Хорижий филология
№3, 2018 йил
25
KAUZATIV MA’NO VA UNING TILSHUNOSLIKDA O‘RGANILISH HOLATI
Turniyozov Behzod Ne’matovich,
SamDCHTI katta o„qituvchisi, filologiya fanlari nomzodi
Калит сўзлар:
kauzativlik, kauzativ, makromatn, aktant, sintaktik, kauzatsiya.
Tilshunoslikda
kauzativlik, kauzativ
fe‟l
kabi tushunchalarning o‗rganilishi
yangilik emas, albatta. Bu haqda tilshunos
olimlardan
L.Tenyer,
Y.D.Apresyan,
N.D.Arutyunova, G.A.Zolotova, A.P.Chudi-
nov, T.K.Abdiyev, A.M.Amatov va boshqalar
tadqiqot ishlarida fikr va mulohazalarini
atroflicha bayon etib o‗tganlar. Biz ham
ushbu maqolada kauzativlikning o‗rganilish
holati bilan tanishib, shu bilan birga, o‗z ilmiy
nuqtayi nazarimizni yoritib bermoqchimiz.
Kauzatsiya lotincha ―
causa
‖ so‗zidan olingan
bo‗lib, ―sabab‖ ma‘nosini ifodalaydi [1.94].
Mazkur hodisa tilshunoslikda aynan shu
jihatdan o‗rganiladi hamda kauzativ fe‘lning
asosiy semasi sifatida sabab ma‘nosi bilan
bog‗lanishi ta‘kidlanadi [2.7]. Aksariyat
ishlarda kauzativlik tushunchasi fe‘lning
orttirma darajasi bilan bog‗lanib, asosan,
morfologik nuqtayi nazardan tekshirilgan va
kauzativlikda bajaruvchining ta‘siri bilan
boshqa shaxs tomonidan bajarilgan harakat
mavjudligi
aytilgan
[3].
Bizningcha,
kauzatsiyani faqat sabab ma‘nosi bilan
cheklab qo‗yish maqsadga muvofiq emas.
Zero, bajaruvchining ta‘siri bilan boshqa
shaxs tomonidan bajariladigan harakat orqali
faqat sabab ma‘nosi emas, balki maqsad,
natija, shart ma‘nolari ham ifodalanishi
mumkin.
Shunday
ekan,
bugungi
tilshunoslikda
kauzativ
ma‘noning
o‗rganilishi masalasi izohtalab ko‗rinadi.
Quyida
bu
haqda
aytilgan
fikrlardan
ba‘zilarini ko‗rib o‗tamiz.
V.Delbryuk, A.Meye kabi tilshunoslar
kauzativ fe‘llarni tarixiy jihatdan tadqiq etib,
bunday fe‘llarda kauzativ ma‘no yasama
ekanligini,
kauzativlik
tushunchasi
esa
fe‘lning morfologik kategoriyalaridan biri
hisoblanishini
ta‘kidlaydilar
[4.
mexalib.com/viem/31500
:
211-237].
T.G.Xazagerov ham kauzativ fe‘llar yasama
ekanligi haqidagi fikrni qo‗llab-quvvatlaydi,
lekin bu yasalish umumiy rejadagi yasalish
emas, balki o‗ziga xos yasalish hisoblanishini
aytadi. Kauzativlar faqat fe‘l so‗z turkumi
asosida emas, hatto ot va sifat so‗z turkumlari
asosida yasalishi mumkinligini izohlab o‗tadi:
везти-возить,
отрезветь-отрезвить,
обезлюдеть-обезлюдить
kabi
[5.24].
Darhaqiqat, «Русская грамматика» asarining
«Словообразование» bo‗limida quyidagi
fikrning
guvohi
bo‗lishimiz
mumkin:
«
Большая часть глаголов с суф. -и
мотивируется
существительными
и
прилагательными:
леденеть-леденить,
стареть-старить
» [6.332]
.
Aytish kerakki, masalaga bunday
yondashuv agglyutinativ tillarga xos emas.
Chunki
turkiy
tillarda
fe‘l
yasovchi
qo‗shimchalar bilan nisbat hosil qiluvchi
qo‗shimchalarning chegarasi aniq sezilib
turadi. Boshqacha aytganda, so‗z yasalishi
grammatik
kategoriya
hisoblanmaydi.
Grammatik
kategoriya
umumlashgan
grammatik ma‘no bo‗lib, u tilning qaysi
morfologik tipga kirishini ko‗rsatadi va o‗z
ifodasini so‗zlarning o‗zgarishida, gapda
so‗zlarning bog‗lanishida topadi [7.154]. Shu
bois fe‘lning asosiy grammatik kategoriyalari
jumlasiga zamon, nisbat, mayl kabilarni
kiritamiz. Jumladan, kauzativlik ham sabab
ma‘nosini bildirib, orttirma nisbat bilan
aloqador bo‗ladi. Yasalish jarayonida yangi
so‗z yasalishini (arra+la, qora+y, suv+sira
kabi) tushunamiz. Bundan tashqari, fe‘l
nisbatini hosil qiluvchi qo‗shimchalar (-dir,-
tir, -ir,-iz va hokazo) haqida gapirilganda
ularni lug‗aviy shakl hosil qiluvchi affikslar
jumlasiga kiritamiz. Mazkur qo‗shimchalar
fe‘l o‗zagiga qo‗shilib, sabab, natija, maqsad
ma‘nolarini ifodalashga xizmat qiladi. Ammo
rus tilida birgina
-i
qo‗shimchasi ham so‗z
yasash, ham grammatik kategoriya ifodalash
funksiyasini bajarayotgani ko‗rinib turibdi.
Shu bois uni so‗z yasalishi derivatsiyasida
Хорижий филология
№3, 2018 йил
26
bemalol hosilani shakllantiruvchi operator
deb atay olamiz. Ammo, shunday bo‗lsa-da,
Y.V.Baklagova
rus
tilida
morfologik
kauzatsiya
borligini
inkor
etadi
va
kauzativlikning
bunday
turi
maxsus
qo‗shimchalar bilan hosil bo‗lishi kerakligini
ta‘kidlaydi. Fikrining isboti sifatida turkiy
tillarga xos bo‗lgan orttirma nisbat shakllarini
keltirib o‗tadi. U ko‗proq sintaktik kauzatsiya
haqida
mulohaza
bildiradi.
Sintaktik
kauzatsiyada kauzativ ma‘no
«запретить»,
«заставить»,
«велеть»,
«вынудить»,
«дать»
kabi
maxsus
fe‘llar
bilan
ifodalanishini, o‗z navbatida, bu fe‘llar
harakatni bajarishga, holatni o‗zgartirishga
sabab
bo‗lishini
va,
ayni
paytda,
makrokauzativ jarayon shakllanishini aytadi:
Он заставил меня порвать документ = Он
каузировал
(отношение
каузации),
определенным воздействием (каузирующее
действие), документ изменил состояние –
оказался
разделенным
на
части
(каузируемое состояние)
[8.
fan5.ru
]
.
Bizningcha,
olim
makrokauzativ
jarayonni
torroq
tushunadi.
Aslida
makrokauzatsiya MSQ (Murakkab sintaktik
qurilma an‘anaviy tilshunoslikda «qo‗shma
gap» termini bilan o‗rganilmoqda) sathida
vujudga keladi. Zero, MSQ mikromatn
maqomida tadqiq etilar ekan, u nutq
birliklarini jamlashi bilan gapning integrativ
xususiyatidan farq qiladi. Shu bois yuqoridagi
misolni murakkab sintaktik qurilma tarzida
shakllantirsak maqsadga muvofiq bo‗lar edi:
Он заставил меня порвать документ,
поэтому я порвал его. Он заставил меня
порвать документ и я порвал его.
Shuni
ham
aytish
kerakki,
tobe
komponentli MSQ orqali anglashilayotgan
kauzativ ma‘no teng komponentli MSQ orqali
anglashilayotgan kauzativ ma‘noga nisbatan
ustuvor vaziyatni egallaydi. Chunki tobe
komponentli MSQning tobe komponenti
orqali sabab, natija, maqsad, shart ma‘nolari
aniq sezilib turadi. Qiyoslang:
Yurt tinch –
sen tinch.
Yurt tinch, shuning uchun
sen tinch
.
Y.V.Baklagovaning fikriga o‗xshash
mulohaza Y.Y.Gordonning tadqiqotida ham
ko‗zga
tashlanadi.
Olimning
fikricha,
harakatni
bajarishga
undash
ma‘nosini
beruvchi
«побуждать», «заставлять»,
«разрешать»
kabi fe‘llar ham, garchi ularda
kauzativlikni ko‗rsatuvchi maxsus formalar
bo‗lmasa-da,
kauzativ
xarakterli
hisoblanaveradi [9.77-82]. Yuqoridagi fikrga
qo‗shilsa bo‗ladi, albatta. Zero, kauzativ
ma‘no fe‘lning orttirma nisbati shakllari
mavjud bo‗lmagan tillarda ifodalanmay
qoladi, deb tushunmaslik kerak. Kauzativ
ma‘no har bir tilning o‗ziga xos lingvistik
omillari bilan bemalol ro‗yobga chiqaveradi.
Bu, ayniqsa, til belgilarining paradigmatik
rejadan sintagmatik munosabat jarayoniga
o‗tishida yaqqol namoyon bo‗ladi. Bunda
kauzativlikning
maqsad,
sabab,
natija
ma‘nolari bilan bog‗langanligini va turli xil
lingvistik hamda ekstralingvistik omillar
muhim ahamiyat kasb etishini ko‗rishimiz
mumkin bo‗ladi:
Komila yig„lab yubordi. Matniyoz
yugurib kelib uni darvoza tomonga boshladi.
Azimjon Ochil buvani tinchitishga urinar,
Sattor bo„lsa bir og„iz gap aytolmay og„zini
ochgancha bir chetda turar edi. Ichkaridan
To„lqinning
o„ksib
yig„lagani
eshitildi
(A.Muxtor. Chinor).
Berilgan makromatn abzas shaklida
bo‗lib, uning komponentlari uchta sodda gap
hamda tarkibiy qismlari
bo„lsa
operatori bilan
munosabatga
kirishgan
bitta
teng
komponentli MSQdan iborat. Makromatnning
har qanday ko‗rinishi tayyor holdagi hosila
qurilma bo‗lganligi uchun tub struktura
masalasi ustuvor ahamiyat kasb etmaydi
[10.84]. Biroq berilgan abzas tarkibiy
qismlarini alohida tahlil qilgan taqdirimizda
ham ularning tub strukturalarida orttirma
nisbat shakllari mavjudligi kuzatilmaydi. Tub
struktura deganda esa gapning sintaktik
derivatsiyasi uchun asos bo‗ladigan ichki
tafakkur
strukturasini
tushunamiz.
Tub
struktura asosida nafaqat ma‘lum bir gap,
balki murakkab sintaktik qurilmalar, abzasdan
tortib
makromatngacha
bo‗lgan
nutq
parchalari shakllanishi mumkin [11.45]. Bu
struktura nisbiy mavhumlik holatida va imkon
qadar minimal shaklda bo‗ladi. Zero,
mavhumlik
til
sistemasi
belgilarining
barchasiga xos bo‗lib, u faqat belgi nutqqa
ko‗chirilgandan keyin konkretlashadi. Bu
tushunchalarning barchasi, so‗zsiz, insonning
nutqiy faoliyati bilan chambarchas bog‗liqdir.
Хорижий филология
№3, 2018 йил
27
Chunki inson tafakkuri til bilan, til esa inson
ongining faoliyati bilan uzviy aloqadordir.
Boshqacha
aytganda,
inson
xotirasida
saqlanadigan muayyan ma‘no ifodasi bilan
bog‗liq bo‗lgan strukturalar [12.7] mavjud
bo‗lib, bu orqali nutqiy faoliyat amalga
oshadi.
Shunday ekan, yuqoridagi misolda
yig„lab yubordi, boshladi, turar edi, eshitildi
kabi
fe‘llar orttirma nisbati shakllarisiz ham
sabab ma‘nosi bilan uzviy bog‗lanmoqda.
Abzas tarkibiy qismlari alohida olinganda
mikrokauzatsiya jarayoni hosil bo‗lishini
ifodalasa, abzasning o‗zi umumiy planda
makrokauzativ
tushuncha
bildirmoqda.
Chunki abzas orqali ifodalanayotgan umumiy
fikr ifodasidan kelib chiqib,
nima sababdan?,
nega?
degan so‗roqlar qo‗yilishi tabiiy.
T. A. Kildibekova kauzativ fe‘llarni
aniqlashda quyidagilarga e‘tibor qaratadi:
«Bu kabi fe‘llar o‗ta faol bo‗lib, shaxs yoki
narsa sifati va holatining o‗zgarishini
ifodalashga ham xizmat qiladi. Buning
oqibatida kauzativ fe‘l shunchaki harakat
ifodalab
qolmay,
balki
ikkinchi
bir
harakatning bajarilishiga turtki bo‗ladi. O‗z
navbatida, sabab ma‘nosini bildiruvchi
kauzativ qurilmalar hosil bo‗ladi. Masalan:
Я
заставил его уйти. Он ушѐл»
[13.10].
T. A. Kildibekova kauzativ fe‘llar
shaxs yoki narsa sifati va holatining
o‗zgarishini ifodalashga ham xizmat qiladi,
deb ta‘kidlagan bo‗lsa-da, sifat o‗zgarishi
ifodalanishiga aniq misollar keltirmaydi.
Bizningcha, kauzativ fe‘llar holat o‗zgartirishi
mumkin, xolos:
Men uni ketishga majbur
etdim. U nima sababdan va qanday holatda
ketdi?
Bundan tashqari, yuqorida berilgan
misol kabi jumlalarni kauzativ ma‘noli ilovali
qurilmalar, deb tadqiq qilsak to‗g‗ri bo‗lar
edi.
Chunki
misoldagi
«
Он
ушѐл
»
komponenti «
Я заставил его уйти
»
qismining ilovasi sifatida shakllanmoqda.
Shuni ta‘kidlab o‗tish kerakki, T. A.
Kildibekova kauzativ fe‘llar o‗ta faol, deb
to‗g‗ri ta‘rif beradi. L. Tenyer ta‘biri bilan
aytganda, kauzativ fe‘llar aktantlar miqdorini
oshirishga ham xizmat qiladi [14.272].
Masalan, «
U ketdi»
jumlasida aktantlar soni
bitta bo‗lsa, «
Men uni ketishga majbur etdim»
jumlasida aktantlar soni uchga teng. Umuman
olganda,
kauzativ
jarayon
majmuyining
ifodalanishi
aktantli
qurshov
vaziyatini
vujudga keltiradi. Ushbu vaziyat negizini,
shubhasiz,
fe‘l
egallaydi.
Boshqacha
aytganda, kauzativ vaziyat fe‘l orqali
boshqariladi.
To‗g‗ri, kauzativ vaziyаtning fe‘l
orqali boshqarilishi izoh talab etmaydi,
albatta, biroq shuni ham ta‘kidlab o‗tish
kerakki, sabab, natija, maqsad, shart mazmuni
bilan aloqador bo‗lgan murakkab sintaktik
qurilmalarning
derivatsion
shakllanishida
makrokauzativ vaziyatning yetakchi unsurlari
sifatida turli xil operatorlar muhim vazifa
bajaradi. Operator sintaktik derivatsiyani
vujudga keltiruvchi asosiy unsur bo‗lib, hosila
struktura tarkibiga tashqaridan kiritiladi.
Boshqacha
aytganda,
kommunikativ
jarayonda nutq sohibi operatorlarni tanlash
imkoniyatiga ega bo‗ladi. Fikr isboti uchun
quyidagi misollar tahlilini ko‗rib o‗tamiz:
1.
Hikmat jussasi kichikroq, o„zi
ko„rimsizroq bo„lgani uchun, xola uni
Majiddan kichik deb o„yladi
(Y.Shomansur.
Qora marvarid).
2.
Oyoq osti botqoq bo„lganligi
sababli, otlig„-u yayovga yurish ancha qiyin
edi
(M.Qoriyev. Spitamen).
Keltirilgan misollar sabab mazmuni
bilan aloqador bo‗lgan tobe komponentli
MSQlar
bo‗lib,
ularning
sintaktik
shakllanishida
uchun,
sababli
singari
grammatik
vositalar
muhim
vazifa
bajarmoqda. Biroq bu xildagi MSQ tarkibiy
qismlari aytib o‗tilgan vositalardan tashqari,
yana boshqa unsurlar bilan ham sintaktik
aloqaga kirishishi mumkin:
1.
Hamza Karimboyning nodonligiga
chidab
turolmay,shahar
hokimi
tomon
yuzlandi
(K.Yashin. Hamza).
2.
Ammo Sodiqning qo„l og„rig„i
zo„rayganidan, unga shaharga chiqishga
ruxsat
berilmadi
(H.Shams.
Tanlangan
asarlar).
Ushbu misollarning birinchisida tobe
komponentli MSQ tarkibiy qismlari
-may
affiksli ravishdoshning bo‗lishsizlik shakli
orqali, ikkinchisida esa chiqish kelishigi
shaklini olgan -
ganidan
sifatdoshi orqali
sintaktik munosabatga kirishganini ko‗ramiz.
Misollardan ko‗rinib turibdiki, sintaktik
Хорижий филология
№3, 2018 йил
28
kauzatsiyada turli xil grammatik vositalar
kauzativ vaziyatni shakllantiruvchi omil
sifatida namoyon bo‗lishi mumkin. Bu esa,
o‗z navbatida, so‗zlovchining nutq jarayonida
birgina sabab ma‘nosini ifodalashida turli xil
grammatik
vositalardan
foydalanish
imkoniyati mavjudligidan dalolat beradi.
Bunday
vositalarni
derivatologiyada
kauzaoperatorlar
deb
ataymiz.
Kauzaoperatorlar
MSQ
operandlarini
sintaktik jarayonga olib kirish bilan birga
ularga
sabab,
natija,
maqsad,
shart
ma‘nolarini yuklaydi. Boshqacha aytganda,
bajaruvchining ta‘siri bilan boshqa shaxs
tomonidan bajariladigan harakat munosabatini
ifodalashga xizmat qiladi:
1.
Bobolarning ruhi yor bo„lsin deya,
niyat bilan Hakim bir tong ushladi qalam
(A.Oripov. Surat va siyrat).
2.
Qilich botir bo„zchini ko„tarib
chunon uribdiki, haligi bo„zchi qo„ltig„igacha
yerga kirib ketibdi
(«O‗zbek xalq ertaklari»).
3.
Daraxt bargi tagidan to„kilsa, qish
yengil keladi
(O‗.Usmonov. Girdob).
Misollar tahlili natijasi
Hakimning
qalam ushlashi, bo„zchining qo„ltig„igacha
yerga kirishi, daraxtning bargi tagidan
to„kilishi
kabi
harakatlarning
bajarilishi
boshqa harakatning ta‘siri orqali yuzaga
chiqayotganligidan dalolat beradi. Bunda
birinchi misolda tobe komponentli MSQning
tobe qismi tarkibida kelayotgan «
deya»
kauzaoperatori o‗ta faol bo‗lib, quyidagi
vazifalarni bajarayotganini ko‗ramiz: a) MSQ
tarkibiy
qismlarini
derivatsion
jihatdan
voqelantirmoqda; b) mustaqil gapni tobe
gapga aylantirmoqda; d) MSQning umumiy
mazmuniga maqsad ma‘nosini yuklamoqda;
e) ikkinchi komponent orqali ifodalanayotgan
harakatning
bajarilishi
uchun
zamin
hozirlamoqda.
Natijada tobe komponentli
kauza MSQning umumiy derivatsion hosilasi
namoyon bo‗lmoqda. Ikkinchi misolda
kauzaoperator
real
ifodalanmagan.
Bu
vazifani «
natijada
» so‗zi bajarishi kerak edi.
Mazkur so‗z ifodalanmagan bo‗lsa-da, uning
borligi nutq muhiti orqali sezilib turibdi. Shu
bois uni nol ifodali kauzaoperator deb
ataymiz. Lekin uning mavqeyi birinchi
misoldagi «
deya
» kauzaoperatori singari
baland emas. Buning sababi shundaki,
birinchidan, u MSQ tarkibiy qismlarini
derivatsion jihatdan voqelantirmagan, chunki
bu
vazifani
MSQning
hokim
qismida
kelayotgan
-ki
operatori
bajarmoqda.
Ikkinchidan, uning ishtirokisiz ham MSQning
tobe qismi bemalol qo‗llanaveradi hamda
mazmuniy va sintaktik jihatdan ham ancha
mustaqil
ekanligi
sezilib
turadi.
Bu
operatorning asosiy vazifasi semantik rejada
bo‗lib, MSQga kauzativ ma‘noni yuklashda
ko‗rinadi. Uchinchi misolda MSQ sintaktik
derivatsiyasi shart fe‘lining affiksi
-sa
kauzaoperatoriga
asoslanmoqda.
Bu
operatorning
sintaktik
mavqeyi
birinchi
misoldagi operator singari ancha baland
bo‗lib, kauzativlik ma‘noning shakllanishida
ham ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Faqat
bunda MSQning ikkinchi komponenti birinchi
komponent
orqali
ifodalanayotgan
harakatning
bajarilishi
uchun
turtki
bo‗lmoqda.
Buni
e‘tibordan
chetda
qoldirmaslik kerak, chunki qaysi tarkibiy
qism harakatni bajarishga undasa, o‗sha
operand kauzator mavqeyida bo‗ladi.
Kauzativlikni
sintaktik
nuqtayi
nazardan o‗rganadigan bo‗lsak, uni nafaqat
tobe komponentli MSQ shakllanishida, balki
teng komponentli MSQ derivatsiyasida ham,
mikrosintagmatik
munosabatlarning
shakllanishidagi
morfemalarning
o‗zaro
munosabatida ham kuzatishimiz mumkin.
Adabiyotlar:
1. Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов. –M:
Просвешение,1985.
2. Цуй Ван, Бочина Т. Г. Каузативная конструкция в русском и китайском
языках//Филологические науки, 2014,№3.
3. Aбдиев Т. К. Конструкции с каузативными глаголами в киргизском языке. –
Бишкек, 2009; Аматов А. М. Морфологические каузативы в английском языке//Ярославкий
педагогический вестник, 2003, №1.
Хорижий филология
№3, 2018 йил
29
4. Дельбрюк Б. Введение в изучение языка: Из истории и методолгии
с
равнительного
языкознания. Пер. с нем., ред. С. Булич. 2-е изд. стереотип. М.: Едиторал УРСС, 2003; Мейе
А. Введение в сравнительное изучение индоевропейских языков. – М.; Л., 1938.
5. Хазагеров Т. Г. Каузативность: статус и эволюция средств выражения в русском
языке//Филологический вестник Ростовского государственного университета, 1998, №1.
6. Русская грамматика. Том I.–Москва: Наука, 1980.
7. Irisqulov M. T. Tilshunoslikka kirish.–Toshkent, 1992.
8.
Баклагова Ю. В. Семантика контактных и дистантных каузативов (на материале
русского и немецкого языков).УДК 81‘37. file:///F:/kauzat-3/semantika-kontaktnyh-i-distantnyh-
kauzativov-na-materiale-russkogo-i-nemetskogo-yazykov.pdf.(02.03.2018)
9. Гордон Е. Я. Семантические особенности каузативных глаголов чувства в русском
языке// Русский язык. Теория и методика преподавания. –Душанбе, 1980.
10. Turniyozova SH. Abzas voqelanishining ba‘zi derivatsion xususiyatlari//O‗zbek tili va
adabiyoti, 2007, №3.
11. Turniyozov N.Q. Matn lingvistikasi. – Samarqand, 2004.
12. Минский М. Фреймы для представления знаний. – М., 1981.
13.
Кильдибекова Т. А. Структура поля глаголов действия. –Уфа, 1983.
14. Теньер Л. Основы структурного синтаксиса. – М., 1988.
Турниязов Б. Каузативное значение и изучение еѐ в лингвистике.
В данной статье
рассматриваются изучение каузативного значения, каузативного глагола, а так же сделан
анализ точки зрение выдвинутые учѐными лингвистами по этому вопросу. Кроме этого,
автор подтверждая свою научную позицию, одновременно даѐт понятие о синтаксической
каузации.
Turniyazov B. Causative connotation and its analysis in linguistics.
This article deals with
the causative verb and the study of causative connotation and analyzes the theories of scientists. In
addition to this, the author thoroughly states his opinion on causativity including syntactic
causation.
