Современные подходы к изучению метафор

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
Отрасль знаний
CC BY f
105-108
41
21
Поделиться
Рофиева, Г. (2019). Современные подходы к изучению метафор. Иностранная филология: язык, литература, образование, (2 (71), 105–108. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/foreign_philology/article/view/1024
Гуласал Рофиева, Национальный университет Узбекистана

Базовый докторант 2-й ступени

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В рамках теоретической основы когнитивной лингвистики, эта статья направлена на изучение природы и функции концептуального метафоры как познавательный и коммуникативный инструмент в науке, особенно в литературных текстах. После общего понимания историческая эволюция метафоры, мы рассмотрим важность метафорического мышления в процессе лексикализации и формулировка / понимание научных теорий. Затем, принимая концептуальный подход Лакоффа и Джонсона и их типологию метафор мы проанализируем на примерах, взятых из множества опубликованных статей, виды метафор, используемых в литературном языке, и роль, которую они играют.

Похожие статьи


background image

Хорижий филология  

№2, 2019 йил 

 

 

105

 

 

МЕТАФОРАЛАР ТАДҚИҚИГА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВ 

 

Рофиева Гуласал Юсубжоновна, 

ЎзМУ 2-босқич таянч докторанти 

 

 

Калит  сўзлар:

  метафора,  концептуал  метафора,  метафора  типологияси, 

концепт, референт, когнитив механизм, метафоризация, мақсад, манба. 
 

Тилшуносликда 

метафоралар 

тадқиқига  бўлган  муносабат  фалсафий 
таҳлиллардан  фарқ  қилиб,  тадқиқот 
жараѐнида  айнан метафоралашган сўзнинг 
грамматик,  семантик,  лексик  ва  стилистик 
хусусиятлари    ўрганилган.  Шунинг  учун 
ҳам  матндаги  ҳар  бир  сўз  муҳим  аҳамият 
касб  этган.  Замонавий  тилшуносликда  эса 
метафоранинг  тафаккур  билан  боғлиқ 
хусусиятлари  эътибор  марказига  қўйилди. 
Тил ва тафаккур масалалари инсон онгида 
янги  ғоялар  шаклланиш  механизмини 
аниқлашдаги  бош  омилдир.  Мазкур 
ҳодисаларни 

ўрганиш 

инсоният 

тарихининг  муҳим  босқичларини  ҳамда 
тараққиѐт  мезонларини  кашф  этишда 
дастурил  амал  бўлиб  хизмат  қилади. 
Замонавий  тилшунослик  нуқтаи  назарига 
кўра 

метафора 

ана 

шундай 

механизмлардан 

биридир. 

Дастлаб 

фалсафада  нутқ  безаги  сифатида  таҳлил 
этилган 

метафоралар 

кейинчалик 

тилшуносликка  кириб  келди  ва  бадиий 
тасвирий 

восита 

сифатида 

ўрганиб 

келинди.  Бугунги  кунда  эса  когнитив 
тилшунослар  метафорага  онгнинг  қиѐсий-
таҳлилий 

фаолияти 

сифатида 

баҳо 

беришмоқда.  Яъни  тилда  мавжуд  бўлган 
ҳар  бир  сўз  айнан  ўхшатиш  асосида 
шаклланган  бўлиб,  бунда   

метафора 

таянч  когнитив  механизм  сифатида

 

хизмат қилади [1]. 

Инсониятнинг 

узоқ 

йиллик 

тажрибаси,  маданияти,  турмуш  тарзи  ва 
одатлари  хилма-хиллиги  нутқда  турли 
тасвирий  ифодалар  қўллашни  тақозо 
этади. Мазкур ифодалар инсоннинг борлиқ 
ҳақидаги  умумий  тажрибаси  асосида 
шаклланиб,  турли  вазиятлар,  фикр  ҳамда 
ҳолатларни  ифодалаб  келади.  Натижада 
маълум  бир  сўз  ўз  маъносидан  ташқари 
қўшимча моҳиятларни ҳосил қилишда ҳам 

иштирок  этиб,  айни  пайтда  асл  маъно 
мазкур  жараѐнда  таянч  вазифани  ўтайди. 
Ушбу ном кўчиши билан боғлиқ тафаккур 
тажрибалари 

айнан 

метафоранинг 

когнитив  назарияси  шаклланишига  туртки 
бўлган. 

Натижада 

замонавий 

тилшуносликда 

янги 

―концептуал 

метафора‖  тушунчаси  вужудга  келди. 
Тилшуносликда 

―концептуал 

метафоралар‖  алоҳида  тушунча  сифатида 
дастлаб  америкалик  олимлар  Ж.Лакоф  ва 
М.Жонсонлар  тадқиқотида  ўз  аксини 
топган.  Унда  таъкидланишича,  инсон 
нутқида  метафораларнинг  тез-тез  учраб 
туриши  мазкур  феноменнинг  маълум  бир 
тизим  асосида  ўрганилиши  кераклигини 
тақозо  этади:  ―

Опираясь  на  собственно 

языковые  факты,  мы  установили,  что 
большая 

часть 

нашей 

обыденной 

концептуальной системы по своей природе 
метафорична

‖  [2].  Шунинг  учун  ҳам 

олимлар маълум бир маъновий гуруҳга хос 
бўлган  метафораларни  алоҳида  гуруҳлаб, 
уларни  ―метафорик  концептлар‖  ѐки 
―концептуал 

метафоралар‖ 

ҳам 

деб 

юритишади.  Мисоллар  таҳлили  ушбу 
тушунчанинг  моҳиятини  ѐритишда  муҳим 
манба  бўлиб  хизмат  қилган.  Жумладан, 
―баҳс‖,  ―вақт‖,  ―севги‖,  ―илм‖  ва  ―бахт‖ 
каби  концептларнинг  инсон  тафаккурида 
қандай  маълумотлар  манбаи  асосида 
шаклланиши 

айнан 

метафоризация 

жараѐнига  боғлиқ,  яъни  ушбу  тушунчалар 
моҳиятини  очишда  бошқа  бир  тушунча 
доирасига 

хос 

бўлган 

сўзлардан 

фойдаланилади  ва  натижада  икки  хил 
маъновий 

гуруҳ 

сўзларини 

умумийлаштира 

олган 

янги 

моҳият 

шаклланади.  Бу  ҳодиса  Ж.Лакоф  ва 
М.Жонсонлар 

томонидан 

қуйидагича 

изоҳланади:  ―

Чтобы  как-то  объяснить, 

что  означает  метафоричность  концепта 


background image

Хорижий филология  

№2, 2019 йил 

 

 

106

 

и 

как 

он 

структурирует 

нашу 

повседневную  деятельность,  начнем  с 
понятия 

ARGUMENT/СПОР 

и 

концептуальной  метафоры

  ARGUMENT 

IS  WAR/СПОР  —  ЭТО  ВОЙНА. 

Эта 

метафора представлена в обыденном языке 
целым  рядом  выражений:

  1. 

Your  claims 

are 

indefensible. 

Ваши 

утверждения 

недоказуемы 

(букв, 

незащитимы).(

Сизнинг 

фикрларингиз

 

ҳимояланмаган);  2. 

Не 

attacked  every  weak 

point 

in  my  argument.  -  Он 

нападал  на 

каждое 

слабое 

место 

в 

моей 

аргументации.  (У  далилларимнинг 

кучсиз 

нуқталарига  ҳужум  қилди

.); 

3. 

His 

criticisms  were 

right  on  target. 

Его 

критические  замечания 

били 

точно 

в  цель. 

(

Унинг  танқидий  мулоҳазалари

 

айни 

нишонга  тегди);  4. 

demolished 

his 

argument.  Я 

разбил 

его  аргументацию. 

(Мен  унинг  далилларини 

йўқ  қилдим 

(парчалаб  ташладим

))‖  [2].  Демак  ―баҳс‖ 

тушунчаси  ҳақида  бораѐтган  ҳар  тўртала 
гапдаги  метафорик  ибораларда  ―уруш‖ 
концептига  хос  сўзлардан  фойдаланилган 
ва  ―баҳс  бу  -  уруш‖  концептуал 
метафораси 

атрофида 

умумийлаштирилган. 

Бунда 

―баҳс‖ни 

ѐритиб 

бериш 

– 

мақсад 

ҳамда 

ҳимояланмоқ,  ҳужум  қилмоқ

  ва 

нишонга 

теккизмоқ

  каби  сўзларни  ўз  ичига  олувчи 

―уруш‖  концепти  эса  –  манбадир.  Мақсад 
ва  манбанинг  бирлашуви  орқали  юзага 
келувчи 

концептуал 

метафоралар 

қуйидагича  таърифланган:  ―

Устойчивые 

соответствия 

между 

областью 

источника 

и 

областью 

цели, 

фиксированные  в  языковой  и  культурной 
традиции  данного  общества,  получили 
название

 «

концептуальных метафор

» [2]. 

‖ Яъни ушбу жамиятнинг тил ва маданият 
анъаналарида 

мустаҳкамланган 

манба 

майдони  ва  мақсадли  майдон  ўртасида 
барқарор 

мувофиқлик 

―концептуал 

метафора‖  деб  номланган.    Инсоннинг 
фикрлаш  қобилияти  ва  нутқда  юзага 
чиқувчи 

тушунчаларнинг 

онгда 

шаклланиш  тамойиллари  ушбу  кўчим 
моҳияти 

асосида 

ишлаб 

чиқилди. 

Натижада  тил  ва  тафаккур  мезонлари 
билан  боғлиқ  баъзи  ҳодисаларга  аниқлик 

киритилди. 

Жумладан, 

нутқда 

шаклланувчи 

товушлар, 

белги 

ѐки 

ишоралар,  жестлар,  хусусан,  сўзларнинг 
вужудга  келиши  айнан  метафоризация 
орқали  содир  бўлади.  Шунинг  учун  ҳам 
америкалик  олимлар  Жорж    Лакоф  ва 
Марк  Жонсон  ҳар  бир  тушунчанинг 
шаклланиш 

асосида 

метафоризация

 

жараѐни борлигини таъкидлашади [3]. Рус 
тилшуноси  А.Н.Баранов  мазкур  ҳодисани 
қуйидагича  изоҳлайди:  ―

Метафоризация 

основана на взаимодействии двух структур 
знаний 

— 

когнитивной 

структуры 

«источника» 

(source 

domain) 

и 

когнитивной  структуры  «цели»  (target 
domain).‖ Демак, метафоризация билимлар 
жамланмасининг 

икки 

томонлама 

ҳаракатидан  ҳосил  бўлади: 

манба

  ва 

мақсад

 

бирлашуви. 

Натижада 

―метафорик  проекция

‖  ѐки  ―

когнитив 

тасвир

‖  ҳосил  бўлади.  Манба  кўлами 

мақсаддан  кўра  аниқ,  шунинг  учун 
метафоризация  жараѐни  қисман  мавҳум 
бўлган  тушунчаларни  биз  учун  аниқроқ 
бўлган  сўзлар  ѐхуд  тушунчалар  орқали 
беришимизга туртки бўлади [ 2]. 

Матн  таркибида  келувчи  сўзнинг 

қандай  кўчим  асосида  юзага  келишини 
компонент  таҳлил  орқали  яққол  кузатиш 
мумкин.  Зеро,  таҳлилнинг  ушбу  тури 
кимѐвий моддаларни бир-биридан ажратиб 
ўрганилганидек, сўзларнинг ҳам бир қанча 
семаларини 

алоҳида-алоҳида, 

чуқур 

таҳлил  этишга  хизмат  қилади  [4].  Худди 
шунингдек, 

метафора 

турларини 

компонент таҳлил этадиган бўлсак, хилма-
хил  қонуниятларни  ўз  ичига  олган 
назарияларнинг 

умумий 

жиҳатларини 

кўриш мумкин.  

Концептуал метафора назарияси учун 

пойдевор  вазифасини  ўтовчи    когнитив 
лингвистикада 

амалга 

оширилган 

тадқиқотларни  ўрганган  тилшунос  олим 
Ж.Клейбер,  ушбу  назария  икки  йирик 
классик  назариялар  –  метафоранинг 
субституцион  ва  қиѐсий  назарияларини 
ошиб 

ўтди, 

дея 

таъкидлайди 

ва 

метафоранинг  замонавий  назариясини 
қуйидаги босқичларга ажратади: 


background image

Хорижий филология  

№2, 2019 йил 

 

 

107

 

1.

 

М.Блек  ва  унинг  издошлари 

томонидан  амалга  оширилган  семантик 
компонент таҳлил этиш босқичи; 

2.

 

Ш.Брук-Роз, 

Ж.Тамин 

ва 

И.Тамба-  Месзлар  томонидан  ўрганилган 
синтактик ўрин тўлдириш босқичи; 

3.

 

Прагмасемантик  ѐки  прагматика 

қонуниятларига 

асосан 

метафоранинг 

семантик 

жиҳатини 

аниқлаштириш 

босқичи; 

4.

 

Д.Спербер  ва  Д.Вилсонларнинг 

метафорага 

тил 

ва 

тафаккурнинг 

фундаментал  характеристикасини  таъсис 
этувчи  прагматик  интеграция  босқичи  [5]. 
Француз  тилшуноси  Изабел  Коломбанинг 
илмий  соддалаштиришда  тасвирий  нутқ 
масаласига 

бағишланган 

тадқиқотида 

метафоралар  диққат  марказида  туради. 
Олима  мазкур  феноменни    структуравий, 
грамматик  ҳамда  референциал  жиҳатларга 
бўлиб  ўрганар  экан,  мисол  сифатида 
илмий 

матнларнинг 

икки 

тилдаги 

таржимасини  таҳлил  қилган.  Бу  ҳолатни 
қуйидагича  изоҳлайди:  ―

principalement 

dans les cas particuliers de la didactique des 
sciences et de la vulgarisation scientifique, la 
métaphore  ne  joue  pas  le  rôle  ornemental 
qu‘on lui prête couramment, mais a bien une 
fonction cognitive fondamentale, tout à la fois 
explicative  et  modélisante

‖,  яъни  илф-

фаннинг  дидактик  вазифаси  турган  бир 
пайтда,  метафоралар  орнаментал  бўѐқ 
бериш  эмас,  балки  илмий  назарияларни 
соддалаштириш  ва  тушунтириш  учун 
фундаментал  когнитив  вазифани  ўтайди. 
Мазкур  тавсиф  когнитив  метафоранинг 
асосий  тамойилларидан  бири  сифатида 
юзага  чиқиб,  унинг  бадиий  адабиѐт,  илм-
фан, 

дин, 

маданият 

ва 

санъатда 

қўлланилиши 

ҳамда 

улар 

асосида 

шаклланишига  кўра  референциал  турини 
намоѐн этади [6 ]. Чунки ҳар бир йўналиш 
соҳасига  кирувчи  ва  шу  соҳа  доирасида 
шаклланган метафоралар ўзида лингвистик 
ҳамда  экстралингвистик  маълумотларни 
акс  эттиради.  Шунинг  учун  ҳам  ахборот 
турига  қараб  бўлинган  мазкур  таркибда 
метафора 

референциал

‖, 

яъни 

маълумот берувчи

‖ сифатида номланган. 

  Замонавий 

тилшуносликда 

метафора 

қиймати 

ва 

шаклланиш 

омилларига  алоҳида  эътибор  қаратилган, 
чунки  классик  тилшунослик  манбалари 
метафоранинг  асосий  моҳиятини  очиб 
берувчи 

назарияларни 

тақдим 

этиб, 

аксарият ҳолларда матндан ҳоли, яъни гап 
ѐки  сўзлар  мисолида  ўрганилган.  Бугунги 
кунга келиб ушбу тушунчанинг ўрганилиш 
жараѐни  антропоцентрик  қонуниятларга 
боғлиқ 

тарзда 

тадқиқ 

этилмоқда. 

Ўрганилган 

тадқиқотлардан 

маълум 

бўлдики, 

замонавий 

лингвистикада 

метафораларнинг  когнитив  жиҳатларига 
асосий 

эътибор 

қаратилган. 

Демак, 

инсоннинг 

узоқ 

йиллик 

тажрибаси, 

маданий 

қадриятлари, 

географик 

жойлашуви  ва  тарихий  кечинмалари  каби 
бир қанча факторлар асосида шаклланувчи 
метафораларнинг мантиқий моҳияти  ушбу 
феноменни 

тўлиқ 

англаб 

етишга 

кўмаклашади. 

Нутқ 

таъсирчанлигини 

оширишга  хизмат  қилувчи  мазкур  кўчим 
чет  тилларни  ўрганувчи  ҳамда  таржима 
амалиѐти  билан  шуғулланувчилар  учун 
баъзи 

мураккабликларни 

келтириб 

чиқариши  мумкин.  Қўлланилиш  доираси 
турли 

соҳаларни 

қамраб 

олган 

метафоралар ҳар бир йўналишда ўзига хос 
концептуал хусусиятларни қамраб олади. 

 

Адабиѐтлар рўйхати: 

 

1.

 

Филатова  К.Л.  Когнитивное  исследование  зрительной  метафоры  во  французском 

языке в сопоставлении с русским языком., диссер...канд.филол.наук.,  Екатеринбург: 2009. 

2.

 

Лакофф Джордж, Джонсон Марк. Метафоры, которыми мы живем: Пер. с англ. / Под 

ред. и с предисл. А. Н. Баранова. — М.: Едиториал УРСС, 2004. 

3.

 

George  Lakoff,  Mark  Johnson.  Les  métaphores  dans  la  vie  quotidienne,  (trad.  fr.),  Paris, 

Éd. de Minuit, 1983. 

4.

 

Қобулжонова 

Г.К. 

Метафоранинг 

системавий 

лингвистик 

талқини. 

Филол.фан.номз...дисс., Тошкент, 2000. 


background image

Хорижий филология  

№2, 2019 йил 

 

 

108

 

5.

 

Anca Cosaseanu. Métaphore conceptuelle, Université de Bucarest, 2017. 

6.

 

Colombat  Isabelle.    Le  discours  imagé  en  vulgarisation  scientifique  étude  comparée  du 

français et de l‘anglais, thèse de doctorat, Québec,  2005. 
 
 

Рофиева Г. Современные подходы к изучению метафор. 

В рамках теоретической 

основы  когнитивной  лингвистики,  эта  статья  направлена  на  изучение  природы  и  функции 
концептуального метафоры как познавательный и коммуникативный инструмент в науке, 
особенно  в  литературных  текстах.  После  общего  понимания  историческая  эволюция 
метафоры,  мы  рассмотрим  важность  метафорического  мышления  в  процессе 
лексикализации  и  формулировка  /  понимание  научных  теорий.  Затем,  принимая 
концептуальный подход Лакоффа и Джонсона и их типологию метафор мы проанализируем 
на примерах, взятых из множества опубликованных статей, виды метафор, используемых в 
литературном языке, и роль, которую они играют. 

Rofiyeva G.

 

Modern approaches in studying metaphors.

 Within the theoretical framework 

of  Cognitive  Linguistics,  this  paper  aims  at  exploring  the  nature  and  the  function  of  conceptual 
metaphors  as  a  cognitive  and  communicative  instrument  in  science,  especially  in  literary  texts. 
After a general insight into the historical evolution of metaphor, we will look at the importance of 
metaphorical reasoning in the process of lexicalisation and formulation/understanding of scientific 
theories.  Then,  adopting  Lakoff  and  Johnson‘s  conceptual  approach  and  their  typology  of 
metaphors, we will analyse, through some examples taken from a corpus of articles published, the 
kinds of metaphors used in  literary language and the role which they play. 

 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Библиографические ссылки

Филатова К.Л. Когнитивное исследование зрительной метафоры во французском языке в сопоставлении с русским языком., диссер...канд.филол.наук., Екатеринбург: 2009.

Лакофф Джордж, Джонсон Марк. Метафоры, которыми мы живем: Пер. с англ. / Под ред. и с предисл. А. Н. Баранова. — М.: Едиториал УРСС, 2004.

George Lakoff, Mark Johnson. Les mctaphores dans la vie quotidienne, (trad, fr.), Paris, Ed. de Minuit, 1983.

Кобулжонова Г.К. Метафоранинг системавий лингвистик талкини.Филол.фан.номз...дисс., Тошкент, 2000.

Anca Cosaseanu. Mctaphore conceptuelle, Universite de Bucarest, 2017.

Colombat Isabelle. Le discours image en vulgarisation scientifique etude comparee du fran^ais et de 1’anglais, these de doctoral, Quebec, 2005.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов