Хорижий филология
№3, 2019 йил
62
ОЛАМНИНГ ЛИСОНИЙ МАНЗАРАСИ ТАСВИРИДА КОНЦЕПТ ВА
КОНЦЕПТОСФЕРА
Бахронова Дилрабо,
Ўзб. Рес. Қуролли Кучлари Академияси доценти, фил.ф.д. (PhD)
Калит сўзлар:
билим, концепт, тушунча, концептосфера, тафаккур, концентрат.
Когнитив
тилшунослик
ва
лингвокультурологияда концептга ҳар бир
миллатнинг дунѐқараши ва менталитети
орқали оламнинг лисоний манзарасини
тасаввур қилиш сифатида қаралмоқда.
Концепт ўзи нима? «Концепт»
термини фалсафада У.Т.Гоббс, П.Абеляр,
У.Оккам каби файласуфлар асос солган
ўрта асрлар концептуализми даврига
тегишли
бўлиб,
уларнинг
фикрича,
концептлар
нарсалар
белгиларини
умумлаштирувчи ва онг томонидан унинг
ички
фойдаланиши
учун
гавдалантирилган, ўзида муҳим ва долзарб
ахборотни
жамлаган
универсал
омиллардир. «Концепт» термини илк
марта С.Н.Аскольдовнинг 1928 йилда
ѐзилган «Концепт ва сўз» мақоласида
ишлатилган.
Концептларга
берилган
таъриф ва уларнинг типологияси, уларни
ўрганишга оид ѐндашувлар ҳар хил бўлиб,
ҳозирги замон тилшунослигида «концепт»
термини дунѐ ҳақидаги билимларни
намоѐн этиш шаклларидан бири сифатида
ишлатилади.
Бироқ
З.Д.Попова
ва
И.А.Стернин тўғри таъкидлашганидек,
тилшуносликда
концепт
терминининг
олам ҳақидаги билимларни намоѐн этувчи
турли талқинлари мавжуд. Ш.Сафаровнинг
фикрича, «концепт» тушунчасининг ўта
мавҳум
ҳодиса
эканлиги,
унинг
замиридаги «ментал структура» аниқ
моддий кўринишга эга бўлмасдан, балки
ақлий идрок жараѐнида ҳосил бўладиган,
тасаввурдаги тузилма эканлиги унга
(концептга)
тўлиқ
жавоб
беришни
қийинлаштиради.
Н.Маҳмудов
ҳам
терминология масаласида тўхталиб, «улар
ҳақида тилшуносликда жуда кўп ѐзилган
бўлишига
қарамасдан,
ҳали-ҳамон
уларнинг айримлари, масалан: «лисоний
шахс», «концепт» терминлари талқинида
бир хилликка эришилган эмас», деб ѐзади.
Бундан
ташқари,
«концепт»
билан
«тушунча»ни
бир-биридан
ажратиш
муаммоси ҳам ўз ечимини тўлиқ топган,
деб бўлмайди. Қадим ва замонавий
тадқиқотларда турли нуқтаи назарларнинг
мавжудлиги ҳам буни кўрсатиб турибди.
Жумладан, ўрта асрлардаѐқ П.Абеляр:
Тушунча онгли (intellectus) ва рационал
билим (тушуниш) билан боғлиқ, концепт
(conceptus) – маъноларни ижодий талқин
қилишга қодир юксак маънавият, онг
ҳосиласи, деб ѐзган [НФЭ Т 1, 2010: 10-11]
бўлса, В.Н. Ярцева
«тушунча»
ва
«концепт»
терминларини
синоним
сифатида келтиради [ЛЭС 1990: 559].
Бугунги кунда «тушунча» ва «концепт»
синоним
сифатида
тилшуносларни
қониқтирмай
қўйди.
Ю.С.Степанов
фикрича, «тушунча предметлар ва
ҳодисалар ҳақидаги фикр бўлиб, уларнинг
умумий ва аҳамиятли белгиларини акс
эттиради, концепт эса – бу шундай бир
ғояки, у нафақат мавҳум, балки аниқ-
ассоциатив
ва
эмоционал-баҳоловчи
белгиларни ҳам қамраб олади. Концептлар
нафақат фикрланади, балки улар бошдан
кечирилади». Олим шунингдек, концепт
маданий дунѐ ва индивидуал маънолар
дунѐси ўртасидаги кесишиш нуқтасидир,
бу инсон шуурида тўпланган маданият
концентратига (сгусток) ўхшайди, у
орқали
маданият
инсоннинг
онгига
киради, деб ѐзади.
«Тушунча» ва «концепт» терминлари
В.Н.Телия, В.В.Колесов, Е.С.Кубрякова,
В.И.Карасик, С.Г.Воркачев каби рус
олимлари ишларида ҳам таърифланган.
«Тушунча» ва «концепт»ни аниқ фарқлаш
борасида
В.Н.Телия
«...
«тушунча»
терминини
«концепт»
терминига
алмаштириш – оддийгина терминологик
Хорижий филология
№3, 2019 йил
63
алмаштириш эмас: концепт – бу доимо
тартибга солинган билим, демак, у
шунчаки объектнинг белгиларини акс
эттирибгина қолмасдан, балки ушбу
лисоний
жамоада
моҳият
ҳақидаги
билимларга
оид
барча
белгиларни
кўрсатади», дейди. В.З.Демьянковнинг
фикрича, «тушунчалар – одамлар келишиб
олган
нарсалардир,
одамлар
уларни
муаммоларни муҳокама қилганда «тил
топишиш»
учун
ишлаб
чиқадилар;
концептлар эса ўз-ўзидан мавжуд, уларни
одамлар у ѐки бу даражадаги ишонч ѐки
ишончсизлик билан қайта тиклайдилар».
Демак,
одамзот
келишилган
ҳамда
индивидуал ҳолда жамиятда умумий ва
хусусий аҳлоқий-миллий-маданий қонун-
қоидалар,
стереотиплар,
эталонлар
яратади. Уларнинг ҳаммаси инсоннинг
онгу-шуурида асрлар давомида йиғилган
ментал билим концептлар сифатида
шаклланади.
Концептлар
инсон
онгида
шаклланадиган туб негизлар бўлса, улар
қай тариқа воқеланади? деган саволга
З.Д.Попова ва И.А.Стерниннинг фикрича,
тил
концептларни
инсон
онгида
шакллантиради, бироқ бунинг ўзи кам, яна
сезгирлик, кўргазмалилик, у ѐки бу нарса-
предмет ѐки ҳодиса билан боғлиқ фаолият
зарур.
А.П.Бабушкин
концептни
«коллектив онгнинг исталган дискрет
мазмунли бирлиги бўлиб, у тил соҳиблари
миллий хотирасида субстрат кўринишида
сақланиб, реал ѐки идеал дунѐ нарса-
предметини
акс
эттиради.
Концепт
вербаллашади, сўз билан белгиланади, акс
ҳолда у мавжуд бўла олмайди», тарзида
таърифлайди. Е.С.Кубрякованинг фикрича,
концепт – онгимизнинг ментал ва руҳий
имкониятларини ҳамда инсонинг билим ва
тажрибасини акс эттирувчи ахборот
тизимини тушунтиришга хизмат қилувчи
термин; хотира, ментал сўз бойлиги,
миянинг концептуал тизими ва фикр
юритиш (lingua mentalis) ҳамда инсон
руҳиятида бутун дунѐ воқелигини акс
эттирувчи тузилмадир [КСКТ 1996: 79-83].
Бизнингча, концепт инсон онгу-
шуурида дунѐ, воқелик ҳамда шахснинг
ўзи ҳақидаги ахборот, билимлар ва
баҳоларни тасаввур қилишнинг муайян
тузилмалари
кўринишида
қоришиқ
сақланади ва тизимланади. Муайян нарса-
предметнинг концепти макон ва замонда
ўзгарувчан хусусиятга эга бўлиб, у қотиб
қолган «жисм» эмас, балки, кулол
қўлидаги лойдек турли хил кўринишни
эгаллаши мумкин.
В.А.Маслованинг фикрича, концепт
лингвокультурологик ўзига хослик билан
белгиланган ва муайян этномаданият
соҳибларини у ѐки бу тарзда тавсифловчи
семантик
тузилма.
Концепт
сўз
маъносидан бевосита келиб чиқмайди,
балки сўз луғавий маъносининг инсон
шахсий тажрибаси ва халқ тажрибаси
билан тўқнашуви натижаси ҳисобланади.
У эмоционал, экспрессив, баҳолаш кошини
билан
ўралган.
Масалан:
ўзбек
информантлар
орасида
«бўталоғим»
,
деганда нимани тушунасиз? саволига: 1)
фарзанд (73%); 2) ҳайвон боласи (27%),
деб
жавоб
олинган
бўлса,
айни
информантлар
томонидан
бир
неча
муддатдан кейин
«бўталоқ»
қа – 1) ҳайвон
боласи (81%); 2) бола (14%); 3) семиз
киши (5%) жавоблари кўрсатилди. Бу ерда
«бўталоқ»қа «-им» қўшимчасининг қўшиб
ишлатилиши
зооморфизмнинг
тагмаъносида луғавий маънонинг тажриба
билан тўқнашуви натижасида ҳосил бўлган
миллий семантик-прагматик ифоданинг
кучайишида кўринади. Образли қилиб
айтганда, «бўталоқ» - «бегона» сўз,
«бўталоғим» эса «ўз» сўзга айланган.
Испан тилида
бўталоқ
guelfo/a
зооними билан ифодаланади, аммо у
деярли истеъмолда эмас, туя боласи
луғатларда «cría de camello» (туя боласи)
дейилган, одам (фарзанд)га нисбатан
метафора ѐки ФБлар таркибида учрамайди.
Информантлар инсонга нисбатан бу сўзни
бирорта кўчма маънода қўлламадилар.
Канар ороллари испан тилига мансуб
ҳисобланган
guelfo/a
зоолексемаси
луғатларда ўз ўрнини топмаган, бу сўзни
Испан қироллик академияси ҳузурида
доимий
ишлайдиган
луғатшунослик
академияси томонидан испан изоҳли
луғатини бойитиб борувчи тилшунос
олимларга
асосий
луғат
таркибига
Хорижий филология
№3, 2019 йил
64
киритишни таклиф қилганимизда, улар
томонидан изоҳли луғатнинг 25-қайта
нашр жараѐнида бу лексемани луғатга
киритиш масаласи муҳокамага қўйилиши
билдирилди.
Қисқача айтганда, концепт объектлар
ва
уларнинг хусусиятлари ҳақидаги
ахборотни қуриш жараѐнида пайдо бўлади,
бунда ушбу ахборот инсонни ўраб турган
дунѐдаги воқеликларнинг ҳолатини ҳамда
инсон тасаввуридаги дунѐ ва ундаги
ишларнинг эҳтимолий аҳволи ҳақидаги
маълумотларни ҳам ўз ичига олиши
мумкин.
Бу
маълумотлар
шахснинг
дунѐнинг объектлари ҳақида билган,
тахмин
қилган,
ўйлаган,
тасаввур
этганларини ифодалайди.
Концепт
терминини
ўзбек
тилшунослари,
жумладан,
Ў.Юсупов,
А.Нурмонов, Ш.Сафаров, Н.Маҳмудов,
Д.У.Ашурова,
А.Э.Маматов,
Б.Р.Менглиев,
З.Т.Холмонова,
Д.
Худайберганова каби қатор олимлар
таърифлашган. Ў.Юсуповнинг фикрича:
концепт билан тушунчани айсбергга
ўхшатиш мумкин. Агар концепт айсберг
бўлса, унинг сувдан чиқиб турган қисми
тушунчадир.
Ш.Сафаров:
«концепт
кўпжиҳатли ва кўпўлчовли ҳодисадир.
Унинг шаклланиши воқеликни бевосита
идрок этиш жараѐнида ўзлаштирилаѐтган
билимнинг инсон хотирасидан билим
олиши ва ушбу билимнинг маълум
маънода мавжуд бўлган маданий, аҳлоқий
қадриятлар билан мослашувини тақозо
этади», деб ѐзади. Д.У.Ашурованинг
фикрича, концепт деб барча тушунчаларни
аташ нотўғри, балки дунѐ ва миллий
маданият
муҳитида
муҳим
роль
ўйнайдиган тушунчаларгина концепт бўла
олади. Д.Худайберганова ҳам концептнинг
кўп қиррали ва кўп қатламли ментал
тузилма эканлигини таърифлар экан,
концепт «бир вақтнинг ўзида психологик,
когнитив-семантик
ва
лингвокультурологик жиҳатларни намоѐн
этишини, чунки, концептнинг когнитив ва
лингвокультурологик тадқиқотлар объекти
сифатида тавсифланаѐтгани ҳам шундан
далолат
бериб»
турганлигини
таъкидлайди.
Б.Р.Менглиев ва З.Т.Холмоновалар
фикрича: «Билимлар система характерига
эга бўлмас экан, у тасаввурлигича қолади.
Барқарор
(система)лашган
билимлар
концепт табиатига эга бўлади. Концепт
моҳиятини тушунча ва сўз категориялари
билан яхлит парадигмада,
уларнинг
умумий
ва
фарқли
жиҳатларини
текширмасдан тушунтириб бўлмайди».
Воқеликнинг инсон онгида акс этиш
жараѐни – жуда мураккаб ҳодиса. Бунга
ҳиссий (бундан тасаввурлар ҳосил бўлади)
ҳамда мантиқий билиш (бундан концепт ва
тушунча ҳосил бўлади) орқали эришилади.
Улар шундай изчил ва босқичма-босқич
ҳодисаларки, воқеаларни сезиш, туйиш,
идрок этиш, улар ҳақида тасаввур, билим
ва, ниҳоят, тушунча ҳосил қилиш жараѐни
кетма-кет содир бўлади. Б.Р.Менглиев ва
З.Т.Холманова тушунчани концептнинг
«мағзи» ҳисоблаб, ўзбек миллий бадиий
кинофильми
мисолида
фикрларини
қуйидагича давом эттирганлар: маълум
бир
фильм
(айтайлик,
«Келинлар
қўзғолони»)ни кўраѐтганда воқеаларни
сезги аъзолари – кўз ва қулоқ фаолиятига
таяниб қабул қиламиз, онг ва хотирамизда
мавжуд бўлган ахборот билан қиѐслаб
идрок этамиз – уқамиз, тушунамиз.
Шунинг маҳсули ўлароқ, тафаккуримизда
мазкур фильм ҳақида анча абстракт,
умумий бир ахборот (маълумот) ҳосил
бўлади,
бу
–
шу
фильм
ҳақида
онгимиздаги тасаввурдир. Лекин бу
манзаравий тасаввур ҳали билим ѐки
тушунча эмас. Тушунча даражасига
кўтарилиш учун тасаввур муносабатлар
тизимига киришиб, концепт даражасига,
яъни системалашган билим даражасига,
сўнгра бу концепт жузъийликлардан,
манзаравийликдан холи бўлиши, юксак
умумийлик даражасига кўтарилиши лозим.
Фильмнинг муаллифи, яратилиш даври,
образлар
системаси,
сюжети,
композицияси,
ғояси,
бадиий
хусусиятлари, асар ҳақидаги фикрлар,
аҳамияти (бу қаторни анча давом эттириш
мумкин) кабилар ҳақидаги тўлиқ ва
системали тасаввур ҳосил қилингач,
концепт шаклланди дейиш мумкин.
Тасаввурнинг юқори даражаси (яъни тўлиқ
Хорижий филология
№3, 2019 йил
65
ва
системали
тасаввур)да
концепт
туғилади […]. Концептнинг барқарорлиги
ва тўлиқлиги, мукаммаллиги ва изчиллиги
тушунчанинг
сифатини
белгилайди.
Тушунча
сезиш-идрок-тасаввур
билан
биргаликда ўқиш, эшитиш, тушунтириш
орқали ҳам қабул қилиниши мумкин.
Тушунча – материянинг олий маҳсули
бўлмиш миянинг юксак даражадаги
маҳсули. Тушунчанинг сезги, идрок,
тасаввур ва концептдан фарқи шундаки, у
муайян белги ва жиҳатларни эмас, балки у
концептдаги энг умумий, энг муҳим
умумлашмаларнигина
сақлаб
қолади
(қаранг: Менглиев ва б., 2016: 123б.).
Таҳлил натижалари ва фикрлардан
шундай
хулосага
келамизки,
демак,
«концепт»нинг
концепт
бўлиб
шаклланишида
тушунча
―озуқа‖
вазифасини ўтайди. Тушунча – инсоннинг
билим ва тажриба орттириши бўлса,
концепт – инсон тафаккури, онгу-
шууридаги яхлит ва йиғма ҳосила-
концентратдир.
А.Абдуазизов
«...сўзларни
турли
гуруҳларга
ажратиб,
маъноларини
«семантик майдон»ларда таҳлил қилиш ва
ўз навбатида уларни алоҳида концептлар
сифатида қараш лозим»лигини уқтиради.
Бугунги кунда тилшунослар концепт
атрофида
айланувчи
билимларни
концептосферада тадқиқ қилишни таклиф
қилмоқдалар.
В.И.Вернадскийнинг «ноосфера» ва
«биосфера» терминларидан илҳомланиб,
концептосфера терминини фанга киритган
Д.С.Лихачѐвнинг фикрича, концептосфера
бу – фикрлаш доираси бўлиб, ментал
тасвирлардан
иборат
концептларнинг
мажмуидир.
Миллат
тилининг
концептосфераси қанчалик бой бўлса,
миллий маданият ҳам шунчалик бой
бўлади.
Оламнинг
лисоний
манзарасида
концептосфера
тил
бирликлари
ва
маънолар мажмуи билан ифодаланади.
Концептосфера тилдаги алоҳида сўзлар
орқали ҳам ифодаланиши мумкин. Бунда
бирор концептга хос бўлган тушунча ва
маъноларнинг майдони ѐки уларнинг
мажмуи концептосферани ташкил қилади.
Концепт
ва
концептосфера
терминларининг
ўхшаш
томонлари
уларнинг инсон онгида пайдо бўлиб, бирор
бир образни тасвирлашида кўринади
5
.
Бинобарин,
концептосфера
фикрлаш
инъикоси сифатида ҳамда универсал бир
предметга хос рамзий бирликларнинг
мажмуи сифатида инсонларнинг ахборот
доирасини
ташкил
қилиб,
у
тил
бирликлари
бўлган
сўз,
метафора,
фразеологизмлар, синтактик структура
кабилар орқали ифодаланади.
Метафора номинатив, образли ва
экспрессив функциясидан ташқари, яна
концептуал вазифани ҳам бажаради.
Концептуал метафоранинг роли айниқса,
мавҳум тушунчаларни белгилашда яққол
кўринади. Метафоранинг мазмуни асосий
ва кўмакчи компонентларнинг ўзаро
таъсирида намоѐн бўлади. Метафора
борлиқдаги турли соҳаларда мавжуд
бўлган объектларни номлаб, шу билан
тилнинг
лексик
ва
фразеологик
қатламларини бойитувчи воситадир. Бунда
«концептуал метафора аввал лисоний акс
эттирилмаган
ҳодисаларни
вербаллаштиради ва унга борлиқни янада
чуқурроқ, концептуал сатҳда ифодаловчи
восита сифатида қаралади
6
. Ушбу
мақолада «зооморфизм» концепт бўлса,
уни қуршаб олган семантик/прагматик
майдон
«концептосфера»
(термини)да
ѐритилди.
Қуйида
«одам+ҳайвон»
концептосферасида
архиметафора
ва
метафорик
ҳодисанинг
иборалар
ясалишидаги иштироки жараѐнини қисқа
ифодалашга ҳаракат қилинди. Бунда инсон
тафаккурида метафора ҳосил бўлишига
қадар
бирламчи
ядро
архиметафора
мавжудлиги ифодалашга ҳаракат қилинди.
Бу концептосферада «тана + ҳаракат»
майдонида жойлашган «ҳаракат пастдан»
ва «ҳаракат тепадан» архиметафоралари
воқеликда кишининг муайян ҳолатини
уларга хос концептуал метафоралар
5
Прохоров Ю.Е. В поисках концепта. – М.:
Флинта, 2009. – С.67.
6
Телия
В.Н.
Коннотативный
аспект
семантики номинативных единиц. – М.: Наука,
1986. – С.82-83.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
66
(пайтавага қурт тушмоқ)
қурт
(ғимирлаш)
ва (танада чумоли ўрмаламоқ)
чумоли
(жимирлаш)
зооморфизмлари
орқали
яралишида у ѐки бу жиҳатдан асос бўлди.
Бинобарин,
бу
«одам+ҳайвон»
концептосферасида инсон фикрлашига оид
инъикослар,
универсал
рамзий
бирликларнинг мажмуи архиметафора ва
метафора; метафоралар ўз навбатида
«пайтавасига қурт тушмоқ» ва «(танасида)
чумоли ўрмалагандек» ФБлар орқали
ифодаланди: 1) Пайтава иссиқ тутиш ва
терламаслик учун оѐққа ўраладиган мато
бўлиб, у оѐққа ўралганда унинг ичига
тушиб қолган қурт ғимирласа, одам
типирчилаб қолиши мумкин. Бу иборанинг
тўғри маъноси. Аммо пайтава деярли
қўлланилмайдиган бугунги кунда бирор
одамга нисбатан бу ибора ишлатилса,
демак, ишлар жойида эмас, нимадандир
ўзини қўярга жой тополмаѐтганлиги
тушунилади.
Бу
асрлар
қаъридан
тафаккуримизда
яшаб
келаѐтган
архиметафора
ҳисобланади.
Масалан:
(Шоира):
Ухлашиб бўпти. Ҳаммасининг
ороми бузилди. Пайтавасига қурт тушди,
назаримда. Иккала опам ҳам типирчилаб
қолишди
(Ж.Жабборов. Уйқусиз кеча, 19).
ЎТИЛда ҳам бу иборанинг «безовта
бўлмоқ, елиб-югуриб қолмоқ» маъносида
ишлатилиши мисоллар билан ѐритилган:
Ҳудайчи
жўнагач,
қўрғонбегининг
пайтавасига қурт тушиб, типирчилаб
қолди ва у ѐқдан бу ѐққа югура бошлади
(А.
Қодирий. Ўтган кунлар) [ЎТИЛ, 2007: Т
III, 204]. Ушбу ибора давр жиҳатдан юз
йиллик фарқ оралиғида ѐзилган юқоридаги
асарларда прагматик жиҳатдан бир хил
жаранглаб турибди. Бундай ибораларнинг
этимологияси
узоқ
ўтмишга
бориб
тақалади.
2)
Чумоли ўрмалагандек
турғун
ўхшатмани
чоғиштириб
таҳлил
қилганимизда, «чумоли» зооморфизми
ўзбек
миллий
концепти
эканлиги
асосланди. Муқобил сифатида испан
тилида
carne de gallina
7
, рус тилида эса
7
DRAE –Madrid, Espasa, 1992. T I. – p. 378.
гусиная кожа
8
ибораси ишлатилади. Ўзбек
тилида
чумоли
,
испан
лисоний
манзарасида
gallina
- товуқ
, рус тилида
гус
ь -
ғоз
образи қўлланилганлиги турли
халқлар тафаккурида «этнинг жимирлаб
кетиши» ҳар хил ҳайвон концептининг
муайян ҳалқ томонидан қабул қилинган
концептуал
метафоралаштириш
механизми
асосида
юз
беришини
кўрсатади. Масалан:
Recuerdo que se me
puso
la piel de gallina
(M.de Unamuno, Abel
Sanchez, 47).;
Сайлонинг вужудида
чумоли
ўрмалагандек
бўлди. Бир сесканиб, вужуди
жимирлаб кетди
(Д.Мадраҳимова. Гуноҳ,
7). Бу мисоллардан одам танасида
жимирлаш оѐқдан эмас, балки танадан,
тепа қисмдан бошланиши ойдинлашади ва
бу жиҳат мисоллар орқали тасвирланди.
Юқоридаги зооибораларнинг турли
миллатга хос концептларда ифодаланиши,
ўзбек, испан, рус миллатига хос бўлган
миллий-маданий
хусусиятларни
билдиради.
Бунда
улар
ҳақидаги
тасаввурлар,
яъни
чумоли
баданда
юрганда жимирлаб кетиш, пати юлинган
товуқ
ва
ғознинг
тана
кўриниши
архиметафора
(метафоранинг
илк,
бошланғич даври) сифатида тафаккурда
олдиндан мавжуд бўлиши далилланмоқда.
Ушбу миллий-маданий моделлаштиришни
шундай изоҳлаш мумкин: испанлар билан
мулоқотда «танамда чумоли ўрмалагандек
бўлди» деб сўзма-сўз ўгириш нутқнинг
экспрессивлигига путур етказади. Ўзбек
тил соҳиби учун сўзма-сўз ўгирилган
«товуқ
терисидек»
иборасида
кўзда
тутилган мақсад умуман тушунарсиз
бўлади. «
Танимдан
сон-саноқсиз чумоли
ўрмалагандек
, ғалати сесканиш билан
чамадончамни ўриндиққа қўйдиму яна
хотинга қарадим
» (С.Аҳмад, Ялпиз ҳиди,
56).
С.Аҳмад
жумладаги
иборанинг
экспрессивлигини
янада
ошириш
мақсадида
«сон-саноқсиз»
сўзларини
қўшган. Умуман, бундай эмоционал
метафорик моделлаштиришлар бадиий
адабиѐтда кўп ва хўб қўлланилади, улар
асар бўѐқдорлигини, экспрессивлигини,
8
Михельсон М.И. Русская мысль и речь.
Свое и чужое. Опыт русской фразеологии. – СПб.,
1896-1912. – 2208 стр.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
67
ўқувчига
прагматик
мазмуннинг
тушунарли етиб боришини таъминлайди.
Демак, оламнинг лисоний манзарасини
англашда концепт ва концептосферада
турли образларни тадқиқ ва таҳлил қилиш
тилшунослик
фани
соҳалари
ҳамда
таржимашунослик
ривожига
талай
янгиликларни очиб бериши шубҳасиз.
Адабиѐтлар:
1.
Абдуазизов А. Тилшунослигимиз истиқболлари // Филология масалалари – Т.,
2011. – №3 Б.22-25.
2.
Ашурова Д.У. Связь вузовских курсов с современными направлениями
лингвистики// Филологиянинг долзарб масалалари. Маъруза тезислари.–Т., 2008.
3.
Аскольдов С.А. Концепт и слово. Русская словесность: От теории словесности к
структуре текста: Антология / Под общ. ред. В.П. Нерознака. М.: Academia, 1997. С. 267-
279.
4.
Маҳмудов Н. Тилнинг мукаммал тадқиқи йўлларини излаб...// Ўзбек тили ва
адабиѐти. – Т., 2012. -№ 5. –Б. 3-16.
5.
Менглиев Б.Р., Холманова З.Т.Тилшунослик назарияси ва методологияси. –Т.,
2016. – 145 б.
6.
Михельсон М.И. Русская мысль и речь. Свое и чужое. Опыт русской фразеологии.
– СПб., 1896-1912. – 2208 стр.
7.
Новая философская энциклопедия. В четырех томах. / Ин-т философии РАН.
Научно-ред. совет:
В.С.Степин, А.А. Гусейнов,
Г.Ю. Семигин.
М.: Мысль, 2010, Т. I.
С. 10-
11.
8.
Попова З.Д, Стернин И.А. Семантико-когнитивный анализ языка. Воронеж:
«Истоки», 2006. 226 с.
9.
Сафаров Ш. Семантика. Т., 2013. – 344 б.
10.
Сафаров Ш. Семантика. Т.: ЎзМЭ давлат илм. нашр., 2013 – 344 б.
11.
Степанов Ю.С. Константы: словарь русской культуры: опыт исследования. – М.,
1997. 824с.
12.
Худайберганова Д.С. Ўзбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик
талқини. Докторлик дисс. автореферати. – Т., 2015. – 102б.
13.
Юсупов Ў.Қ. Маъно, тушунча, концепт ва лингвокультурема атамалари
ҳусусида//Стилистика тилшуносликнинг замонавий йўналишларида. – Т., 2011. – Б. 49-55.
14.
Ярцева В.Н. Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: 1990. – С.559-560.
15.
Black M. Models and metaphors. Studies in language and philosophy. – Ithaca-London:
Cornell University Press, 1962. – P.25-47. Опарина Е.О. Концептуальная метафора // Метафора
в языке и тексте. – М.: Наука, 1988. – С.65-67.
16.
Бабушкин, А.П.Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка. –
ВГУ, 1996. –330 с.
17.
Вернадский В. И. Несколько слов о ноосфере // Труды по философии
естествознания. – М.: Наука, 2000. – С. 308-315.
18.
Демьянков, В. З. Понятие и концепт в художественной литературе и научном языке
// Вопросы филологии. – 2001. № 1. – С. 26 - 33.
19.
Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., и др. Краткий словарь когнитивных терминов. –
М., 1996.
20.
Лихачев Д. С. Концептосфера русского языка // Изв. АН. Серия литературы и
языка. Т. 52. № 1. – М., 1993. – С. 39.
21.
Маслова В.А. Введение в когнитивную лингвистику: Уч. пособие. – М.: 2004.
– 296
с.
22.
Прохоров Ю.Е. В поисках концепта. – М.: Флинта, 2009. – С.67.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
68
23.
Степанов, Ю.С. Константы: Словарь русской культуры: Изд. 2-е, испр. и доп.
[Текст] /Ю.С. Степанов. – М., 2001. – 590 с.
24.
Телия В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. – М.: Наука,
1986. – С.82-83.
25.
Телия
В.Н.
Русская
фразеология:
Семантический,
прагматический,
культурологический аспекты. – М., 1996. – 284 с.
Бахронова Д. Концепт и концептосера в описании языковой картины мира.
Важной задачей лингвистов настоящего времени заключается в выявлении общих свойств и
особенностей концептов и концептосферы в языковой картине мира. На основе узбекского
и испанского языков сопоставлены концепты и выявлена национально-культурная
специфика анализируемых языков, а также доказано, что концепты раскрывают образ
жизни, менталитет определѐнного этноса. Концептуализация мира формируется в
сознании человека и этот процесс происходит у разных народов по-разному.
Baxronova D. Concept and conceptshpere in lingual world picture.
The main aim of
linguists of present time is to reveal general and peculiar features of concepts and conceptsphere in
lingual world picture. On the material of Uzbek and Spanish languages concepts have been
compared and national-cultural specifics has been revealed. Moreover, the author proves that
concepts depict a definite ethnos‟s way of living and mentality. Conceptualization of the world is
formed in a human‟s cognition, so different nations have various forms of this process.
