Хорижий филология
№3, 2019 йил
89
САДРИДДИН АЙНИЙ АСАРЛАРИДА ФРАЗЕОЛОГИК БИРИКМАЛАР БАДИИЙ
ТАСВИРНИНГ МУҲИМ ВОСИТАСИ
Давронова Мавлуда Зиядуллаевна,
СамДУ катта ўқитувчиси
Таянч сўз ва иборалар:
тилшунослик, фразеологик бирикма, умумистеъмолий
фразеологик бирликлар, услуб, нутқ жараѐни, таҳлил, лексик қатлам, бадиий асар тили.
Фразеологик
бирликлар
алоҳида
сўзларнинг бир маънодаги воситаси
сифатида аниқ мавҳумни ифодалаб, тўлиқ
тарзда синтактик вазифани адо этадилар.
Тожик адабий тили минг йиллик шарафли
ўтмишга эга бўлиб, саноқсиз фразеологик
бирликлардан иборатдир. Ижод аҳли ўз
дунѐқараши ва теран фикрлашига мувофиқ
бу тугалланмас хазинадан фойдаланиб, бир
томондан уларнинг ўрни ва нуфузини
адабий тилда мустаҳкамлаган бўлсалар,
иккинчи томондан шева ва лаҳжалардан
адабий тилга олиб кириш йўли билан
уларнинг сонини бадиий тилда кун сайин
кўпайтирдилар. Шу жиҳатдан ҳар бир адиб
ижодиѐтидаги
фразеологик
бирликларнинг тадқиқ этилиши ҳам ѐзувчи
маҳоратини аниқлашда, ҳам давр адабий
тили хусусиятларини ўрганишда илмий
аҳамиятга молик ҳисобланади.
Агар сўз бадиий асар тилининг
халқона хусусият касб этишига оид бўлса,
лексик қатламлар қаторида фразеологик
бирликларнинг
мавридли
фойдаланганлиги ҳам илмий аҳамият касб
этади. Зеро, бу ―халқ оғзаки ижодиѐти
гули‖ ѐзувчи тилининг ҳақиқатдан ҳам
халқона сиймоси ва манзарасини ифодалаб
беради.
Тилшунослик нутқ жараѐнида ҳосил
бўладиган
(вужудга
келган,
ташкил
топган) иборалар қаторида бошқа турдаги
иборалар ҳам мавжуд бўлиб, улар нутқ
жараѐнида вужудга келмай, балки тайѐр
воситалар
сифатида
мавжуд
бўлиб,
ўзининг тарихий барқарор шакл ва аниқ
қолипига эга ҳисобланади. Масалан,
―қориннинг танбур чалиши‖ меъѐридан
ортиқ оч қолиш маъносида, ―терисига
сиғмаслик‖ ҳаддан ортиқ хурсандлик ва
шодликдан киноя, ―киприк қоқмаслик‖
ухламаслик ва шунга ўхшаш бошқа
мисолларни келтириш мумкин.
Бадиий асар фразеологик бирликлари
таҳлили қуйидаги омилларни қамраб
олади: ѐзувчи файдаланган фразеологик
бирликларнинг
таркибий
қисмларини
аниқлаш; ѐзувчи фойдаланган манбаларни
аниқлаш; адибнинг бу воситалардан
фойдаланиш маҳоратини кўрсатиш; айнан
фойдаланганми ѐхуд шакл ва маъно
жиҳатдан
ўзгартирилган
шаклда
ишлатилганлик
даражасини
аниқлаш;
асарда
ишлатилган
фразеологик
бирикмаларнинг услубий вазифалари ва
шунга ўхшаш бошқа омиллар.
Бу таҳлил тарзи илмий воқеликдан
ҳосил бўлади, зероки бадиий асар ва
газеталарда
ишлатилган
фразеологик
бирликлар турли йўллар билан юзага
келади. Моҳир ва ҳунарманд ѐзувчилар
фразеологик бирикмаларни нафақат тайѐр
ва мавжуд шаклларда, балки маъно ва
қолип жиҳатдан ўзгартирилган шаклларда,
услуб ва таъсирчанлик жиҳатдан ҳам
ўзгача қолипда фойдаланадилар, зероки
улар вужудга келиши жиҳатидан халқнинг
яшаши, урф-одати, дунѐқараши ва ақлу
заковати билан чамбарчас боғлиқдир.
Профессор Б. Камолиддиновнинг фикрича,
―Фразеологик бирликларда маъно жуда
нозик, ѐпиқ, лекин ранг-баранг ва
жозибали ифода этилади. Уларнинг
услубий вазифаси ўша нозик ва ранг-
баранглик табиатидан келиб чиқади.
Фразеологик
бирликлар
аломат,
хусусият, ҳолат ва мавзу маъносини
ошкорлик билан, тўғри ифода этмаган
ҳолда рамзу киноя билан, бадиийлик
ҳамда
бадиий
тасвир
воситалари
ѐрдамида: мажоз, муболаға, истиора,
ташбеҳ
ва
шунга
ўхшаш
образли
Хорижий филология
№3, 2019 йил
90
ифодаланади. Шу хусусияти билан бошқа
маънодош бирликлардан фарқ қилиб
туради‖
(4.с.90).
Тожик бадиий адабиѐти фразеологик
бирликлари
тожик
услубшунослари,
жумладан
Н.Маъсумий
(С.Айний
ижодиѐти
мисолида),
Р.Ғаффоров
(Р.Жалил
ижодиѐти
мисолида),
Б.Камолиддинов
(Ҳ.Карим
ижодиѐти
мисолида) тадқиқотларида ўз ечимини
топган.
Тожик
тилида
фразеологик
бирликлар бадиий адабиѐтда С.Айний
асарларида бошқаларга нисбатан кўпроқ ва
етарли даражада фойдаланилган. Диққатга
сазоворлиги
шундаки,
фойдаланилган
фразеологик бирликлар заҳираси ниҳоят
бой бўлиб, манбалари турличадир. Устоз
С.Айний
фразеологик
бирликларнинг
турли хилларини ўринли ва мавридли
фойдаланганлиги билан бирга тожик
адабий тилининг миллийлик даражасини
оширган.
С.Айнийнинг
ўзи
иқрор
бўлишича
у
адабий
фаолиятининг
бошланишида фразеологик бирликлардан
камроқ фойдаланган, аммо ўттизинчи
йиллардан сўнг, хусусан машҳур рус
ѐзувчиси М.Горький асарлари билан
танишганидан
кейин
тилнинг
бу
воситасидан
керакли
даражада
фойдаланган.
С.Айний фразеологик бирликларни
турли манбалардан, яъни классик адабиѐт
тилидан, шева ва лаҳжалардан, бошқа
тиллардан – араб, ўзбек ва ҳатто рус
тилидан олиб ишлатган экан. Агар биз
С.Айний
ижодиѐтини
фразеологик
бирликлардан фойдаланиш даражасини
ҳам миқдор жиҳатдан, ҳам сифат
жиҳатдан
бошқа
тожик
адиблари
ижодиѐтидан сезиларли даражада устун
қўйсак, умуман муболаға бўлмайди. Айнан
шу сабабдан ҳам эрон донишмандларидан
бири
С.Айнийнинг
―Эсдаликлар‖
(Ёддоштҳо) асарини араб алифбосига
асосланган форсча алифбода нашр этиш
вақтида, эрон ўқувчиларига номаълум ва
тушунарсиз
бўлган
фразеологик
бирликларни алоҳида рисола сифатида
нашр этган.
Тадқиқот мазмунига мувофиқ С.Айний
асарлари фразеологик бирликларини
услубий таносуб жиҳатдан қуйидаги
қисмларга ажратиш мумкин.
1.
Умумистеъмолий фразеологик
бирликлар
, яъни услуб жиҳатдан ўртача
(мўътадил), жумладан,
қўлга киритиш
-
ўзиники қилиб олиш, ўзининг ихтиѐрига
(тасарруфига) киритиш;
пайхаслаш
- ҳис
этиш, тушуниш
; қўлдан кетиш
-ўз молини
бой бериш, ўзгалар ихтиѐридаги молни
ўзиники қилиб олиши;
ишнинг изидан
тушиш
- бирор ишни бошлашга азм
қилиш;
кўз юмиш
- эътиборга олмаслик;
кўзга тушиш
– ҳисобга олиш; ҳисобга
кетиш,
ҳисобга
кириш.
Мазкур
мисоллардан
маълум
бўладики,
фразеологик
бирликлар
ўзининг
атрофидаги
умумистеъмолий
адабий
сўзлар
билан
услуб
жиҳатдан
мувофиқлаши меъѐрий адабий тилда
ѐзилган матннинг таркибий қисмини
ташкил этади. Шунинг учун ҳам уларни
умумхалк лексик синонимлари билан
алмаштириш мумкин. Масалан, қўлга
киритиш ѐхуд қўлга олиш, ўзиники қилиб
олиш, пайхаслаш, тушуниш, ҳис этиш ва
бошқалар.
Бу каби фразеологик бирликлар
луғавий синонимлардан нафақат ўзининг
завқлилиги, ҳис-ҳаяжони, таъсирчанлиги
билан, балки нозик маъноси жиҳатидан
ҳам фарқ қилади.
2.
Оғзаки фразеологик бирликлар
(халқона).
Бу турдаги иборалар биринчи
гуруҳдаги ибораларга маъно жиҳатдан зид
бўлиб, услуб жиҳатдан холис ва мўътадил
ҳисобланмайдилар. Улар оддий ва халқона
нутқга мисол бўлиб, ѐзув ва сўзлашувда
киноявий
оҳанглар
ва
сомантик
маъноларнинг ҳосил бўлишига асос
бўладилар.
Шу
жиҳатдан
уларда
завқлилик,
ранг-баранглик
ва
ҳис-
ҳаяжонга таъсирчанлик даражаси юқори
бўлади.
Бу турдаги бирикмалар тасвирда
ижобий ва салбий ҳолатларни тасвирлаш
учун катта бадиий аҳамиятга эгадир.
Масалан:
Оғиз сувининг оқиши
- ҳавас
қилмоқ,
ҳавасманд
бўлиш;
терига
сиғмаслик
- ҳаддан ортиқ хурсанд бўлиш;
Хорижий филология
№3, 2019 йил
91
қориннинг танбур чалиши
- ҳаддан ортиқ
оч қолиш;
бирон киши томоғини мойлаш
-
пора бериш;
сув қилиб ичиш
- ўрганиш,
бутунлай ўрганиш;
юракка совуқ сув
уриши
- ноумид бўлиш, қўл тортиш;
оѐқни
осмондан келтириш
-бировга қаттиқ зарба
бериш ва шунга ўхшаш юзлаб мисоллар
келтириш мумкин.
―
Оѐқни осмондан келтириш
‖. Бу
фразеологик бирлик омма сўзлашувида
дағал
ва
ҳурматсизлик
маъносини
англатиб, бирон шахс ва нарсага нисбатан
салбий ва душманлик муносабатни (баъзан
ҳазил ва шўхлик учун) ифодалайди.
Сўзловчи фикри асосини, яъни кимга ѐхуд
нимага қаратилганини мазкур фразеологик
бирликнинг асосий сўзи – ―линг‖ (оѐқ)
сўзидан англаш мумкиндир. Устоз Айний
―Судхўрнинг
ўлими‖(Марги
судхўр)
повестида мазкур сўзни ―Князлар‖ га
нисбатан ишлатган бўлиб, у ѐрдамида
сиѐсий мазмун кашф этган. Бу билан асар
қаҳрамонининг амирлик ва подшолик
тузилишига
нисбатан
салбий
муносабатдалигини аниқ тарзда очиб
берган: Большевиклар князлар оѐқларини
осмондан келтиради.
“Сув қилиб ичиш”. Б
у ибора бирон
касб ва ўрганиш предметининг хусусият ва
моҳиятини бутунлай ўрганиш маъносини
англатади. С.Айний мазкур иборани
Раҳими Қанд номли персонаж нутқида
фойдаланган бўлиб, унинг ўз-ўзини ўзи
таърифлаш хусусиятини аниқ ва ѐрқин
тарзда тасвирлаган: Мен у билан ўн йил
хизмат қилганим сабабли ―шашмақом‖ни
сув қилиб ичдим, меҳмондорчиликка мени
ўзи билан олиб борадиган бўлди.
Бу каби иборалар бадиий ранг-
баранглик ва эмоционал хусусиятлари
билан бирон шахс ѐхуд бирон амалиѐтни
тасвирлаш учун бадиий хусусият касб
этиб, мақсадни завқли ва таъсирли тарзда
ифодалайди.
3.
Китобий
фразеологик
бирликлар
. Бу турга қуйидагиларни
келтириш мақсадга мувофиқдир:
оѐқдан
отиш
- ўртадан олиш, барҳам бериш;
панжа уриш
- зарба бериш, ҳужум қилмоқ,
қиѐм қилиш
-ҳужумга тайѐрланиш;
юрак
эшигини очиш
- фикрни изҳор этиш;
ўзининг мақсадини баѐн этиш;
қуллик
юкини тортиш
-
ўзгалар зулми ва
тазйиқидан умргузаронлик қилиш;
ўз
номусини поймол тарзда кўриш
- ўз шаъну
шарафини поймол тарзда кўриш.
Бу ва буларга ўхшаш иборалар
одатда дабдабали сўзлашувда ишлатилиб,
матннинг бошқа сўзларига боғланиб,
матннинг таъсир қуввасини сезиларли
даражада орттиради. Устоз С.Айний бу
турдаги
фразеологик
бирликлардан
ниҳоятда кўп маротиба фойдаланиб,
ижодда ўз мақсадига етган. Жумладан:
―бирон нарсани тупроққа уриш‖ одатда
таъсирчанлик ва ҳаяжонли сўзлашувда
ишлатилиб, бирон нарсани фанога юз
тутиши маъносини англатади. Бу ҳолатда
бу изланувчининг манфий муносабатини
бирон нарсага нисбатан билдиради. Шахс ѐ
худ шахслар гуруҳи бунга егадирлар.
С.Айний
буни
―тожу
тахт‖отларига
нисбатан ишлатиб, Россия меҳнаткашлар
томонидан рус империалистларини барбод
қилиниши нозик дид билан тасвирлаган:
Бу замонда Россия меҳнаткашлари
майдонга чиқиб азамат империалистлар
ва мансабдорларнинг тожу тахтларини
тупроққа урдилар, агар тожик фақирлари
ҳам улар раҳбарлигида иш олиб борсалар,
муллолар,
арбобкамоллар,
ҳоким
ва
амирлар зулм этолмайдилар.
Устоз С.Айний услубининг ўзига
хослиги шундаки, мавзунинг мазмунига
мувофиқ машҳур китобий фразеологик
бирликларга янгидан янги сўзлар қўшиб,
бу йўл билан уларнинг ҳам таркиби ва ҳам
таъсирчандлик даражасини оширишга
муяссар бўлган. Мисол: ...шу билан ҳам
арбоб ғазабининг олови ўчмади (Одина,
саҳ.191). Яъни, тожик тилида ―ғазабнинг
пасайиши‖
ибораси
маълум
бўлиб,
С.Айний бу феъл объектини аниқлаб,
буни ―ғазаб оловининг сўниши‖ шаклида
ишлатган. Натижада иборанинг адабий
китобий мавқеи ошиб унинг бадиий ранг-
баранглиги ва таъсирчанлик хусусияти
ошган.
4. Шева фразеологик бирликлари
.
Халқ тили билан тенг даражада шеванинг
турли кўринишларида кўплаб фразеологик
бирликлар кўзга ташланади. Улар адабий
Хорижий филология
№3, 2019 йил
92
тилга қўшилиб муддаонинг мўъжаз,
самимий ва тасвирбоб бўлишига имконият
яратиб беради. С.Айний асарларидаги
кўплаб фразеологик бирликлар унинг
туғилган ўлкаси – Бухоро шевасидан
олингандир.
Уларнинг
баъзиларини
келтириш мақсадга мувофиқдир: кишт
емоқ (кишт хўрдан) – ҳукумат ѐхуд бирон
шахс томонидан бирон кишининг таъқиб
этилиши: Агар мен туманда бирон кишт
есам, Бухорога қолиб бориб шу Махдуми
араб ҳужрасида яшириниб ѐтар едим;
мурч емоқ – алданганлик маъносида. Мен
мурч емасдан ―мурч еган эдим‖ ; ―накав
юки‖ С.Айнийнинг ўзи бу иборани шундай
шарҳлаган: халқ истилосини бирон кишига
гапирсангиз худди зарар кўрадигандай
озгина гапга жаҳли чиқиб ғазабланади, шу
накав юки дейилади. Мисол: ―накав юки‖,
―ҳарина‖ сўзи билан маънодош сифатида
келтирилиши Қори ишкамба (қоринли)
нинг ҳажвий хусусиятларини фош этишда
муҳим роль ўйнаган.‖Накав юки‖ одами
билан танишиш фикрини кўнглимдан
чиқариб ташлаб ўз йўлимдан кетдим.
Бу ва шунга ўхшаш ибораларни
Айний ўз мақсади йўлида манфий
персонажларнинг кирдикорларини фош
этиш ѐхуд бирон нохуш ҳодиса
моҳиятини ечиб бериш учун уларнинг
маънодош вариантларига имтиѐз берган.
5.
Зарбулмасал,
мақол
ва
шоҳбайтлар
классик
ашъоридан
.
Зарбулмасал ва мақоллар халқ оғзаки
ижодиѐти маҳсули бўлиб, адаб аҳли бу
халқ бойлигини ўз асарларида имкон қадар
услубий
талабга
мувофиқ
ишлатиб
келган.Бунга ҳаммадан олдин С.Айний
азм қилиб, уларнинг кўп миқдорини ўз
асарларида ишлатган. Жумладан: ―Гумон
иймондан ажратади‖. Бизнинг халқимиз
китобий сўзларни поймол қилиб, гумон
юзасидан ўзининг катталарини бадном
этадилар: ―гумон иймондан ажратади‖
деганлар, шунинг учун уларнинг ҳаммаси
кофирга айланганлар (Дохунда, саҳ 305).
―Бузоқ мих устидан учиб ўтади‖. Сенинг
амиринг унинг олдида қандай куч ва
манзалатга эга, унинг бир губернаторидан
ҳам эмас, ―бузоқ мих устидан учади‖
деганларидай Николай устидан учарди,
энди у ишсиз қолганда, унинг гапига ким
ҳам қулоқ соларди (Дохунда, 223 бет).
―Гуруч давлатидан курмак сув
ичади‖. Яхши, сиз емайдиган бўлсангиз
мен ей, - деб катта хотин набботли
пиѐлани олдидан олиб илова қилди, -
амалда келин учун юборган бўлсалар ҳам
―Гуруч давлатидан курмак сув ичади‖
деган гаплар бор (Ятим, 12 бет).
Таъкидлаш жоизки, устоз С.Айний
бу каби зарбулмасал ва мақолларни
ишлатиш жараѐнида ўзининг ѐзувчилик
маҳоратидан унумли фойдаланиб, баъзида
гапнинг
таъсир
қувватини
ошириш
мақсадида, баъзида салбий ва ижобий
персонажлар нутқидан уларнинг сурат ва
сийратларини очиб бериш мақсадида ўз
ўрнида ишлатган. Шу билан бирга
асарлари тилига мукаммал даражада
сайқал бера олган.
Бизга маълумки, С.Айний асарлари
фразеологик
бирликлари
турли
манбалардан олинган, зеро улар адибнинг
етук мутафаккир, буюк маҳорат эгаси
эканлигидан
ҳамда
унинг
асарлари
тилининг
беқиѐслигидан
далолатдир.
Айний асарлари тили шу даражада содда
ва тушунарлики, уни илм аҳлидан бошлаб
оддий халқ ҳам муаммосиз тушунади.
Аммо
айтиш
жоизки,
бизнинг
бу
айтганларимиз денгиздан қатрадир, зеро
С.Айний
асарлари
фразеологик
бирликларини алоҳида тарзда тадқиқ этиш
мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.
Адабиѐт
1.
Айн
ӣ
С. Куллиѐт,
ҷ
илди I, II, XI, китоби дуюм. – Душанбе: 1970.
2.
Мирзоев А. Зарбулмасалҳои то
ҷ
ик
ӣ
. – Душанбе:1999.
3.
Камолиддинов Б. Ҳусни баѐн. – Душанбе: 1989, 90 бет
4.
Маъсум
ӣ
Н. Очеркҳо оид ба инкишофи забони адабии то
ҷ
ик. – Душанбе: 2013.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
93
5.
Шукуров М. Хусусятҳои бадеию ғоявии ‖Ёддоштҳо‖-и С.Айн
ӣ
. – Душанбе:1981.
6.
Ғаффоров Р. Забон ва услуби Раҳим
Ҷ
алил. – Душанбе:1966.
7.
Ҳусейнов Х. Забон ва услуби ―Одина‖-и устод Айн
ӣ
. – Душанбе: 1973.
Давронова М. Фразеологические единицы как важные средства художественных
образов в произведениях Садриддина Айни.
В этой статье рассматривается степень
использования фразеологические единицы в произведениях основателя персидскоязычного
литературного языка Садриддина Айни. В его произведениях фразеологические единицы
охватывает в следующих факторах: определить использованных источник писателья,
обеспечение мастерство писателья в использовнние этих средствах и их стилистическая
функция. Описание фразеологические единицы писателья в их произведениях на своем месте
с учетом языковых и методологических потребностей, а также способствует
формированию и совершенствованию литературного языка.
Davronova M. Phrazeological units as important means of formation of artistic images in
works by sadriddin ayni.
This article discusses the degree of use of fhrazeological units in the
works of the founder of the Persian-speaking literary language Sadriddin Aini. Ainyi uses
fhrazeological units in his place, taking into account language and methodological needs, and also
contributes to the formation and improvement of the literary language.
