Хорижий филология
№3, 2019 йил
19
МИЛЛИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ РИВОЖЛАНИШИДА ЖАДИДЧИЛИК МАЪНАВИЙ
МЕРОСИНИНГ АҲАМИЯТИ
Амриддинова Дилрабо,
СамДЧТИ доценти
Калит сўзлар ва иборалар
: маърифий қадриятлар, тараққийпарвар ғоялар, маънавий
мерос, комил инсон, комил инсон концепцияси, миллий ифтихор.
Жаҳон илмий-фалсафий мероси
тараққиѐти
тарихида
жадид
маърифатпарварлигининг
ижтимоий-
фалсафий
ғояларини
бугунги
кун
талаблари нуқтаи назаридан илмий-
назарий тадқиқ этиш ѐшлар миллий-
маънавий қиѐфасини шакллантиришда,
уларни ахлоқий юксалтиришда, турли хил
ѐт ғоялардан сақлаш, ғоявий таҳдидлардан
ҳамда
улар
онгида
мафкуравий
иммунитетни шакллантиришда муҳим
тарбиявий аҳамиятга эгадир.
Мамлакатимизда
буюк
алломаларнинг илмий-маънавий меросини
ҳар томонлама чуқур ўрганиш ва тарғиб
этиш, ѐш авлодни аждодларимизнинг эзгу
анъаналари руҳида тарбиялаш бўйича
ислоҳотлар изчил давом эттирилмоқда.
Маънавий-маърифий соҳадаги ислоҳотлар
самарасини
ошириш
зарурати
бу
йўналишдаги ишларни сифат жиҳатдан
янги босқичга кўтаришни талаб қилмоқда.
―Биз аждодларимизнинг донишмандлик
анъаналарига амал қилиб,
уларнинг
ғояларини
англаган
ҳолда,
қатъий
ислоҳотларни
амалга
оширмоқдамиз,
мамлакатимизнинг
янги
қиѐфасини
шакллантириш йўлида бормоқдамиз‖
1
. Бу
борада
жадидларнинг
нафақат
мамлакатимиз, балки жаҳон миқѐсида
эътироф этилган Ватанга муҳаббат ва
садоқат, бағрикенглик, оилани муқаддас
қадрият
сифатида
эъзозлаш
ва
мустаҳкамлаш,
маънавий
огоҳлик,
гуманизм
ва
маърифий
ислом
қадриятларига риоя этиш, комил инсонни
тарбиялаш каби ғояларининг мазмунини
1
Ўзбекистон
республикаси
Президенти
Ш.Мирзиѐевнинг Бирлашган миллатлар ташкилоти
Бош ассамблеясининг 72-сессиясида сўзлаган
нутқи. Т.: ―Маънавият‖, 2017.-184б.
илмий асосда очиб бериш муҳим аҳамият
касб этади. Ушбу тадқиқотда ѐш авлодни
халқимиз маънавий меросига ҳурмат, она
юртимиз қадриятларига садоқат руҳида
тарбиялашга қаратилган.
Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки,
жадидлар мафкурасида ҳозирги кунда ҳам
долзарб бўлиб турган инсон маънавий
камолоти
ижтимоий
жараѐнларни
фаоллаштириш,
тараққийпарвар
демократик
институтларни
вужудга
келтириш, ўлкада ўзига хос миллий
ривожланишни
шакллантириш
каби
тарихий вазифалар жамланган эди.
Бу йўлда жадидлар ривожланган
жамият яратишдек ўз ғояларини амалга
оширишда
мутаасиблик,
лоқайдлик,
қолоқликка қарши курашга алоҳида
аҳамият берганлар. Бу вазифаларни амалга
оширишда улар тараққийпарвар, билимли
ѐшларга
таянганлар.
Жадидлар
тил
ўрганиш ва фан-техника тараққиѐтининг
аҳамиятига
алоҳида
эътибор
бериб,
Туркистоннинг
ўтмишдаги
ҳамда
замонавий
ҳолатининг
ўзига
хос
томонларини ҳисобга олган ҳолда, унинг
келажагини
қуйидагича
тасаввур
қилганлар: кучли дунѐвий ҳокимият,
хусусий мулкнинг дахлсизлиги. Улар
қурмоқчи
бўлган
давлат
исломга
ҳурматини
сақланган
ҳолда
барча
йўналишдаги
маданиятларнинг
эркин
ривожланишига хайрхоҳ бўлиши лозим
эди.
Жадидлар
халқнинг
маданият
даражасини халқаро савияга кўтаришни
орзу қилганлар, бунинг учун эса ѐшларни
Европанинг энг яхши ўқув масканларида
ўқитиш зарур, деб ҳисоблаганлар. Улар
давлат келажаги ѐшлар қўлидалигини жуда
яхши англаганлар.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
20
Жадидлар ѐшларга мурожаат қилиб,
миллатнинг тараққиѐти учун курашишга
чақиради
ва
уларни
миллат
тараққиѐтининг
пойдеворлари,
деб
тушунади. Улар бу масалада ѐшларга
мурожаат қилар экан, Туркистоннинг
тараққиѐти ва равнақи замонавий таълим-
тарбия
берадиган
мактаб
ва
олий
даргоҳларда таҳсил олиш, ислоҳотларни
амалга ошириш ғайратли ѐшларнинг
ҳаракати маърифатпарварлиги, шижоати
соясида вужудга келади дейди. Шунинг
учун ҳар бир миллий ўзимизда мавжуд
бўлган
мушкул
ишларда
ѐлғиз
ѐшларимизнинг
илм
салоҳиятидан
умидвормиз ва улардан ѐрдам сўраймиз
деб ѐзадилар. Жадид мактаби, илмнинг
бешигидир. Бу бешикдан кейин албатта,
ўрта махсус ва олий ўқув юртларининг
бўлиши ва ѐшлар таҳсилни шу тарзда,
занжирсимон давом эттиришлари зарур.
Истиқлол ва юрт равнақи қайғуси
билан
яшаган
жадидчилар
замон
кишисининг сиймосини белгилашда икки
манбадан озиқ олдилар, бир томондан,
улар миллий - маънавий анъаналарга
суянган бўлса, иккинчи томондан, Оврупа
тажрибасига мурожаат этган.
―Маданият тўлқинлари Осиѐдан
ўтиб, Оврупа қитъасини босган‖, маҳаллий
мутаассиб гуруҳлар ислоҳотларга тиш-
тирноқлари билан қаршилик кўрсатиб,
ҳалқни
ортга
жаҳолат
ботқоғига
тортаѐтган
бир
даврда
жадидлар
Оврупонинг илғор тажрибасига, хусусан,
Оврупо
фалсафаси
ва
адабиѐти
талқинидаги
инсон
концепциясига
мурожаат этишга, Оврупо ―Маданиятига
киришмакка‖ интилади. Улар ўша давр
шароитида инсон тарбияси соф миллий
замин доирасида қолиши миллатнинг
равнақини чеклаб қўйиши мумкинлигини
яхши тушунганлар. Шунинг учун ҳам улар
ўз изланишларида Ғарб тамойилларига
мурожаат этганлар. Оврупо маданияти,
Оврупода
кенг
тарқалган
турли
назариялар,
хусусан,
комил
инсон
концепцияси турли назариялар, турли
йўллар билан жадидлар дунѐқарашининг
шаклланишига таъсир ўтказа бошлади.
XVIII
аср
француз
маърифатпарварлари
эса
адолатли
замоннинг барча фуқароларини дунѐвий
илмлар билан маърифатли қилиш орқали
эришиш мумкин, деб чиқдилар. Улар
маърифатли шахс деганда, биринчи
навбатда,
дунѐвий
илмлар
билан
қуролланган,
тафаккурга
эга
бўлиш
кераклигини
эътиборга
олганлар.
Иккинчидан, ўз даври ижтимоий муҳит
талаблари асосида шаклланган ахлоқ
меъѐрларига тўла риоя қилишни назарда
тутганлар. Учинчидан эса, маърифатли
киши, албатта, гуманизм руҳида (яъни
бошқаларга эзгулик руҳида) тарбия топган
бўлиши керак, деб тушунганлар.
Жадидлар Ғарб мамлакатларининг
маънавий ҳаѐтида миллий анъаналаримиз,
халқимиз руҳиятига тўғри келмайдиган
жиҳатларни инкор этган ва комил инсонни
тарбиялашда миллийликни бош мезон деб
билганлар. Шу билан бирга, улар ўтмиш
адабиѐти ва унда ўз ифодасини топган
комиллик асосларининг давр талабларига
тўлиқ
жавоб
бермаслигини
ҳам
англаганлар.
Ғарб ва Шарқ инсоншунослигини
пайванд
қилишга
интилган
жадид
ѐзувчиларининг
биргина
ижобий
қаҳрамонларга
берган
таърифида
комилликнинг
замонага
мувофиқ
―оврупоча
андоза‖си
яққол
кўзга
ташланади.
Маҳмудхўжа
Беҳбудий
ўзининг ―Падаркуш‖ драмасидаги зиѐли
тили билан давр қаҳрамонини тарбиялаш
хусусида шундай фикр юритади: ―Олими
замоний бўлмоқ учун болаларни аввало
мусулмоний хат ва саводуни чиқариб,
зарурияти диния ва ўз миллатимиз тилини
билатурган сўнгра ҳукуматимизни(нг)
низомли мактабларига бермоқ керакдур...
сўнг
Петербург,
Москов
дорилфунунларига юбориб, доктурлик,
закунчилик, инженерлик, судялик, илми
санъат, илми иқтисод, илми ҳиммат,
муаллимлик ва бошқа илмларни ўқитмоқ
лозимдур‖
2
.
Жадидлар матбуоти ана шундай
ҳаққонийлик ва жасорат намунаси бўла
2
Махмудхўжа Бехбудий. Танланган асарлар. Т.:
―Маънавият‖-2009. 17 б.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
21
олади.
Асримизнинг
20-йилларидаѐқ
уларда миллий ўзликни англаш, миллий
ифтихор ва ватанпарварлик ва халқ
тақдири учун масъулият туйғуларини
шакллантира олди.
Тарихий
тажриба
шуни
кўрсатаяптики,
ўз
даврининг
кўзга
кўринган
ижтимоий-сиѐсий
оқими
сифатида жадидчилик миллий ўз-ўзини
англашнинг ўсишига ва миллий-озодлик
мафкурасининг
шаклланиши
ва
тараққиѐтига жуда катта хизмат қилди.
Етук
маърифатпарвар
Абдулла
Авлоний миллат келажаги бўлган ѐшлар
тарбиясига, айниқса, уларнинг маънавий-
ахлоқий
қиѐфасини
умуминсоний
қадриятларга мос қилиб тарбиялашга
эътиборни қаратади. Унинг таъкидлашича,
инсон ѐшлигидан бошлаб яхши тарбия
топиб, юксак маънавий фазилатларга эга
бўлиб, бузуқ хулқлардан сақланиб ўсган
бўлса, бахтиѐр ва осуда ҳаѐт кечиради,
ўзига, оиласига, жамоаси, халқи, миллати
ва Ватанига беҳад катта наф келтиради.
Хулоса қилиб айтганда, жадидлар
замон кишисининг комиллик сифатларини
белгилашда икки манбадан озиқ олдилар:
бир томондан миллий ва исломий
анъаналарга,
хусусан,
мутасаввуф
алломаларнинг комил инсон ҳақидаги
таълимотига
таянган,
уларни
замон
талабларига
мувофиқ
тарзда
ривожлантирган
бўлсалар,
иккинчи
тарафдан,
Оврупо
фалсафаси
ва
адабиѐтида ўз талқинини топган инсон
концепциясидан давр ва ўзига хос миллий
муҳит,
халқнинг
турмуш
тарзи
хусусиятларини эътиборга олган ҳолда
унумли фойдаландилар.
Фойдаланган адабиѐтлар рўйхати:
1.Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиѐевнинг Бирлашган миллатлар
ташкилоти Бош ассамблеясининг 72-сессиясида сўзлаган нутқи. -Т.: ―Маънавият‖, 2017.-184
б.
2. Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. Иккинчи жилд. –Тошкент: 1998, 28 бет.
3. Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ѐхуд ахлоқ. –Тошкент: 1992, 27 бет.
4. Махмудхўжа Бехбудий. Танланган асарлар. -Т.: ―Маънавият‖2009. 17 б.
Амриддинова Д. Значение духовного наследия джадидизма в воспитании молодого
поколения.
В научной статье анализированы гуманистические идеи джадидизма в
развитии общественно философской и педагогической мысли нашего народов. При этом
приведены высказывания отдельных представителей этого просветительского движения в
нашем регионе.
Amriddinova D. Importance of the spiritual heritage of jadidism in the education of the
young generation.
The scientific article analyzes the humanistic ideas of Jadidism in the
development of social and philosophical and pedagogical thought of our peoples. At the same time,
the statements of individual representatives of this educational movement in our region are given.
