Хорижий филология
№2, 2021 йил
84
ИККИНЧИ ЧЕТ ТИЛИ ЎКИТУВЧИСИНИНГ КАСБИЙ-ПЕДАГОГИК
СИФАТЛАРИ ВА ФУНКЦИЯЛАРИ
Бегматов Қувончбек Мухторович,
СамДЧТИ мустақил тадқиқотчиси
Калит сўзлар:
касбий компетентлик, касбий-педагогик сифатлар, мулоқот,
педагогик фаолият, мотивацион компонент, функциялар, маданиятлараро мулоқот, нутқий
фаолият.
XXI асрнинг таълим эҳтиѐжларини
қондириш
учун
мўлжалланган
янги
самарали
ривожланаѐтган
таълим
парадигмаси, хорижий тилларни ўқитишда
глобал тенденцияларни ҳисобга олишдан
ташқари, чет тили ўқитувчисининг роли ва
касбий
фаолиятида
сезиларли
ўзгаришларни белгилайди. Олимларнинг
ҳақли равишда таъкидлашларича, чет
тилларни
ўқитишда
инновацион
ѐндашувни амалга оширувчи ўқитувчи
таълим-тарбия вазифаларини ҳал этиш
жараѐнида, билим ва кўникмаларни
ўзлаштириш жараѐнида талабалар билан
ҳамкорлик қилувчи катта тажрибали
дўстга айланади.
Иккинчи чет тили (немис тили)
ўқитувчисининг касбий компетентлиги:
коммуникантларга
муайян
ижтимоий
аниқланган ―коммуникатив вазиятларда
самарали таъсир ўтказиш имконини
берувчи лингвистик, социолингвистик,
маданий, стратегик ва дискурсив билим,
кўникма ва малакалар тизими, шунингдек,
кўникмаларга эга бўлиш ва мавжуд
билимларни педагогика, психология ва чет
тилини
ўқитиш
усуллари
орқали
белгиланади [1:97].‖
Иккинчи чет тили ўқитувчисининг
касбий сифатларини уч гуруҳга бўлиш
мумкин. Биринчиси, ўқитилаѐтган тил
билими (амалий ва назарий) ва она тили
маданияти. Иккинчи гуруҳ, ўқитувчининг
методик билим ва кўникмаларидан иборат
бўлиб, учинчиси-педагогик билимлардан
иборат. Ҳар бир гуруҳ сифатларини
алоҳида-алоҳида
кўриб
чиқамиз
ва
уларнинг ўзаро алоқадорлигини кўрсатиб
ўтамиз.
Сифат мавзуси ҳар доим долзарб
бўлиб келган. Тил ҳақидаги амалий
билимлар предмет сифатларининг асосини
ташкил этади. Фикрни оғзаки ва ѐзма
шаклда баѐн этиш, аслиятдаги бадиий ва
журналистик адабиѐтларни тўла тушунган
ҳолда ўқиш, айтилган нутқни оддий
суръатда тушуниш кўникмасини ўз ичига
олади. Тўғри талаффузни, интонацияни
билиш, жуда кенг қамровли сўз ва
ибораларга эга бўлиш ва грамматика
қоидаларини билиш керак. Буларнинг
барчаси
ўқитувчининг
коммуникатив
компетентлигини таъминлайди. ―У дарсда
жаргон сўзлар ѐки китоб тилидан
фойдаланмаслик учун нутқ услубларини
ҳам фарқлаши керак. Ўқитувчи умумий
тилшунослик, тил ўқитиш назарияси
(фонетика, лексикология, грамматика, тил
тарихи
элементлари)
ва
она
тили
назариясига оид билимларга эга бўлиши
керак [4:48].‖
Мавзу сифатларига ўргатилаѐтган
тил (ѐки мамлакатлар) маданияти –
география, тарих, адабиѐт, тасвирий
санъат, мусиқа, фольклор ва урф-
одатларни билиш киради. Талабаларнинг
она тили билан тили ўқитиладиган
мамлакатнинг
маданий
ва
бошқа
алоқалари ҳақида маълумотга эга бўлиш
мақсадга мувофиқдир. Буларнинг барчаси
ўқитувчи
ижтимоий-маданий
компетентлигининг асосидир.
Услубий фазилатлар ҳам муҳим
аҳамият касб этади. Ўқитувчи чет тилини
ўқитиш методикасини шу қадар яхши
билиши керакки, у дарсликнинг методик
тушунчасини унга кўра тушуниши ва
баҳолай
олиши
(ѐки
бир
неча
дарсликлардан ўз шароитига энг мосини
Хорижий филология
№2, 2021 йил
85
танлай олиши) керак. Энг асосийси, олий
мактабда
чет
тилини
ўқитиш
мақсадларини
тушуниш
ўқитиш
босқичларида
уларнинг
модификацияларини тушунишдир.
Услубий
сифатлар
предмет
сифатлари билан чамбарчас боғлиқдир.
Тил ҳақидаги амалий билимлар методик
меъѐрларга риоя қилган ҳолда болаларни
оғзаки нутққа, ўқишга, тинглашга, ѐзишга
муваффақиятли ўргатиш, ўқиш учун аудио
материаллар ва китобларни тўғри танлаш
имконини беради. Чет ва она тиллари
назариясини
билиш
талабаларнинг
қийинчиликларини олдиндан айтиб бериш,
уларга тўғри машқлар танлаш имконини
беради. Маданиятлараро билимлардан
фойдаланиш тил ўрганишнинг ижтимоий-
маданий
жиҳатини
таъминлашга,
талабаларнинг ўрганилаѐтган тилга, чет
давлатга,
унинг
халқига
бўлган
қизиқишларини уйғотишга ва қўллаб-
қувватлашга ѐрдам беради.
Методик
билимларнинг
мавжудлиги ўқитувчининг дарс занжирини
(ва унга киритилган ҳар бир дарсни)
ўқитиш
даражасини,
дарслик
билан
таъминланган материалнинг мазмунини,
бу
гуруҳдаги
талабаларнинг
тайѐргарлигини, уларнинг қизиқиш ва
майлларини
ҳисобга
олган
ҳолда
режалаштириш қобилиятига боғлиқ. Агар
иложи бўлса, ҳар бир дарсда талабаларга
янги ва қизиқарли нарсалар таклиф этилса,
бу янги ҳолатми ѐки ўйинми, бирор сўз,
гап,гап тарихидан қизиқ факт ва бошқалар.
Лекин, бу ўқитувчининг предметни яхши
билиши ва методик билимлари мавжуд
бўлсагина мумкин бўлади.
Методик ва субъектив сифатлар
нафақат ўқув хонасида, балки ундан
ташқари
машғулотларда
ҳам
талаб
қилинади. Ўқитувчи чет тили тўгараги
(клуби, оқшоми, танловлар, викторина) ни
ташкил қилиши, бунинг учун керакли
материалларни танлаши лозим.
Ўқитиш сифати ҳар доим асосий
ролни
ўйнайди.
Ўқитувчининг
талабаларга, унинг фаолиятига, ўзига
бўлган муносабати шаклланмаган бўлса,
на мавзу, на методик билим ва кўникмалар
ишда
муваффақиятни
таъминлайди.
Бундай муносабатларнинг шаклланиши
педагогик сифатларда намоѐн бўлади.
Уларда ѐш психологиясига оид билимлар,
талабаларга табақалаштирилган тарзда
ѐндашиш, ҳар бир талабанинг кучли ва
заиф томонларини топиш ва уларга чет
тилини ўрганиш қийинчиликларини ва
бошқа болалар билан муносабатларни
енгишга ѐрдам бериш кўникмаси таркиб
топади. Алоҳида ѐндашув ва педагогик
такт,
айниқса,
талабаларнинг
муваффақияти
ва
уларнинг
тил
ўзлаштиришдаги
саъй-ҳаракатларини
баҳолашда муҳим аҳамият касб этади.
Ўқув жараѐнининг муҳим таркибий
қисми ўқитувчининг талабалар билан
мулоқотидир. Бу, айниқса, чет тили
дарсларида
мулоқот
фаолиятини
ўргатишда муҳим аҳамиятга эга. Биз дарс
жараѐнида тинч, ишончли атмосфера
ҳосил қилиш учун ҳаракат қилишимиз
керак. Услубий воситалар билан бир
қаторда (етарли вазиятларни яратиш, ишни
жуфтликда ташкил қилиш) , бу асосан
талабанинг ўзи билан алоқа қилиш, ҳар
бир ўқувчининг шахсиятига ҳурмат, унинг
қийинчиликларини тушуниш ва ҳар кимни
мақсадга мувофиқ фаолиятда ўз ичига
олган ѐрдам билан таъминланади. Бундан
ташқари, энг қобилиятли талабаларни
рағбатлантириш,
уларга
ўзларини
кўрсатиш имкониятини бериш керак.
―Педагогик
сифатлар
гуруҳига
болаларга
муҳаббат,
уларнинг
ҳар
бирининг
шахсини
ривожлантиришга
қизиқиш, болаларнинг ўз-ўзини ҳурмат
қилиш ҳиссини мустаҳкамлаш қобилияти
киради
[2:112].‖
Ўқитувчи
ижодий
қобилиятга ҳам эга бўлиши керак. Бусиз
турли шарт-шароитларни ҳисобга олувчи
дарс занжири ғоясини ишлаб чиқиш ва
амалга ошириш, чет тили ўқитишнинг янги
усулларини топиш мумкин эмас.
Педагогик сифатлар ўқитувчига
ўқув жараѐнини тўғри ташкил этишга
ѐрдам беради, улар талабалар орасида
эътибор қозониш учун ҳам зарурдир.
Талабаларнинг ҳурматисиз, уларга ҳеч
қандай
тарбиявий
таъсир
кўрсатиш
мумкин эмас ва тўлақонли мулоқот ақлга
Хорижий филология
№2, 2021 йил
86
сиғмайди. Ўқув хонасида яхши интизом
ҳам
ўқитувчига
бўлган
ҳурматга
асосланади. Ўқитувчилар эса мавзуни
билишлари, талабалар ўртасида дарс
бериш ва муваффақиятларга эришишлари,
баҳолашда
адолатлиликлари
учун
ҳурматга сазовор бўладилар.
Ўқитувчи педагогик фаолиятининг
функционал
тузилишини
ўрганувчи
тадқиқотчилар
―коммуникатив-ўқув
функциясининг етакчи ролини қайд
этадилар ва уни фарқлайдилар:
1. ахборот йўналтирилган ѐндашув;
2.
мотивацион
ва
рағбатлантирувчи
ѐндашув;
3. назорат ва тузатиш компонентлари
[3:139].‖
Коммуникатив-таълим
функциясининг ахборот йўналтирилган
таркибий қисми қуйидаги кўникмалар
билан таъминланади:
-
талабаларга ўрганилаѐтган тилнинг
мамлакат тили ва маданияти ўртасидаги
муносабатлар,
унинг
вакилларининг
ижтимоий-маданий хулқ-атворида миллий
ўзига хосликнинг намоѐн бўлишининг
ўзига хос хусусиятлари ҳақида йўл-йўриқ
бериш;
- талабаларга ўз мамлакати ва хорижий
мамлакатлар маданиятларидаги ўхшашлик
ва фарқлар ҳақида кўрсатмалар бериш.
Мотивацион ва рағбатлантирувчи
компонент билвосита ва тўғридан-тўғри
маданиятлараро
мулоқот
шароитида
талабаларнинг чет тилидан алоқа воситаси
сифатида фойдаланишлари учун ички
эҳтиѐжни яратиш қобилиятини ўз ичига
олади:
а) қўшимча ўқув материаллари (матнлар,
шеърлар,
қўшиқлар,
видеолар
ва
бошқалар.) чет тилини ўрганиш жараѐнида
қўлланилади;
б) таълимнинг фаол шакллари (муаммоли
вазифалар,
ижтимоий-маданий
йўналишдаги
ролли
ўйинлар)
дан
фойдаланиш орқали чет тили маданияти
хусусиятларини
янада
самарали
ўзлаштиришга ѐрдам беради;
в) талабаларни мустақил ишларнинг ҳар
хил турларига жалб қилиш орқали
(маданий-ҳудудий викторина ва танловлар,
чет эллик дўстлар билан ѐзишмалар ва
бошқалар.), миллий-маданий муаммоларни
ҳал этишга қаратилган.
Назорат-тузатиш
компоненти
қуйидаги
методик
кўникмаларга
асосланади:
- чет тилини маданиятлараро мулоқот
воситаси сифатида ўзлаштиришда назорат
мақсадлари,
шакллари,
турлари
ва
объектларини аниқлаш;
-
чет
тилини
билиш
даражасини
маданиятлараро
мулоқот
воситаси
сифатида
аниқлаш
мақсадида
талабаларнинг
нутқий
кўникма
ва
малакаларини жорий, ўқув ва якуний
назорат қилишни режалаштириш ва амалга
ошириш.
Ривожлантирувчи ва тарбияловчи
функциялар
қуйидаги
кўникмалар
ѐрдамида амалга оширилади:
-
таълим
жараѐнида
қўшимча
материаллардан фойдаланиб, билимларни
кенгайтириш,
талабаларнинг
хотира,
тасаввур,
ақлий
қобилиятларини
ривожлантириш, уларнинг ўрганилаѐтган
маданиятлардаги ўхшашлик ва фарқларни
таҳлил қилиш ва таъкидлаш қобилиятини
шакллантириш;
- талабаларнинг нотаниш маданиятни
мустақил ўрганиш, лингвистик ва маданий
луғатлардан, хилма-хил маълумотнома-
адабиѐтлардан
ва
оммавий
ахборот
воситаларидан фойдаланиш кўникмасини
ривожлантириш;
- талабаларни ўрганилаѐтган тил она тили
ҳамда
унинг
ижтимоий-маданий
қадриятларига ҳурмат, халққа ҳамдардлик
руҳида тарбиялаш;
- талабаларнинг ўз она-Ватанининг миллий
анъаналари, урф-одатлари ва маданий
меросига
бўлган
чуқур
ҳурматини
ошириш.
Ижтимоий-маданий
функция
қуйидагилар орқали амалга ошади:
-
ўрганилаѐтган
тилнинг
мамлакат
маданияти
ҳақидаги
маълумотларни
ифодалаш ва улардан таълим жараѐнида
фойдаланиш нуқтаи назаридан ўқув
материалини, ўқитиш воситаларини таҳлил
қилиш;
Хорижий филология
№2, 2021 йил
87
-
талабаларнинг
нутқий
фаолиятига
лисоний
ва
ижтимоий-маданий
аралашувларнинг эҳтимолий ҳолатларини
олдиндан кўра билиш;
-иккала лисоний ва маданий жамоанинг
миллий-маданий
хусусиятларини
таққослаш асосида воқеликнинг энг қийин
факт ва ҳодисаларини аниқлаш.
Конструктив-режалаштириш
функциясини
таъминловчи
услубий
кўникмалар қуйидагича:
- талабаларнинг ѐш хусусиятлари ва
қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда
қўшимча материалларни танлаш, методик
ишлов бериш ва бу материалларни
машғулот босқичлари бўйича тарқатиш;
- талабаларни ўрганилаѐтган тилнинг
мамлакат
маданияти
билан
таништиришнинг энг самарали методлари
ва йўлларини танлаш;
- муайян воқеликни ифодалаш мақсадида
турли кўргазмали воситаларни тайѐрлаш,
танлаш, улардан фойдаланиш.
Ташкилий
функция
чет
тили
маданияти ҳақиқатларини энг самарали
ўзлаштириш
мақсадида
уларнинг
фаолиятини ва талабалар фаолиятини
ташкил этишнинг энг яхши йўлларини
танлаш
қобилияти
асосида
амалга
оширилади, зарур сифатларга эга бўлиш
учун кўпгина шарт-шароитлар муҳим
аҳамиятга эга ва бу жараѐн асосан
индивидуалликда амалга оширилади. Энг
асосийси,
ўқитувчининг
ўз-ўзини
тарбиялаш ва унга муносабати ўз касбини
эгаллашга
интилиши
ҳисобланади.
Иккинчи шарт-ўз-ўзини таҳлил қилиш ва
ўз-ўзини баҳолаш қобилиятидир. Таълим
жараѐнидаги муҳит ҳам муҳим аҳамиятга
эга – ҳамкасблар билан алоқалар, бошқа
ўқитувчиларнинг дарсларига қатнашиш
имконияти, шунингдек, яқин атрофдаги
таълим муассасалари – ўқитувчилар
малакасини ошириш институти, услубий
кенгашлар ва ҳоказо.
Адабиѐтлар:
1.
Адольф
В.А.
Профессиональная
компетентность
современного
учителя.
Монография.- Красноярск: 1998.-120 с.
2.
Захарова Л.Н., Соколова В.В., Соколов В.М. Профессиональная компетентность
учителя и психолого-педагогическое проектирование. Учебное пособие. –Новгород: 1995.-
136 с.
3.
Пассов Е.И. Основы методики обучения иностранным языкам. –Москва: 1977.-214 с.
4.
Трофимова Г.С. Основы педагогической коммуникативной компетентности.
Учебное пособие.- Ижевск: 1994.-76 с.
5.
Щукин А.Н. Лингводидактический энциклопедический словарь. -М.: 2007.-746 с.
Бегматов К. Профессионально-педагогические качества и функции преподавателя
второго иностранного языка.
В статье представлены размышления о профессионально-
педагогических качествах преподавателя второго иностранного языка. Также прилагаются
точки зрения автора статьи о профессионально-педагогических качествах и компетенциях
преплдавателя в учебном прцессе.
Begmatov K. Professional and pedagogical qualities and functions of a teacher of a
second foreign language.
The article presents reflections on the professional and pedagogical
qualities of a teacher of a second foreign language. Also attached are the author's points of view on
the professional and pedagogical qualities and competencies of the teacher in the educational
process.
