Хорижий филология
№1, 2021 йил
144
НУТҚИЙ АКТЛАР МАЗМУНИНИ ВОҚЕЛАНТИРУВЧИ
МОДАЛ БИРЛИКЛАР
Холматова Вазира Нарзуллаевна,
КарМИИ доценти в.б., (PhD)
Жумаев Санжар Жўрақулович,
КарМИИ катта ўқитувчиси
Калит сўзлар:
нутқий актлар, прагматик мазмун, коммуникатив мақсад, модал
операторлар, мулоқот матни, сўзловчи, тингловчи.
Мулоқот контекстида кўзланаѐтган
мақсадни амалга ошириш учун сўзловчи
ушбу мақсадни лисоний шакллантиришга
йўналтирилган қатор когнитив амалларни
бажаради. Бундан ташқари, ўз мақсадини
ифодалаѐтган шахснинг онгида адресатдан
кутилаѐтган жавобнинг тахминий қолипи
ҳам шаклланиб улгуради. Шунга биноан,
сўзловчи
ўз
нутқий
ҳаракатини
кутилаѐтган
жавобга
мос
равишда
бажаришга интилади. Мулоқот вазиятида
юзага келаѐтган талабларни қондириш
амалиѐти нутқий актларнинг алоҳида
таъкид, қатъият ила бажариши билан бир
қаторда, таъкидсиз ва нейтрал (бетараф)
нутқий актлар ҳам ҳосил бўлиши
кузатилади. Шундай қилиб, ягона бир
прагматик мазмун таъкидли ѐки ҳеч
қандай таъкидсиз узатилиши мумкин.
Мазмуннинг бу сирадаги ўзгариши,
одатда, икки қарама-қарши йўналишда
кечади ва бунда марказда нейтрал
прагматик
мазмун
туриб,
кейинги
қутбларда таъкид кучаяди ѐки сустлашади.
Нутқ актларининг мазмун жиҳатидан
даражаланиши ва фарқланишида гап
прагматикасида
муҳим
ўринни
эгаллайдиган модалликнинг ҳам ҳиссаси
бор.
Нутқий
ҳаракатлар
маълум
қилинаѐтган ахборотнинг ҳақиқатлиги,
аниқлиги, ишончлилиги, фаразлилиги,
зарурлиги кабилар билан фарқланади.
Анъанавий грамматикада ушбу маъно
оттенкаларининг модаллик категориясига
киритилиши
барчага
маълум.
Прагмалингвистлар
мазкур
қатордаги
маънолар баҳо модаллиги мазмуни касб
этишини қайд этадилар [Levinson 2000].
Нутқий тузилманинг у ѐки бу
прагматик-модал вариантини танлашда
асосий
вазифани
мулоқотдошларнинг
ижтимоий роли ўтайди ва ушбу ролни
белгиловчилар
қаторига
қуйидагилар
киради:
1)
инсоннинг
туғилишдан
эгаллайдиган роли (жинс, миллат, элат); 2)
ижтимоий мақом (жамиятда эгаллаган
ўрни); 3) маълум вазиятда бажарадиган
вазифаси [Макаров 2003: 214; Карасик
1992; Thomas 1995: 129]. Шунингдек,
коммуникантларнинг ѐши, маъданияти ва
эмоционал-руҳий ҳолати ҳам танловга
таъсир ўтказади. Санаб ўтилган омилларни
«контекстуал прагматик муҳит» [Беляева
1987: 25] бирликлари сифатида қараш
маъқулдир. Баъзи тилшунослар нутқий акт
таркибида
иллокутив
ҳаракатни
ажратадилар ва уни сўзловчи томонидан
самарага эришиш учун бажарилган танлов
натижаси, деб қарайдилар [Haverkate
1999].
Прагмалингвистлар таклиф қилишган
таснифлардаги
нутқий
актлардан
(констатив, директив, савол) ҳар қандай
таъкидли,
нейтрал
ва
таъкидсиз
кўринишларда воқеланиши мумкин.
Констатив
нутқий
актининг
прагматик мазмуни асосан эпистемик
модаллик билан боғлиқ, яъни маълум
қилинаѐтган
ахборотнинг
сўзловчи
томонидан мумкинлик ѐки эҳтимоллик
нуқтаи назаридан баҳоланади. Ушбу
маънонинг ифодаланиш даражаси турлича,
у тасдиқдан инкоргача бориб етиши
мумкин.
Тилшунос
Марион
Краузе
эпистемик модаллик майдонида «тўлиқ
ишонаман», «қарийб ишонаман», «яхшиси
ишонаман»,
«ишонмайман»
каби
маъноларни фарқлашни ихтиѐр қилган
экан
[Krause
2007:
250].
Шу
муносабатбилан,
С.Боймирзаеванинг
ишончлилик микро майдонида намоѐн
бўладиган ушбу турдаги фарқларни
Хорижий филология
№1, 2021 йил
145
инобатга
олиб,
унинг
таркибида
эҳтимоллик,
ҳақиқийлик,
қатъият
маъноларини ҳам ажратиш лозимлиги
ҳақидаги фикрига тўлиқ қўшилса бўлади
[Боймирзаева 2010: 99].
Шунга
ўхшаш
фикрни
инглиз
семантиги Ж.Лайонз ҳам билдиради.
Унинг қайдича, тасди қ маъноси «қатъий
тасдиқдан
-
эҳтимолли
тасдиққача»
даражаланиши мумкин [Lyons 1997] ҳамда
бундай
вариантлашувнинг
«ишончли
тасдиқдан - ишончсиз тасдиққача» етиб
келиш эҳтимоли йўқ эмас [Mittwoch 1986].
Мулоқотда самарага эришишнинг
яна бир шарти-тингловчи эшитаѐтган
мазмунни сўзловчи мақсадига муқобил
равишда қабул қилиши лозим. Тингловчи
нутқий тузилманинг мазмунини, энг
аввало, лисоний қобилияти, яъни тилни
билиши даражасида фаҳмлайди. Демак,
сўзловчи ҳам нутқий мазмунни (масалан,
тасдиқли хабарни) қатъиятлаштириш ѐки
юмшатиш учун шу мақсадни рўѐбга
чиқариш хизматини ўтайдиган лисоний
бирликларга мурожаат қилади. Хабар
тасдиғини таъкидловчи ѐки кучайтирувчи
маънога эришишни таъминловчи лисоний
воситалар турли кўринишга эга бўлиши
мумкин. Нутқий фаолият жараѐнида
бундай вазифани ўтайдиган воситалар
одатда, «индикаторлар» (indicators) ѐки
«операторлар»
(operators)
деб
номланадилар [Crystal 2008: 242; 341;
Quirk, Greenbaum 1999: 11]. Баъзи
тилшунослар ушбу воситаларни эпистемик
модаллик категорияси билан боғлаб,
уларни
сўзловчининг
ўзи
маълумот
бераѐтган
воқеа-ҳодиса
ҳақида
ахборотнинг ҳақиқийлигига ишончини
тасдиқловчи
«эпистемик
квалификаторлар» (epistemic qualifiers)
сифатида фарқлайдилар [Aijmer 1990: 11].
Бизнингча,
нутқий
актларнинг
таъкидли/таъкидсиз
вариантлари,
дастлабки
ўринда,
сўзловчининг
узатилаѐтган ахборотга ишончи ѐки
гумони билан боғлиқ ҳолда юзага келади
ва шунга нисбатан уларнинг адресатга
таъсир кучи ўсиб боради. Нутқий актнинг
таъкидсиз тури воқеланишида тингловчига
уни қандай қабул қилиш ихтиѐри
берилади. Демак, таъкидсизлик модуси
ишончсизлик,
гумон,
фараз
қилиш,
эҳтимоллик, мумкинлик каби модал
маъноларни қамраб олади.
Шу
сабаб,
нутқий
акт
мундарижасидаги таъкидсизликни ҳеч
тортинмасдан модал-прагматик мазмун
доирасига
киритиш
лозим,
деб
ҳисоблаймиз. Ушбу маъно тил тизимида
олдиндан мавжуд бўлмасдан, балки фақат
мулоқот жараѐнида юзага келади. Мазкур
талқин нутқий тузилманинг юқоридаги
турини маълум даражада сўзловчининг
ахборот
реаллигига
ишончсизлигидан
дарак беради [Сонич 1985; Старикова
1985].
Нутқий акт қанчалик қатъиятсизлик
билан ижро этилса, у шунчалик ҳурмат
категориясига
ҳозиржавоб
кўринади.
Е.М.Вольфнинг
фикрича,
таъкиднинг
кучсизланиши
асосида
Г.Грайснинг
«ҳамкорлик» ва Ж.Личнинг «ҳурмат»
тамойиллари туради. Ушбу тамойилларда
суҳбатдош учун қўпол туюладиган фикрни
юмшатиш назарда тутилади [Вольф 2002:
108], зеро, бу ерда хушмуомалалик ва
ҳақиқатгўйлик уйғунлашади [Ball 1990].
Шундай хусусиятга тахмин, эҳтимоллик,
маслаҳат, илтимос, таклиф, мурожаат,
танишиш, хайрлашув, қўллаб-қувватлаш
нутқий ҳаракатлари эга эканлиги барчага
маълум.
Таъкидли констатив нутқий акти,
аксинча,
берилаѐтган
хабарнинг
муҳимлиги, ҳақиқийлигини ифодалаѐтиб,
адресатга таъсирини кучайтиради. Чунки
сўзловчи
тингловчини
берилаѐтган
ахборотнинг ростлиги ва муҳимлигига
ишонтиришга,
унинг
гумонларини
йўқотишга ҳаракат қилади.
Адресат
фикрига
қатъиян
қўшилмаслик, унга эътироз билдириш,
шунингдек,
frankly, honestly, truthfully,
sincerely
модал сўзлари билан биргаликда
перформатив равишлар қаторига мансуб
as
a matter of fact
предлогли бирикмаси
орқали ҳам ифодаланади [Huang, 1995: 24].
Бизнинг назаримизда,
as a matter of fact
бирикмасининг модал мазмуни нутқий
ҳаракатнинг бевосита бажарилишида эмас,
балки пропозиционал мазмунни воқелик,
Хорижий филология
№1, 2021 йил
146
ҳақиқат билан қиѐслаш учун қўлланилади.
Бирикманинг ушбу маъноси луғатларда
ҳам қайд этилган [Oxford I, p.305; Webster,
p.710].
«The fact that he‘s here at all is the best
indication of guilt I know». Mason laughed
and said: «As a matter of fact, I‘m here on a
civil case [Gardner, p.74] (though you think
I‘m not);
5) Сўзловчи ѐлғон деб ҳисоблаѐтган
адресат пресуппозициясини кескин рад
этиш:
(though you think I know). My family
isn‘t going to come anywhere near yours,
ever. Actually, I came to say that Patricia and
I would like to adopt Tamar (though you
think I didn‘t) [Murdoch, The B. and B.,
p.319]; As a matter of factIwas asked to keep
the
conversation
in
strict
confidence
[Sheldon, Windmill, p.85] (though you think I
was not);
6) адресатнинг талаби, илтимоси ва
таклифининг қатъий рад этилиши: «Still, if
you run short, you can have anything I‘ve
got». «I‘m counting on that», she smiled
«But I really don‘t need a thing, Alex»
[Sheldon, M. of the G., p.313];
7) адресат саволига жавоб беришдан
тамоман қочиш:
– Don‘t they teach you anything at
school?
– Not about clocks actually [Cooper,
p.184];
8) эмфатик баҳонинг ифодаланиши:
Сarlos was a really stupid man
[Vonnegut, p.193]. Well, well, Mr. Mason,
this is indeed a pleasure [Gardner, p.28].
Баҳолашнинг кучайтирилишини баҳо
объектига нисбатан адресатнинг сохта
пресуппозицияси
сўзловчида
шубҳа
туғдирган ҳолларда кузатиш мумкин:
Gianni really is a lovely person, you just
don‘t know him very well [Breadford, p. 422]
(Though you think he isn‘t).
9)
really, indeed
модал сўзлари чин
дилдан билдирилган миннатдорчиликни
ифодалаш учун ҳам ишлатилиши мумкин.
Аммо, ушбу ҳолларда модал сўзлар
қатъийликни
ифодаловчи
бирликлар
сифатида гавдаланмайди, чунки сўзловчи
ушбу вазиятда констатив шаклдан умуман
бошқа
коммуникатив
интенцияни-
миннатдорчилик
интенциясини
ифодалашда
фойдаланган.
Миннатдорчилик
билдириш
нутқий
ҳаракати структурасига «ҳақиқатан ҳам»
мазмунидаги модал сўзнинг киритилиши
сўзловчининг миннатдорлиги юқори
даражада эканлигини ифодалаш мақсади
билан боғланган. Ушбу вазиятда модал
сўзнинг
ишлатилиши
интенсивлик
категориясига асосланган [Labov, 1984].
That‘d be marvelous. I really appreciate
your help [Bradford, p.363]. Indeed, I thank
you very much [Donleavy, p.287].
Миннатдорчилик
нутқий
ҳаракатининг кучайтирилиши таклифни
хушмуомала рад этиш шакли сифатида
хизмат қилиши мумкин:
– Would you mind some more, darling?
– No. Thank you … very much …
indeed[Cooper, p.180].
Шу билан биргаликда, «ҳақиқатан
ҳам» мазмунидаги модал сўзлар алоҳида
маъно тусларига эга ва улар нутқий
тузилмада ўзига хос вазифаларда келиши
кузатилади. Масалан, really модал сўзи:
а) сўзловчи билдирган олдинги
фикрга
нисбатан
зид
пропозицияни
киритиш вазифасини бажаради:
She looks like a little old gnome. But,
really, she‘s going to be a beauty, Lyon
[Susann, p.475];
б) ушбу сўз бошқа бировнинг
ҳаракатини
оқлашни
кучайтириши
мумкин:
But I only took a few pills. I really was
just trying to get some sleep [Susann, p.323].
Really
модал
сўзи
мазмунида
«қизиқиш», «ҳайратланиш», «қатъий рад
этиш» семаларининг мавжудлиги боис
[Oxford 2, p.195], у нутқий тузилма
семантикасига
адресат
хатти-
ҳаракатларидан
аччиқланиш,
таажжубланиш,
ҳайратланиш,
танқид,
салбий баҳолаш маъно бўѐқларини
киритади:
– What‘s your name?
– Felicity.
– Really [Donleavy, p.62].
Қуйидаги вазиятда really оператори
«I‘m really surprised at you» иллокутив
Хорижий филология
№1, 2021 йил
147
мақсадини
тагмаъноли
ифодалаш
воситасига айланади:
– Are you serious?
– Really, Emily. That‘s a stupid
question [Bradford, p.71].
Really оператори билвосита директив
нутқий актига кўчаѐтган констативнинг
прагматик
мазмунини
кучайтириши
мумкин:
ReallyJack, you can‘t drink Bernard‘s
private supply [Cooper, p.209].
Қатъийлик,
таҳдид
прагматик
мазмунининг
сусайтирилиши,
одатда,
сўзловчининг
назарида
тингловчига
салбий таъсир ўтказа олувчи инкор
тузилмаларда кузатилади. Коммуникатив
мақсад ифодаси таъсирининг бу қадар
сусайтирилиши
модал
бирликнинг
бевосита
инкор
тузилмадан
кейин
жойлашувида юзага келади. Бундай
ҳолларда really бирлигининг вазифаси
таҳдидни юмшатишга қаратилган бўлади:
1)
саволга жавоб беришдан бош
тортиш:
– Where to?
– I don‘t know really – Africa, South
Africa [Murdoch, The B. and B., p.360];
2) таклифнинг рад этилиши:
«Order anything you like», she blushed.
«Thank you, but I‘m not really hungry
[Sheldon, M. of the G., p.90];
3) эътироз билдириш:
– I can look in after the party.
– I don‘t think it would be a wise idea,
really [Shaw, Nightwork, p.134].
Таҳдид таъсирининг сусайишини,
шунингдек, really модал сўзининг бевосита
not
юкламасидан
кейин
жойлашган
ҳолатларида кузатиш мумкин:
I‘venot really decided what we‘ll be
doing yet [Waterhouse, Hall, p.273].
Ушбу ҳолларда қатъиятлилик ва
таҳдиднинг пасайишини шу билан асослаш
мумкинки, really модал сўзининг инкор
мазмуни билан бирикиши нутқий тузилма
семантикасига пропозиционал мазмуннинг
ҳақиқатга мос келишини, инкор этиш
маъносини киритади.
Хулоса қилиб, таъкидни ифодаловчи
воситалар
орасида
асосий
ўринни
қатъийликнинг туб семасига эга модал
бирликлар эгаллайди; уларнинг асосий
прагматик
вазифаси
пропозициянинг
ҳаққонийлиги,
ростлигини
таъкидлаш
ҳисобланади.
Таъкидни
ифодаловчи
модал
бирликлар хабар берилаѐтган ахборот
ҳаққонийлиги
ва
ростлигини
кучайтиришдан ташқари, нутқий тузилма
прагматик
мазмунига
адресат
пресуппозициясининг
ҳақиқатлигини
тасдиқлаш ѐки инкор этиш каби қўшимча
тусларни ҳам киритиши мумкин. Ушбу
турдаги операторлар қатъий эътироз,
суҳбатдош фикрига қўшилиш, узил-кесил
рад этиш, қатъий баҳолаш каби иккинчи
даражали прагматик мазмунларни биринчи
ўринга олиб чиқиш учун хизмат қилади.
Адабиётлар:
1.
Levinson S. Presumptive Meanings: A Theory of Generalized Conversational
Implicature. – Cambridge, Ma: MII press, 2000. – 504 р.
2.
М Беляева Е.И. Модальность в различных типах речевых актов // Филологические
науки. – 1987 б. – № 3. –С.64-69.
3.
Акаров М.Л. Основы теории дискурса. – М.: Гнозис, 2003. – 280 с.
4.
Карасик В.И. Язык социального статуса. – М.: ИЯ РАН, 1992.–330 с.
5.
Thomas J. Meaning in Interaction: An Introduction to Pragmatics. – London: Blackwell,
1995.
6.
Haverkate H. Impositive Sentences in Spanish: Theory and Description in Linguistic
Pragmatics. – Amsterdam etc.: Holland Publ. Co., 1999. – 194 p.
7.
Krause M. Epistemische Modalität: Zur Interaktion lexikalischer und prosodischer
Marker. – Wiesbaden: Harrassowitz, 2007. – S.250.
8.
Боймирзаева С.Ў. Матн модаллиги. – Т.: Фан, 2010. – 151 б.
Хорижий филология
№1, 2021 йил
148
9.
Lyons J. Semantics. – L., Melbourne: Cambridge Univ. Press, V. 1. – 1997. – 371 p.
10.
Mittwoch A. Grammar and Illocutionary Force // Lingua. – 1986. – V. 40. – P.21-42.
11.
Crystal D. A Dictionary of Linguistics and Phonetics. – Blackwell Publishing, 2008. –
529 p.
12.
Quirk R., Greenbaum S. A University Grammar of English. – London: Longman, 1999. –
484 p.
13.
Aijmer K. Evidence and the Declarative Sentence. – Stockholm: Studentlitteratur Lund
Bibliogr. 1990. – 142 p.
14.
Сонич Т.П. Грамматические средства выражения некатегоричного высказывания в
современном немецком языке: Автореф. … дисс. канд. филол. наук. – М., 1985. – 24 с.
15.
Старикова Е.Н. Проблемы семантического синтаксиса. – К.: Вища школа, 1985. –
122 с.
16.
Вольф Е.М. Функциональная семантика оценки. Изд. 2-е. –М.: Наука, 2002. – 228 с.
17.
Gardner. E.S. The Case of the Lazy Lover. – Pan Books, L., 1991. –189 p.
18.
Sheldon. S.Master of the Game. – Pan Books, L., 1983 –430 p
19.
Cooper. G.Everything in the Garden // New English Dramatists. – Penguin Books Ltd.,
Harmondsworth, 1983. – P.141-221.
20.
Bradford. B.T. Hold the Dream. – Panther books. Granada Publ. Ltd. L., 1995. – 831 p.
21.
Susann. J.Valley of the dolls. –Brandon Ltd., Tip-tree, Essex,1995. –510 p.
Холматова В., Жумаев С. Модальные единицы, активирующие содержание
речевых актов.
Прагматическое содержание предложения оценивается в соответствии с
акцентом выражаемой мысли. Соответственно, речевые действия могут происходить в
акцентированных, нейтральных и безударных проявлениях. Активация любого из этих
вариантов определяется различными лингвистическими и неязыковыми факторами.
Прагматическое содержание обычно проявляется в структуре речевых актов. В
частности, коммуникативная цель, в которой такие действия, как сообщение,
утверждение, вероятность, обещание, описание, объяснение, комментарий, выражаются в
рамках конструктивного речевого акта, также отличается наличием отдельных
модальных членов.
Xolmatova V., Jumayev S. Modal units that activate the content of speech acts.
The
pragmatic content of the sentence is evaluated according to the emphasis of the expressed thought.
Accordingly, speech actions can occur in accented, neutral and unstressed manifestations. The
activation of any of these options is determined by various linguistic and non-linguistic factors.
Pragmatic content usually appears in the structure of speech acts. In particular, the
communicative goal, in which actions such as a message, statement, probability, promise,
description, explanation, comment, are expressed within the framework of a constructive speech
act, is also distinguished by the presence of separate modal members.
