Хорижий филология
№3, 2019 йил
22
ОСИЁ-АМЕРИКА АДАБИЁТИ ВАКИЛЛАРИНИНГ ИЖОДИДА МАВЗУЛАР
КЎЛАМИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАДҚИҚИ
Маматқулова Холида,
СамДЧТИ ф.ф.номзоди
Калит сўзлар:
Америка адабиѐти, Осиѐ-Америка адабиѐти, гибридлик,
муштараклик, трансмаданият.
Замонавий Америка адабиѐтида
1960 йилларнинг охирига келиб барча
этник
гуруҳлар
ҳақ-ҳуқуқлари
учун
курашларининг энг авжи палласида тўлиқ
шаклланган
Осиѐ-америкашунослик
интеграциялашув
жараѐнларига
мос
келганлиги боис XX асрнинг охири - XXI
асрнинг бошларига келиб филологиянинг
етакчи соҳаларидан бирига айланди. Элейн
Ким ―Осиѐ-Америка адабиѐти. Асарларга
кириш ва уларнинг ижтимоий матни
‖(Elaine Kim. Asian-american literature. An
Introduction to the Writings and their Social
Context), Эми Линг ―Дунѐлар оралиғида:
Хитойдан
келиб
чиққан
адибалар‖
(Bitween worlds: Women Writes of Chinese
Ansetry),
Х.Блум
―Осиѐ-америка
адибалари‖ (Asian-american Women Writes)
сингари дунѐ илмий жамоатчилиги тан
олган олимлар эса ушбу соҳа назарий ва
амалий
асосларининг
шаклланишига
муносиб
ҳисса
қўшдилар.
Россияда
М.Тлостанованинг
‖Мультимаданият-
шунослик масаласи ва XX аср охири АҚШ
адабиѐти‖
номли
китоби
мазкур
йўналишдаги илк ва энг мукаммал
тадқиқоти бўлиб келмоқда. Е.Бутенина,
С.Коровина, О.Сидорова, Т.Лупачева каби
олимларнинг
саъй-ҳаракатлари
натижасида
Осиѐ-америкашунослигини
ўрганувчи ўзига хос майдон ҳосил бўлди
3
.
3
Қаранг: Бутенина Е.М. Гибридная
идентичность как литературная проблема. На
материале китайско-американской женской прозы
ХХ века. Дисс... канд. филол. наук. -М., 2006.
Коровина С.Г. Творчество Эми Тан 1980-х-90-х гг.
в контексте азиато-американской литературной
традиции: Дисс... канд. филол. наук. -Чита, 2002.
Сидорова
О.Г.
Азиатский
―акцент‖
в
современной литературе США // Известия
Уральского государственного университета. № 53.
2007.
– С. 242-252. Лупачева Т. А.
Уларнинг
фикрича,
бир
хил
ижтимоий-сиѐсий шароитда турли этник
гуруҳлар адабиѐтида ўхшаш мафкура, ғоя
ва қарашлар пайдо бўлиши, шу заминда
бир-бирига
яқин
адабий
ҳодисалар,
оқимлар шаклланиши, муштарак образлар
(ҳатто тасвирий усуллар) юзага келиши
табиийдир. Шу нуқтаи назардан келиб
чиқиб,
улар
бу
масалага
алоҳида
ѐндашдилар.
Осиѐ-Америка
адабиѐти
ѐзувчиларининг кашф этилиши 1970
йилларда тузилган ва нашр этилган учта
энг муҳим ва машҳур антологиялар билан
бошланган десак хато қилмаймиз. Кай-ю
Хсу и Хелен Палубинскас (Kai-yu Hsu)
(Helen
Palubinskas),
Осиѐ-америка
ѐзувчилари (
Asian-American Authors,
1972),
Осиѐ-америка мероси: наср ва назм
антологияси (
Д.Н.Wand, ed. Asian American
Heritage: An Anthology of Prose and Poetry,
1974), Фрэнк Чин, Лосон Инада, Жеффри
Пол Чан (Jeffery Paul Chan) ҳамда Шон Ванг
(Shawn Wang) ҳамкорликда ―Айййиииии!
Осиѐ-америка ѐзувчилари антологиясини
(Аiiiеееее! An Anthology of Asian-American
Writers,
1974) нашр қилдиришган [1.14.].
Осиѐ-америка адабиѐти бўйича мутахассис
С.Э. Солбергнинг фикрича илк антология
гарчи
―жамиятшуносликдан
мактаб
дарслигидай‖ бўлишига қарамай бир авлод
ортидан кўплаб бошқа тўпламларнинг нашр
қилинишига,
муҳими
Осиѐ-америка
адабиѐти ѐзувчиларини янги асарлар
яратишга руҳлантирган. Орадан йигирма
йиллар ўтиб ―Катта айййиииии! Хитой-
Функционирование
китайских
вкраплений
в
произведениях американской писательницы Эми
Тан: . Дисс... канд. филол. наук. -Владивосток.,
2006.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
23
америка
ва
япон-америка
адабиѐти
антологияси
(The
Big
Aiiieeeee!
An
Anthology of Chinese American and Japanese
American Literature,
1991)‖ яратилган. 1990
йиллар ва ҳозирги кунгача Осиѐ-америка
адабиѐтига
тааллуқли
кўплаб
антологиялар
тузилган.
―Улғаяѐтган
америкалик‖
(Growing Up Asian American,
1993), Осиѐ-Америка адабиѐти. Антология
(Asian American Literature. An Anthology,
2000),
Осиѐ-америка жанубий-шарқий
адабиѐт
(Tilting the Continent. Southeast
Asian
American
Writing,
2000),
‖Тақиқланган
сатрлар:
Осиѐ-америка
аѐллар антологияси‖
(The
Forbidden
Stitch: An Asian American Woman's
Anthology,
1989) ва бошқалар шулар
жумласидан. Осиѐ-америка адабиѐти
таркибида турли гуруҳлар мавжуд
бўлиб, ҳар бири ўзига хос хусусиятларга
эга. Масалан, япон-америка адабиѐти
муаллифлари
Ж.В.Хаустоннинг
―Алвидо, Манзанар!‖ (J.B. Houston
―Farewell to Маnzanar!‖), Жон Акаданинг
―Йўқ, йўқ бола‖ (J. Okada ―No-no boy‖)
асарларида
қамоқхоналардаги
ҳаѐт
тасвирланган.
Филлипин-америка
ижодкорлари Б.Сантос ―Олмалар ҳиди‖
(B.
Santos
―Scent
of
Apples‖),
К.Булосаннинг
―Америка
қалбимда‖
(K.Bulosan ―America is in the Heart‖)
номли романларида эса бутунлай ўзгача
руҳият, ўзгача мавзуларга дуч келамиз.
Америка ва унга сингишиш асосий
тушунчалардан ҳисобланади. Жинс ва
жинслар ўртасидаги муносабатлар ҳам
асосий мавзулардан ҳисобланади. Шу
боис
Осиѐ-Америка
адабиѐтида
феминистик йўналиш алоҳида кўзга
ташланмоқда. Адабиѐтшунос Эми Линг
―Дунѐлар оралиғида: Хитойдан келиб
чиққан адибалар‖ (Bitween worlds: Women
Writes of Chinese Ansetry) номли китобида
ўттиз тўртта машҳур ва машҳур бўлмаган
хитой-америка адибаларининг асарларини
кўриб чиққан, уларни тавсифлаб умумий
ва ўзига хос хусусиятларига кенг
тўхталган. Шунингдек, Осиѐ-Америка
адабиѐти
вакилларининг
асарларида
умумий нуқта мавжуд. Бу нуқта-этник
жиҳатдан ўз-ўзини англаш мавзусининг
ишланишидир [1.20]. Мавзу жиҳатдан
яқинликдан
ташқари
Осиѐ-америка
адабиѐти
матнларини
бирлаштурувчи
хусусиятлардан бири гендер ѐндашувдир.
―Осиѐликлар
ассимиляцияси.
Осиѐ
Америкасида муаллифликнинг гендер
стратегиялари‖
(Assimilating
Asians.
Gendered Strategies of Authorship in Asian
America,
2000) номли тадқиқотида Патриция
Чу қуйидаги фикрни эътироф этади:
―Муаллиф эркаклар ва муаллиф аѐллар
турли риторик стратегиялардан фойдаланиб
асосий бадиий муаммонинг ечимини
берадилар,
яъни
осиѐ-америкалик
шахсининг шаклланишини тасвирлайдилар‖
[3.4]. Ҳар бир муаллифнинг ўзига хослигини
инкор этмаган ҳолда Сау-Линг Синтия Вонг
интерматн мавзули тадқиқотни тавсия
қилади. ―Осиѐ-Америка адабиѐтини ўқиб.
Эҳтиѐждан
исрофгарликкача‖
(Reading
Asian American Literature. From Necessity to
Extravagance,
1993) номли тадқиқотида
Осиѐ-Америка адабиѐти ҳамда мавжуд
адабий анъналардаги индивидуалликни
кўрсатган ва уларга хос бўлган умумий
хусусиятларни аниқлашга ҳаракат қилган
[10.12]. Вонг диққатини тўртта мавзуга
қаратади: овқат, ўхшаш чеҳра тимсоли,
сафарбарлик (америкаликка хос бўлган доим
кўчиб юришларга интилиш) ва санъат. Шунга
монанд фикрни Рейчел Ли ―Осиѐ-америка
адабиѐти. Миллат ва транс миллатнинг
гендер баѐни‖ (
TheAmericas
of
Asian
American Literature: Gendered Fiction of
Nation
and
Transnation,
1999) номли
китобида келтиради: ―Жинс ва сексуаллик
Осиѐ-Америка
ѐзувчилари
Американи
эгаллашлари ва у ҳақида ѐзишларида
асосий тушунчалар бўлиб қолмоқда‖ [5.3].
Шунингдек, олимнинг таъкидлашича осиѐ-
америка
муштараклигининг
осиѐ
ва
америкага бўлиниши нотўғри. Зеро, улар
бир - бирига қарама - қарши бўлиши
мумкин, лекин доимо ўзаро ҳаракатда
бўладилар.
Дэвид Лейвей Ли (David Leiwei
Li)
1990
йилларнинг
охирида
―Миллатни тасаввур этиб: Осиѐ-Америка
адабиѐти ва маданий битим‖
(Imaginingthe
Nation: Asian American Literature and Cultural
Consent,
1998) китоби-да мазкур атаманинг
Хорижий филология
№3, 2019 йил
24
тараққиѐтини таҳлил қилиб, адабиѐтини
ўрганишни уч даврга бўлишни таклиф этади:
Этник-миллий давр (1960 йиллар ва 1970
йилларнинг боши); феминистик давр,
Максин Хонг Кингстоннинг ―Жангчи аѐл‖
(Jhe Woman Warrior,
1976) бадиий таржимаи
ҳолининг нашр қилинишидан бошланиб
1980 йилларни ўз ичига олади. Учинчи
давр гетерглоссия (турли талқин деган
маънони англатиб Бахтиннинг атамасидан
фойдаланилган) даври ҳозирги кунгача
давом этиб келмоқда. Лининг нуқтаи
назарига
кўра
этник-миллий
босқич
фуқаролик ҳуқуқлари учун кураш ва Осиѐ-
Америка ўрта ҳол синфининг шаклланиши
билан хусусиятланади. Мазкур хусусият
―Айййиииии‖
гуруҳи
вакилларининг
ижодида намоѐн бўлиб, бир томондан
―америка
маданиятида
инглиз-саксон
маданияти устунлигини инкор қилсалар,
иккинчи томондан мавжуд етакчи универсал
маданий
қадриятларни
такрорладилар‖
[6.185-186].
Лининг
эътирофига
кўра
―Максин Хонг Кингстоннинг ―Жангчи аѐл‖
(Jhe Woman Warrior,
1976) асари 1976 йилда
нашр қилингунига қадар жамият онгида
Осиѐ-Америка
муштараклиги
деган
тушунча мутлақо мавжуд бўлмаган. Шунга
кўра,
мазкур
асар
Осиѐ-Америка
адабиѐтининг юзини ва мавқесини бир
умрга ўзгартира олган‖ [6. 44]. Мазкур
адабиѐтда унгача ҳеч қайси асар бундай
натижага эга бўла олмаган.
Максин
Хонг
Кингстоннинг
―Жангчи аѐл‖
(Jhe Woman Warrior,
1976)
асари танқидчиларнинг назарига тушиб,
китобхонлар орасида машҳур бўлиб кетган.
Натижада Осиѐ-Америка адабиѐти XX аср
мейнстрим
америка
адабиѐтининг
таркибига кириб ўзиниг қатъий ўрнини
эгаллайди. Айнан 1976 йилдан феминистик
давр бошланиши бежиз эмас. Мазкур
даврда
осиѐ-америкаликнинг
хусусий
тарихга эга бўлиш ҳуқуқи тан олинган.
Кейинчалик гетерглоссия даврида ―шахсий
таржимаи ҳоллар жамоавий тарихлардан
устунлик‖
хусусиятлари
шаклланган.
Шунингдек, осиѐ-америкалик атамасининг
маъносига янада аниқлик киритилган.
―Осиѐлик‖-ирқий
тавсиф
бўлиб,
―америкалик‖-миллий кўрсаткич сифатида
эьтироф этилган.
Сўнгги йилларда Хитой-америка
адибалари: Эдит Мод Итон, Дайана Чанг,
Эми Тан и Гищ Жен ва бошқаларнинг ижоди
кенг кўламда ўрганилмоқда. Уларнинг
орасида Максин Хонг Кингстоннинг ижоди
энг кўп тадқиқот доирасига тортилган.
Америка Замонавий Тил Ассоциацияси
(Modem
Language
Association,
MLA)
маълумотларига кўра Максин Хонг Кингстон
асарлари мультимаданиятшунослик бўйича
курслар дастурларига тез-тез киритилади.
Шерли Жек-Лин Лим раҳбарлигида нашрдан
чиққан
Максин
Хонг
Кингстоннинг
―Жангчи аѐл‖ини ўқитишда ѐндашувлар‖
(Approaches to Teaching Kingston's
The
Woman
Warrior,1991)
китоби адиба
ижодини юқори баҳолаган ва юксакликка
кўтарган.
―Хитой эркаклари‖
(China Men,
1980),
―Маймун
-саѐҳатлар
устаси‖
(Tripmaster Monkey,
1989) каби асарлари
адабиѐтдан
ташқари
жамиятшунослик,
маданиятшунослик,
этнология
фанлари
дастурларига ҳам киритилиб кенг кўламда
ўрганилишига
йўналтирилган.
Максин
Хонг Кингстон ижоди нафақат этник
ѐзувчиларнинг ижодлари билан қиѐсий
тадқиқ
қилиниб,
мавзуларнинг,
тимсолларнинг
муштараклигини
аниқлашга қаратилган, балки китоблари
европалик
ва
америкалик
ижодкорларнинг
асарлари
билан
таққосланиб ўрганилмоқда: Жойс ва
Фицджеральд, Эзра Паунд ва Перл Бак,
Жонатан Свифт, Жон Барт, Виржиния
Вульф, Генри Жеймс, Гертруда Стайн,
Хемингуэй
ва
Фолкнер,
Владимир
Набоков
4
ҳамда хитой адабиѐти бўйича
тадқиқотларга ҳам киритилган.
4
Қ
аранг:
Chuang, Kun-Liang. Nation,
Migrancy, and Identity: The Negotiation of a Third
Space in Joyce's Ulysses, Rushdie's The Satanic Verses
and Kingston'sTripmaster Monkey: PhD diss. The
George Washington University, 1995.257 p.
Huang,
Yunte. The Poetics of Displacement: Ethnography,
Translation, and Intertextual Travel in Twentieth-
Century American Literature (Ezra Pound, Amy
Lowell, John Yau, Maxine Hong Kingston, Pearl S.
Buck): PhD diss. State University of New York at
Buffalo, 1999. 219 p. Ch'ien, Evelyn Nien-Ming.
Worlds of Exile: Nabokov, Rushdie, Kingston, Roy,
Хорижий филология
№3, 2019 йил
25
Максин Хонг Кингстоннинг ѐш
замондошлари Эми Тан (1952-) ва Гиш Жен
(1956-) адабиѐтга муваффақият билан кириб
келишган. Эми Таннинг илк романи ―Ошхона
маъбудининг рафиқаси‖
(The Kitchen God's
Wife,
1991), ―Юзта яширин сезги‖ (
The
Hundred Secret Senses,
1995) ва бошқалар
катта
шуҳрат
қозонишган.
Тадқиқотчиларнинг
эътирофига
кўра
―Қувонч ва омад клуби‖нинг нашр
қилиниши АҚШ Осиѐ - Америка аѐллар
адабиѐтининг
гуллаб-яшнашини
таъминлаган. Шунингдек, улар адибанинг
асарларида Толстой асарларидаги каби
воқеалар
оқими
ва
тафсилотлар
мавжудлигини таъкидлашадилар. Эми Тан
ижодида
аѐллар
мавзуси
марказий
муаммолардан бўлиб ѐш ва кекса авлод
вакилларига бирдай ўрин ажратилган. Унда
муаммонинг турли жиҳатлари, жумладан
авлодлар ўртасидаги зиддият мавзусига кенг
ўрин берилган.
Гиш Женнинг ижодида ҳам аѐллар
мавзуси
кенг
ѐритилган.
Муайян
диссертациялар адиба асарларини ўрганишга
бағишланган. Масалан, ―XX аср хитой
адабиѐтида оналар ва қизлар муносабатлари‖
тадқиқот мавзуси ҳисобланган. Ваҳоланки,
унинг асарларида оталар ва қизлар мавзуси
ҳам етарлича ѐритилган.
ХХI аср ѐзувчилари ҳам Осиѐ-
Америка
адабиѐтининг
саҳифаларини
ѐрқин асарлар билан бойитмоқдалар.
Фируза Дюманинг 2003 йилда яратилган
―Форс тилида кулгули‖ (Firoozeh Dumas,
―Funny
in
Farsi‖)
деб
номланган
романлаштирилган таржимаи ҳолининг
нашрдан
чиқиши
шундай
асарлар
жумласиндадир.
Асарнинг
―Эронлик
қизнинг Америкада улғайиши ҳақида
and Diaz (Vladimir Nabokov, Salman Rushdie, Maxine
Hong Kingston, Arundhati Roy, Junot Diaz): PhD diss.
University of Virginia, 2000. - 212 p.
Rusk, Lauren.
Three-Way Mirrors: The Life Writing of Otherness
(Autobiography, Virginia Woolf, James Baldwin,
Maxine
Hong
Kingston):
PhD
diss.
Stanford
University, 1995. - 165 p.. Scala, Virginia M.D.
Writing in Borges's Garden: The Lively Performances
of John Barth and Maxine Hong Kingston: MA diss.
Florida Atlantic University, 1996,80 р.
ва бошқалар.
хотиралари‖ (―A Memoir of Growing Up
Iranian in America‖) деган
сарлавҳаси ҳам
ифодали чиққан. Роман бир қанча адабий
мукофотларга лойиқ топилган. Роман энг
яхши юмористик асар сифатида бир қанча
ўрта мактаб дастурларига киритилган.
Келиб чиқиши Мароккодан бўлган
Фатима
Мернисси
(Fatima
Mernissi)
―Чегараларнинг бузилиши ҳақида орзулар:
ҳарамда болалик ҳақида ҳикоялар, 2005‖,
Озода Муверни (Azadeh Mooverni)нинг
―Лаб бўѐғига жиҳод: Америкада эронлик
ва Эронда америкалик бўлиб улғайиш
ҳақида хотиралар, 2005‖, Эрондан келиб
чиққан америкалик Жасмин Дарзник
(Jasmin Darznik)нинг ―Яхши қиз –
онамнинг сирли ҳаѐти ҳақида хотиралар‖
(2011)
кенг
муваффақият
қозониб
келаѐтган асарлар сирасига киради.
Осиѐ-Америка адабиѐтини ўрганиш
бўйича тадқиқотлар АҚШ ҳудудлари
доирасидан
чиқиб,
дунѐ
бўйлаб
тарқалмоқда. 1987 йилда Германияда
Карин
Мейсенбургнинг
хитой-америка
адабиѐтига бағишланган ―Девордаги ѐзувлар‖
номли тадқиқоти нашр қилинган. Мазкур
маълумотларни келтирган Кин-кок Ченнинг
таъкидлашича, Италия, Польша, Франция,
Испания ва бошқа мамлакатлардан жуда кўп
тадқиқотчилар АҚШ га фақат Осиѐ-америка
адабиѐтини
ўрганиш
учун
ташриф
буюрадилар [5.29].
Ўзбекистонда ҳам мазкур соҳа ўз
тадқиқотчиларини
кутмоқда.
Мамлакатимизда
америка
адабиѐтига
бўлган жуда катта қизиқишни ҳамда
адабиѐтшунослигимизда
Осиѐ-америка
адабиѐтини ўрганиш янги соҳа эканлигини
эътироф
этамиз.
Мазкур
йўналиш
қуйидаги хусусиятларни қамраб олса
мақсадга
мувофиқ
бўлади,
деб
ҳисоблаймиз.
1.
Осиѐ-Америка адабиѐтини манба-
шунослик
ва
матншунослик
нуқтаи
назаридан илмий ўрганиш.
2.
Осиѐ-Америка
адабиѐти
вакил-
ларининг асарларини таржима қилиш
ҳамда
таржималарини
илмий-назарий
ўрганиш.
3.
Осиѐ-Америка
адабиѐти
вакил-
ларининг ижодини қиѐсий ўрганиш,
Хорижий филология
№3, 2019 йил
26
ижодини баҳолаш, поэтик маҳоратини
таҳлил ва тадқиқ этиш.
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати:
1.
Бутенина. Гибридная идентичность как литературная проблема. Дис.канд.
филол.наук. -М. 2006.- 281 с.
2.
Коровина С.Г. Творчество Эми Тань 1980-х-90-х гг. в контексте азиато-
американской литературной традиции: Дис. канд. филол. наук. -Чита, 2002.
3.
Chu, Patricia Assimilating Asians. Gendered Strategies of Authorship in Asian America
Durham & London, Duke University Press, 2000. - 242 p.
4.
Kingston and Joyce Carol Oates: Ph.D. diss. Indiana University of Pennsylvania, 2002. -
254 p.
5.
Lee, Rachel C. The Americas of Asian American Literature: Gendered Fictions of Nation
and Transnation. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1999. - 205 p.
6.
Li, David Leiwei. Imagining the Nation: Asian American Literature and Cultural Consent.
Stanford, CA.: Stanford University Press, 1998. - 261 p.
7.
Li, Huihui. Representations of Code Switching in Asian American » Women's Writing:
PhD diss. Texas A & M University, 2001. - 241 p.
8.
Meier, Laura Elizabeth. Fault Lines: Multicultural American Women Writers' Subversive
Responses to Division (Julia Alvarez, Louise Erdrich, Maxine Hong Kingston): PhD diss. State
University of New York at Binghampton, 2001. - 207 p.
9.
Raffuse, Gabrielle. Feminine Mythologies of Cultural Import: Women Writers and
Narratives of Deviation (Louisa May Alcott, Kate Horsley, Maxine Hong Kingston): MA Diss.
University of Alaska, Anchorage, 2000. - 108 p.
10.
Wong, Sau-ling Cynthia. Reading Asian American Literature. From Necessity to
Extravagance. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1993.-258 p.
11.
Weldon Johnson, F. Scott Fitzgerald, Maxine Hong Kingston, Toni Morrison): PhD diss.
New York University, 2000. - 303 p.
Маматкулова Х. Сравнительный анализ творчества представителей азиатско-
американской литературы.
В статье рассматриваются формирование, периодизация и
тематика произведений писателей нового направления азиатско-американской литературы
в
современной
американской
литературе.
Также
проводится
тематико
-
литературоведческий анализ произведений азиатско-американской литературы с применением
культурно - исторического, компаративного, герменевтического методов.
Mamatkulova X. Comparative analysis of the works of Asian-American literature.
The
article discusses formation, periodization and themes of works of a new direction in Asian-
American literature in modern American literature. A thematic - literary analysis of the works of
Asian-American literature is also carried out using cultural - historical, comparative, hermeneutic
methods.
