
tahlil
nazariyasidir.
Mazkur
nazariyada nutqning eng kichik birligi
«monema» tushunchasi ilmiy iste‘molga
kiritildi. Bu struktur-funksional tahlil uchun
eng qulay atama bo‘lib, uning yordamida gap
elementlarining funksional tomonlarini va
sintaktik qurilmaning shakllanishida har bir
elementning paradigmatik qator doirasidan
sintagmatik
qator
doirasiga
o‘tishi
masalalarini mukammal talqin etish mumkin.
A.Martine monemalarni uchga bo‘ladi:
avtonom, funksional va qaram monemalar.
Avtonom monema gap tarkibida muxtor holda
qo‘llanilib, tildan nutqqa biror bir morfologik
vositaning yordamisiz ko‘cha oladi. Nutqda
uning faolligi boshqa monemalar bilan
bog‘lanmaydi. Boshqacha aytganda, muxtor
monema o‘zining sintaktik, semantik va
Хорижий филология
№2, 2019 йил
135
funksional faolligi jihatidan boshqa biror
monemaga tobe bo‘lmaydi.
Boshqa gap elementlariga qaraganda
muxtor monemaning sintaktik o‘rni erkin
bo‘lganligi sababli aksariyat hollarda uning
o‘rnini o‘zgartirish yoki gap tarkibidan
tushirib qoldirish ham mumkin. Garchi u
tushirilib qoldirilsa ham, gapning asosiy
mazmuniga putur yetmaydi. Faqat uning
yuzaki strukturasi qisqarishi va gapda
ifodalanayotgan ta‘kidlash, gumon, aniqlik,
inkor, shodlik, shubha va hokazo ma‘nolariga
ziyon yetishi mumkin. Ammo ayrim kirish
so‘z va kirish iboralarning o‘rni ularning
distributiv xarakteriga ko‘ra muqim bo‘ladi.
Bu, albatta, har bir tilning o‘z ichki
qonuniyatlari bilan bog‘liqdir.
Muxtor monemalar o‘zbek tilida ko‘p
hollarda kirish so‘z, kirish birikmalar, payt
ravishlari orqali ifodalanadi va bu bilan
boshqa monemalardan farqlanib turadi[23-
Б.81-85.]. Funksional monema gapning biror
elementini tildan nutqqa ko‘chirishi va unga
sintaktik funksiya berishi bilan xarakterlanadi.
Funksional monemalar boshqa monemalarga
faollik baxsh etib, ularni paradigmatik qator
doirasidan sintagmatik qator doirasiga qarab
yetaklaydi, virtual holatdan aktual holatga
olib keladi, jonlantiradi. Natijada, funksional
monemalar orqali faollashib, nutqiy vazifa
olayotgan monemalar ularga tobe bo‘lib
qoladi va qaram monemalar deb yuritiladi.
Nutq muhiti va so‘zlovchining istak-xohishi
bilan til birliklari nutqqa ko‘chayotganda
belgili yoxud belgisiz ifodalanishi mumkin.
Sodda gap komponentlarining funksional
tahlili affikslar, ko‘makchi va ba‘zi so‘z
shakllari bilan bog‘liq bo‘lsa, qo‘shma gap
komponentlarining funksional tahlili ularni
o‘zaro bog‘lovchi vosita bilan uzviy
aloqadordir.
Yuqoridagilardan tashqari, ilovali va
parsellyativ qurilmalar, kirish so‘z, kirish
birikmalar ham tom ma‘noda sintaktik
muammolar sifatida o‘rganilgani yo‘q [24-
Б.4]. Ammo ular gapning bevosita ishtirokchi
elementlaridir. Shunga ko‘ra, A. Sayfullayev
kirish
so‘z,
kirish
birikma
hamda
undalmalarni
gapning
uchinchi
darajali
bo‘laklari deb atagan edi [25-С.70-118.]. Biz
quyida shu kabi masalalarni komponent va
sintaksemalarga ajratib tahlil qilish orqali hal
qilishga
harakat
qilamiz.
An‘anaviy
grammatikalarda
berilishicha,
sintaktik
aloqalar borasida barcha tillar nazariy
grammatikalariga qaraganimizda moslashuv,
bitishuv
va
boshqaruv
kabi
atamalar
qo‘llaniladi, ammo ularni sintaktik sathda gap
qurilmasida tahlil qilganda, ular sintaktik
aloqalar vazifasini bajarmaydi.
Masalan:
I write a book. I go home.
Har ikkala jumla sintaktik jihatdan bir
xil bo‘lishiga qaramasdan, ular o‘rtasida farq
bor. Birinchi gapda
write a book
elementlari
o‘rtasida boshqaruv bor, ya‘ni
read
fe‘li
o‘timli bo‘lganligi uchun. Ikkinchi gapda esa
go home
elementlari o‘rtasida hech qanaqa
sintaktik aloqa borligi aytilmagan, buning
asosiy sababi til sathlarining bir-biri bilan
aralashtirib yuborilishidir. Shuning uchun
ham sintaktik sathda gap qurilmasidagi
elementlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarning
yangilari ishlab chiqildi. Undan tashqari
formal jihatdan quyidagi ikki usulda gap
elementlarining bog‘lanishi ham qayd etilgan.
1)
teng bog‘lanish; 2) tobe bog‘lanish.
Teng bog‘lanish o‘z nomidan ham
ma‘lumki, gap tarkibidagi so‘zlar bir-biri
bilan teng bog‘lanadilar. Tobe bog‘lanishda
esa biri ikkinchisiga tobe bo‘ladi. Undagi tobe
va hokim so‘zlar: 1) moslashuv; 2)
boshqaruv; 3) bitishuv usullari yordamida
so‘z birikmasi hosil qiladi. Moslashuv – tobe
so‘z va hokim so‘zlarning shaxs-sonda
mosligi: M:
uning daftari, mening daftarim
.
Boshqaruv-tobe so‘zning hokim so‘z
talab qilgan shaklini olishidir:
A) Kelishikli boshqaruv( -ni, -ga, -da, -dan).
M:
kinoga bor, magazindan oldim
.
B) Ko‘makchili boshqaruv (ko‘makchi so‘zlar
yordamida). M:
kino haqida gaplashmoq
.
Bitishuv-tobe so‘zning hokim so‘z bilan faqat
ma‘no jihatidan birikishi: M:
katta tanaffus,
yoqimtoy qiz
.
Hozirgi zamon tilshunosligida gaplarni
sintaktik qatlamda tahlil qilish borasida gap
bo‘laklariga, ya‘ni bosh bo‘laklar va ikkinchi
darajali bo‘laklarga ajratib o‘rganish bilan
chegaralanadi. Zeroki, gaplarning sintaktik
birliklarini, semantik maydonini, ularning
defferensial sintaktik hamda differensial
sintaktik-semantik belgilarini aniqlash va
Хорижий филология
№2, 2019 йил
136
bunda ma‘lum lisoniy metodlarga tayanib
gaplarni tahlil qiladi.
Ingliz tilida harakatni ifodalovchi gap
bo‘laklarini tadqiq etish, harakatni ifodalovchi
gap bo‘laklari xususidagi ayrim mulohazalar
hamda ularning sistemali munosabatlarini
tahlil
qilishda
foydalaniladigan
lisoniy
metodlar
haqida
aytib
o‘tilgan
mulohazalardan quyidagi xulosalarga kelish
mumkin. Tillar tizimini sintaktik qatlamda
tadqiq etishda tilshunoslar o‘rtasida
yakdillik yo‘q, shuningdek, ma‘lum lisoniy
metodlar asosida tadqiqot o‘tkazishda ham
aniq va to‘liq fikriy mushtaraklik mavjud
emas. Jumladan, tilshunoslik uchun zarur
hisoblangan gap bo‘laklari muammosi
xususida mukammal echim topilganicha yo‘q.
Ingliz tili o‘rganilganda zamon, nisbat, tus,
egalik kategoriyalari hamda ergash gaplar
kabilar qisman o‘rganilgan, ya‘ni ayrim
kamchiliklar
hali
ham
mavjud
va
o‘rganilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Martinet A. La linguisyique synchronique. –Paris, 1968.
2.
Tomic O.M. Generative syntax in theory and practice. — Skopje: "Kiril i Mefodij"
University, 1998. - P.119-120.
3.
Wells R.S. Immediate Constituents // Language. -- Baltimore, 1989. - № 23. - № 2. - P.
88.
4.
Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. - Л.:
Просвещение, 1979. - С.189-190
5.
Бархударов Л.С. Очерки по морфологии современного английского языка. - М.:
Высшая школа, 1975. –113-116 с.
6.
Буслаев Ф.И. Историческая грамматика русского языка. – М.: Наука, 1968. – 8 с.
7.
Виноградов В.В. Избранные труды. Исследования по русской грамматике. – М.:
Наука, 1975. – 282 с.
8.
Жигадло В.Н., Иванова И.П., Иофик Л.Л. Современный английский язык
(теоретический курс грамматики). - М.: Лит. на иностр. языке, 1956. - 246 с.
9.
Золотова Г.А. К вопросу о способах выражения членов предложения // Русский
язык в школе. -М., 1958.-№ 1. – С.23-28.
10.
Турниѐзова К. Гапнинг учинчи даражали бўлаклари ва «монема» тушунчаси ҳақида
баъзи мулоҳазалар // Хорижий филология. № 2, 2007. Б.81-85.
11.
Каушанская В.Л., Ковнер Р.Л. и др. Грамматика английского языка. –Ленинград:
Просвещение, 1973. – 230 с.
12.
Мухин А.М. Синтаксемный анализ и проблемы уровней языка. - Л.: Наука, 1980. -
304 с.
13.
Попова З.Д. Может ли обойтись синтаксис без учения о членах предложения //
Вопросы языкознания, № 5, 1984. – С. 69.
14.
Рословец Я.И. О второстепенных членах предложения и их синтаксических
функциях // Вопросы языкознания. № 3, 1976. – С. 74.
15.
Сайфуллаев А.Р. Семантико-грамматические особенности членов предложения в
современном узбекском языке. – Ташкент, 1984. – 98 c, 70-118, Автореф. докт. дисс. –
Ташкент, 2001.
16.
Теньер Л. Основа структурного синтаксиса: Перевод с франц. -Редкол.:
Г.В.Степанов (Предисловие) и др. - Вступ. статья и общ. ред. В.Г. Гака. - М.: Прогресс, 1988.
- 656 с.
17.
Турниѐзов Н. Назарий грамматикадан очерклар. - Самарқанд: СамДЧТИ, 1998. – 48
б.
18.
Ўзбек тили грамматикаси. – Тошкент : Фан, 1976. — 560 б.
Хорижий филология
№2, 2019 йил
137
Mamayoqubova Sh. The expression of temporal syntax in a single nucleus.
This article is
about the structure of the sentences, rules, semantic and syntactic ways, their place, to show its
advantages and disadvantages in English language.
Мамаякубова Ш. Выражение временного синтаксиса в одном ядре.
В данной
статье представлен обзор структуры английского раздела ее прововых положений,
синтаксических и семантических единец, их роли в выступлениях, их недостатках и
достижениях.
