Хорижий филология
№3, 2019 йил
57
НОМУТАНОСИБ СЕМАНТИК БИРИКУВЛАРНИНГ КОНТЕКСТДА МОСЛАШУВИ
ВА ОЛАМНИНГ ЛИСОНИЙ ҚИЁФАСИНИ ТАСВИРЛАШДАЭСТЕТИК-
ЭМОЦИОНАЛ ТАЪСИРИ
Даниева М.Дж.
Қарши давлат университети PhD
Калит сўзлар:
концепт, мантиқиймуносабат, когнитив, лисоний, асар, прагматик,
компонент, контекст, концептуал фаолият, оксюморон.
Бадиий асар тили илмий адабиѐтлар
тилидан тубдан фарқ қилади. Илмий тил
бирор
бир
соҳага
оид
тушунча,
концептларнинг мантиқий муносабатлари,
уларнинг воқеликдаги предмет-ҳодисалар
билан боғлиқлигини таҳлил қилиш йўли
билан оламнинг лисоний қиѐфасини
тасвирлайди ҳамда шу йўсинда илмий
билим ҳосил қилишга кўмаклашади. Бу
жанрдаги матнларда маънолар бирикиши
қатъий назоратда, когнитив андозалар ва
лисоний ифода воситалари камдан-кам
ўзгаради.
Бадиий асарда муаллиф тил тизимида
мавжуд бўлган воситалар заҳирасига
мурожаат қилади, лекин баъзан бу заҳира
унинг эҳтиѐжини тўлиқ қондирмай қолади.
Тизимда муаллиф интенциясига жавоб
берадиган бирлик мавжуд бўлмаслиги ѐки
бори ҳам мўлжалдаги прагматик самарага
етишишга қодир бўлмаслиги мумкин.
Бундай ноқулайликни бартараф этиш
йўлини
қидираѐтган
муаллиф
тил
бирликларини
иккиламчи,
кўчма
маънолардақўллашга мажбур. Когнитив ва
субъектив баҳо – ахборотни ягона лисоний
шакл доирасига бирлаштириш усулида
юзага келтирилаѐтган бундай номинатив
бирикма муаллиф идиолектининг, унинг
индивидуал лисоний тафаккур фаолияти
ҳосиласидир. Аммо бундай бирликлар ўз-
ўзича, тартибсиз пайдо бўлмайди, уларда
ифода
шакли
меъѐрлари
бузилиши
мумкин,
концептларнинг
мантиқий
мослашуви қоидаси эса ўз кучини
йўқотмайди.
Cўз
бирикмаси
компонентлари ўртасидаги мазмуний
номутаносиблик маълум контекстда ўз
кучини
йўқотади
ва
аксинча,
у
коммуникатив-прагматик
мазмун
ифодасининг фаол воситасига айланади.
Тавсифланган
усулда
сўз
бирикмаларини шакллантириш бадиий
ижоднинг маҳсулдор омилларидан бирига
айланиб
улгурган.
Номутаносиб
десигнатларнинг контекстдаги мослашуви
бадиий ифода учун заруратга айланиб
бормоқда ва бу ҳодиса тил табиатига хос
қонуниятларнинг бузилиши эмас, аксинча,
уларнинг фаоллиги, ҳаракатланувчанлиги
намунаси сифатида қаралгани маъқул.
Олам
идроки
жараѐнида
инсоннинг
тажриба, билим сарҳадлари кенгайиб
боргани сари унинг лисоний фаолиятида
ҳам инновацион характердаги ўзгаришлар
юзага келиши муқаррар. Шунингдек,
Ш.Сафаров таъкидлаганидек, ―инсонлар
концептуал
фаолияти
қандайдир
муҳимлиги
ва
бир
бутунлиги
таъминланган тизимдан иборат эмас. Бизга
воқелик
ҳақидаги
билимимиз
ва
тажрибамизни турлича идрок этиш,
умумлаштириш ва англаш қобилиятини
Яратганнинг ўзи ато этган‖ [4:28].
Номутаносиб маънолар мослашуви йўли
билан ҳосил бўладиган бирикмалар,
табиий
тил
қонуниятлари
зид
эмаслигининг
исботини
ушбу
бирикмаларнинг бадиий матнларда кенг
кўламда қўлланиб келинаѐтгани ва бадиий
мазмун
ифодасининг
эҳтиѐжини
қондириш учун хизмат қилаѐтганида
кузатамиз.
Номутаносиб
семантик
бирикувларнинг
экспрессив
самараси,
айниқса,
поэтик
асарларда
юқори
бўлишини таърифлаган М.В.Никитиннинг
қайдича, ―поэзияда мазмун танлови –
поэтик
матнда
маънолар
бирикуви
Хорижий филология
№3, 2019 йил
58
(муносабати)
мантиқий
нормаларнинг
бузилишидир‖ [3: 81]. Агар биз олим
таклиф
қилган
таҳлил
методидан
фойдаланиб, инглиз адиби Д. Томаснинг
―On No Work of Words‖ шеъридаги охирги
мисрадан олинган ―
Ancient woods of my
blood...
‖сўз
бирикмасининг
мазмун
бўлакларини мантиқий норма асосида
жойлаштирсак, унда бу бирикма
woods of
my аncient blood
кўринишини олган бўлар
эди. Нарсалар ва уларнинг хусусиятларини
аташ учун М.В.Никитин
N
символидан
фойдаланишни тавсия қилган, унда биз
қайта танлаган бирикма N
1
(
woods
) – N
2
(
аncient
) – N
3
(
blood
) кўринишига эга ва бу
сўз бирикмасининг мантиқий давомийлиги
қуйидагича бўлиши керак: N
1
(N
2
N
3
).
Аммо матндаги
аncient woods of my blood
бирикмаси
қисмларининг
семантик
мослашуви бошқача: N
2
(N
1
N
3
), чунки N
3
бўлаги (
blood
) синтактик жиҳатдан N
1
(
woods
) га тобедир, N
2
(
аncient
) эса N
1
ва
N
3
ўртасидаги муносабатларни изоҳловчи
элемент вазифасини ўтайди.
Юқорида келтирилган мантиқий-
семантик
андозада
тузилган
сўз
бирикмасининг поэтик услубдаги нутқда
кенг қўлланиши ушбу услуб семантик
нормаларнинг эркинлашувига кенг йўл
очиб бераѐтганлигидан воқиф этишини
таъкидлаѐтган М.В.Никитин бундай сўз
бирикмалар узуал хусусиятга ҳам эга
бўлишини ва улар нутқий фаолият
тизимининг
бошқа
соҳаларида
ҳам
учрашини уқтиради [3: 82]. Масалан,
mad
house, dead list, retired list, stone age
каби
сўз бирикмалар мазмуни барчага таниш
ҳамда қўлланиш кўлами кенг.
Бу турдаги сўз бирикмаларининг
турли матнларда қўлланиш хусусиятлари
семантик-прагматик
таҳлили
асосида
уларнинг у ѐки бу матн экспрессив,
прагматик таъсир доирасининг кенгайиш
даражасини аниқлаш имконияти туғилади.
Ишонамизки,
шу
мундарижадаги
экспрессив функция барча турдаги сўз
бирикмаларига маълум даражада хосдир.
Семантик
жиҳатдан
номувофиқ
лексемаларнинг сўз бирикмаларини ҳосил
қилиши турли стилистик мақсадларни
кўзлайди. Бу турдаги сўз бирикмаларнинг
стилистик мақсадда қўлланишини–
It was
not the depression of failure, but the
depression of success
[6: 76] гапи мисолида
кузатган
И.С.Азнаурова
бундай
бирикишнинг эстетик-эмоционал таъсири
кучли эканлигини қайд этади [1: 65].
Ҳақиқатдан
ҳам
семантик
номувофиқликдан
стилистик
мувофиқликка
кўчиш
ҳолатларининг
ўрганилиши сўз бирикмалари эстетик
вазифалари
кўламини
аниқлаш
имкониятини
кенгайтиради.
Сўз
бирикмалари
деривацияси
жараѐнида
мавжуд грамматик, лексик қоидаларнинг
бузилиши, қабул қилинган нормадан
узоқлашиши,
одатда,
оксюморон
ҳодисасини юзага келтирувчи манба
ҳисобланади.
Сўз
бирикмаларининг
оксюморон
кўринишида
матнда
қўлланиши сўзловчи ѐки ѐзувчининг руҳий
кечинмаларини,
воқеликдаги
қарама-
қаршиликлар, мураккабликларни батафсил
ҳамда ҳиссиѐтли баѐн қилиш шароитини
туғдиради. Жумладан, севгининг яширин
ҳиссиѐтли
қарама-қаршиликларга
бой
эканлигидан
зорланаѐтган
Ромеонинг
нутқини эслайлик:
O brawing love! O loving hate!
O anything! Of nothing first create.
O heavy lightness! Serious vanity!
Misshapen chaos of well-seeming
terms![8:507]
Кўринадики,
Ромео
нутқининг
таъсир кучини ошириш учун В.Шекспир
семантик-мантиқий бирикиш нормасининг
бузилиш
намуналари
бўлган
сўз
бирикмаларни
биргина
тўртликда
қаторлаштириб териб чиққан. Оксюморон
услуби сифатида қараладиган бу услуб
персонаж руҳияти, севги можароларидан
қанчалик даражада тўйганлигини (ѐки
руҳланаѐтганлигини) тасвирлаш билан
боғлиқ
прагматик
мақсадни
амалга
оширишнинг йўлидир. Аммо
grief ago,
best enemy, first friend, hot snow, sour rose,
laughing grass, lined table
каби сўз
бирикмалари
оксюморонини
шакллантириш доимий талаб эмас. Тил
бирликларининг
валентлик
хусусиятларини ўзгартириш йўли билан
метонимик бирикмалар ҳамда голофраза
Хорижий филология
№3, 2019 йил
59
қурилмаларини ҳосил қилиш мумкин.
Қиѐсланг
: I will make a palace fit for you
and me Of green days in forest and blue days
at sea [7: 193]
Ушбу
матн
парчасида
қўлланилаѐтган
green days
ва
blue days
сўз
бирикмаларининг
экспрессивликни
ифодалаш қобилияти кучайиши сабаби
дастлаб уларнинг шаклланишида семантик
валентлик
қоидаларига
амал
қилинмаганлигида бўлса, кейинги ўринда,
синтактик муносабатларнинг билвосита
кўринишда бўлиши билан изоҳланади,
мантиқан
green
ва
blue
адъюнктларининг
тайѐрлиги
forest
ѐки
sea
компонентлари
сари йўлланган бўлиши керак эди. Шу
боис
М.В.Арнольд
ушбу
голофраза
усулидаги сўз бирикмаларни ўқувчи
мантиқий нормага риоя қилган ҳолда,
days
in green forest
ва
days in blue at sea
тузилишида идрок этади, деган хулосага
келади [2: 91].
Ушбу турдаги бирикмалар нутқ
вазиятидан юлиб олинганда мантиқсиздек
туюлади, лекин биз уларни қуйидаги
сабабларга кўра мазмунли бирикмалар
қаторига киритамиз:
1. Маълум нутқий вазиятлар,
мулоқот контекстида семантик белгилар
номутаносиблиги
йўқолади,
чунки
бирикма компонентларидан бирида маъно
кўчиши
юзага
келади
ва
бунинг
натижасида
янгидан
пайдо
бўлган
семантик
белги
идрок
қилинаѐтган
предмет-ҳодиса номига мослашади.
2.
Бундай
бирикувда
номутаносиблик
таассуроти
изсиз
йўқолмайди,
у
сўз
бирикмалари
компонентларининг
―ботиний
шакли‖
кўринишида сақланади. Чунки бирламчи
маъно сўз семантик структурасидаги
ўрнини бўшатиши қийин.
Бундан, таҳлил қилинаѐтган сўз
бирикмалари
семантик
структурасини
меъѐрдаги ва номеъѐрий мослашувлар
яхлитлигида
қараш
лозимлиги
англашилади.
Бу
турдаги
семантик
деривация
жараѐнлари
сўзларнинг
бирламчи ва иккиламчи маъноларини
қамраб олади. Иккиламчи маъно, ўз
навбатида, турли кўринишга эга бўлиши
мумкин:
a)
луғатларда қайд этиладиган ва
узус доирасига кирган маъно. Масалан,
key
сўзининг бирламчи маъноси
a metal
instrument for moving the bolt of the lock
бўлса, унинг кўчма маъноси ―
something
that explains answers, or helps you to
understand
‖
[5:604]
кўринишида
таърифланади;
b)
сўзнинг
кенг
қўлланиши
натижасида
анъанага
кирган,
лекин
луғатларда қайд этилмаган маъноси.
Мисол тариқасида ―
баҳор
‖ лексемасининг
инсон ҳаѐтида маънавий ўзгаришларни
ѐритишда
ишлатиладиган
маъносини
келтириш мумкин;
c)
окказионал хусусиятга эга ва
фақат алоҳида бир контекстда тушуниш
мумкин бўлган кўчма маъно (
оқ олтин
).
Барча
турдаги
иккиламчи
маъноларнинг биз таҳлил қилаѐтган
бирикмаларда
фаоллашув
ҳолатлари
кузатилишини инкор этиб бўлмайди,
албатта. Бироқ улардан баъзилари фақат
маълум контекстларда фаоллашувини,
бошқалари эса сўз бирикмасининг умумий
мазмунида
узуал
кўринишда
мавжудлигини фарқлаш талаб қилинади.
Қиѐсланг:
Midwinter spring is its own season
Simpiternal though sodden towards
Suspended in time, between pole and
tropic…(Eliot)
Ушбу матндаги
midwinter spring
бирикмасининг
таркиб
топишини
кузатадиган бўлсак, иккала компонентнинг
ҳам бирламчи маънолари мослашуви
мантиққа зид. Матн
spring
сўзининг
одатдаги луғавий маъносида кўчим юзага
келаѐтганидан дарак беради. Биринчи
компонент
midwinter
сўзининг бирламчи
маънода, иккиламчи маънодаги
spring
билан
бирикиши
ўзига
яраша
коммуникатив-прагматик мазмунли янги
сўз бирикмасининг ҳосил бўлишига туртки
бермоқда.
Шундай қилиб,
sad, joy
туридаги
сўз
бирикмалари
катта
гуруҳининг
таҳлили номутаносиблик самараси бўлган
бирламчи маънолар қарама-қаршилигида
Хорижий филология
№3, 2019 йил
60
юзага келади. Мантиқий мослашувни
тиклаш
учун
эса
компонентлардан
бирининг бирламчи маъноси фаоллашуви
даркор ва бунинг натижасида сўз
бирикмаси нормага мос равишда қабул
қилинади. Сўз бирикмасининг семантик
структурасида
бир
пайтнинг
ўзида
бирламчи ва иккиламчи маъноларнинг
пайдо
бўлиши
бирикманинг
матн
коммуникатив мазмунидаги улушини бир
ҳисса оширади.
Таҳлил
қилинган
сўз
бирикмаларининг норма доирасида идрок
этилиши
иккиламчи
маъноларнинг
контекстда фаоллашув шарти билан
боғлиқ.
Контекст
сўз
бирикмаси
компонентининг қайси матн бўлаги
зоҳирлашаѐтганлигини ҳамда қайсиниси
тагмаъно кўринишида қолишини аниқлаб
беради. Ушбу бирикмалар бўлакларининг
мантиқий ва семантик номувофиқлиги
―
алдамчи
‖
кўринишга
эга,
маълум
контекстда бунда номувофиқлик семантик
мослашув мақомини олади. Энг асосийси,
зид маъноли ва мантиқан мослашмайдиган
сўзларнинг ягона бир номинатив бирлик –
сўз бирикмаси таркибига бирикиши фақат
поэтик
асарлар
матни
билан
чегараланмайди.
Маълумки,
бадиий
асарларнинг асосий мақсади ўқувчига
таъсир ўтказишдир. Бу мақсадга эришиш
эса муаллифдан матннинг прагматик
―юки‖ни оширувчи ифода воситаларини
тўғри танлашни ва жўяли қўллашни талаб
қилади. Шу мақсадни кўзлаган ижодкор
сўз бирикмалари тузилишидаги семантик
валентлик қоидаларининг бузилишидан
ҳам ижодкорона фойдаланади. Худди шу
сабабга
кўра
―нормадан
ташқари‖
бирикувларга бадиий адабиѐтнинг бошқа
жанрларида ҳам мурожаат қилинади. У ѐки
бу ижодкор томонидан яратилган бу
турдаги сўз бирикмаси бошқа матнларда
ҳам такрорланиб туриши сабабли секин-
аста нормага айлана бошлайди ва уларнинг
маъносини англаш осонлашади. Бундан
ташқари,
terribly smart, awfully beautiful,
best enemy
каби баъзи сўз бирикмалари
аста-секин оммавийлашиб, ҳозирги кунда
оғзаки нутқда кенг миқѐсда қўлланила
бошлади. Аммо улар ҳатто бу қўлланишда
ҳам
ўз
функционал
хусусиятини
йўқотмасдан,
нутқнинг
эмоционаллик
бўѐғини кучайтирадилар.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш
жоизки, тугал коммуникатив ҳодиса –
матн таркибида сўз бирикмаси турли хил
вазифалар бажаради ва у матн категориал
белгилари ифодаланишида иштирок этади
ҳамда
унинг
бу
иштироки
матн
шакллантирувчи қийматга эга бўлади,
бундай
қиймат
сифат
ва
сон
кўрсаткичларига эга.
Матн ва сўз бирикмалари структур
ҳамкорлигини кўрсатувчи меъѐрлардан
бири уларнинг иккаласига ҳам тугаллик ва
яхлитлик хусусиятларининг хослиги. Сўз
бирикмаси структуравий яхлитлиги унинг
матнда қўлланишида намоѐн бўлади,
унинг структур яхлитлигини исботловчи
меъѐр–нутқий тузилма таркибида унинг
етакчи
бўлаги
мустақил
компонент
сифатида қўлланила олмаслигидир.
Сўз бирикмаси мураккаб объектив
ҳодисаларни атовчи, уларга баҳо берувчи
―тайѐр материал‖ сифатида мулоқот
матнларидан ўрин олади. Мазмун доираси
сигнификатив-денотатив
ва
турли
коннотатив семалар тизимини ташкил
қиладиган
ушбу
бирикмалар
матн
шаклланишида муҳим восита ҳисобланади
ва
матн
асосий
категориялари
шаклланишида иштирок этади.
Тил бирликлари тизимида муқим
ўрин эгаллайдиган сўз бирикмалари ҳам
муайян даражада эстетик қийматга эга.
Эстетик маъно сўз бирикмалари семантик
структурасини бойитадиган ҳамда матн
таркибида
фаоллашадиган
мазмуний
ҳодисалар қаторига киради. Демак, сўз
бирикмаси
маъносини
маълум
контекстларда вариантлашув қобилиятига
эга бўлган, денотатив ҳамда коннотатив
семали
бўлаклар
уйғунлигида
шаклланадиган
ҳодиса
кўриниши
сифатида қараш муҳимдир.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
61
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати
1.
Азнаурова Э.С. Прагматика художественного слова. – Ташкент: Фан, 1988. – 121 с.
2.
Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. Стилистика
декодирования.3 изд.– Москва: Просвещение, 1990. – 301 с.
3.
Никитин М.В. Лексическое значение слова (структура и комбинаторика). – Москва:
Высшая школа, 1983. – 127 с.
4.
Сафаров Ш. Когнитивтилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2006. – 92 б.
5.
Longman Dictionary of English Language and Culture (LDELC). –Barcelona: Longman,
1992. – 1555 p.
Матнлар
6.
Fleming I. For Your Eyes Only. Five Secret Occasions in the Life of James Bond. –
London: Pan Books, 1992.–191p.
7.
Smith G. A morning to remember. – London: Pan Books, 1994. – 348p.
8.
The Complete Works of William Shakespeare. – New York, 1989. – 3004p.
Даниева М. Контекстуальное согласование семантических образований и их
эстетико-эмоциональное воздействие на описание языковой картины мира.
В статье
обсуждаются текстообразующие возможности словосочетаний в английском языке.
Выражение экспрессивного содержания текста в виде оксюморон словосочетаний было
проанализировано на основе примеров, взятых из произведений английских писателей. Он
также основан на теоретических знаниях известных ученых-лингвистов.
Daniyeva M. Contextual concordance of semantic expressions and their esthetic-emotional
influence on description of lingual world picture.
The article deals with the possibilities of English
phrases in the process of formation texts. Expression of the expressive meaning of the content of the
text in the form of oxymoron of phrases was analyzed on the basis of samples taken from the works
of English writers. It is also based on the theoretical knowledge of famous linguist scientists.
