Хорижий филология
№2, 2020 йил
81
ТРОПЛИ ДЕРИВАЦИЯ-МЕТАФОРАНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШ ХУСУСИЯТЛАРИ
Эшимова Шарофат Кенжабоевна,
Самарқанд давлат чет тиллар институти катта ўқитувчиси
Калит сўзлар
: конверсия, деривация, лексик, троплар, парадигма, метафора,
метонимия, семантик, синтагматик, компонент, омонимия, референт, семема, субъект
.
Ҳозирга қадар деривацион ҳодисалар
талқини муайян бир тилнинг ички
имкониятлари доирасида тадқиқ этиб
келинганидан
ташқари
аксарият
изланишларда лексик деривацияга алоҳида
эътибор берилади. Семантик деривация
ҳодисаси
кўпинча
эътиборсиз
қараб
келинади. Бунинг далилини семантик
деривацияни турли нуқтаи назаридан
тавсифланиши
ҳодисасида
кузатиш
мумкин. М.В.Никитен талқинида семантик
силжиш
асосида
содир
бўладиган
деривацион
ҳодисаларни
“грамматик
конверсия”, “лексик конверсия” ва “тропли
деривация”
каби турлари фарқланади.
Унинг изоҳига кўра, грамматик конверсия
сўзнинг
категориал
ўзгариши
билан
чекланувчи нутқий ҳодисадир. Лексик
конверсия
эса,
сўзнинг
грамматик
парадигмаси ўзгариши билан бирга унинг
лексик
маъносида
янгиланиш
содир
қилувчи ҳодисадир. Лексик конверсия
кўчиш
билан
боғлиқ
семантик
механизмларга
таянишига
кўра
транспозитив ҳодисалар қаторига кирса
ҳам, у метафора, метонимия ва гипонимия
каби ҳодисалар орқали ўз ифодасини
топадиган
“тропли
деривация”
дан
фарқланади. Чунки тропли деривация
муайян
бир
сўзнинг
семантик
структурасида мавжуд бўлган имкониятлар
доирасида содир бўлса, лексик конверсия
бирдан ортиқ сўзларнинг синтагматик
муносабати натижасида вужудга келади.
[Никитен М.В. Курс лингвистической
семантики – С.-Петербург., 2007. –С.400-
446.]
Келтирилганлардан
маълум
бўладики, тропли деривация жараёнида
объектларга хос семантик белгиларнинг
қиёси натижасида асос сўзнинг семантик
структураси
ҳосила
маъно
ҳисобига
кенгайса, лексик конверсияда бунинг акси
кузатилади. Чунки бу деривацион жараён
бирикма
таркибидаги
плоанастик
компонентлардан
бирининг
бартараф
этилиши эвазига асос структура тораяди.
Шундай
бўлишига
қарамай,
тропли
деривациянинг воқеланишида муҳим
бўлган қиёсий тасаввур лексик конверсия
жараёнида ҳам иштирок этади. Бу
деривацион
жараёнда
қиёсий
мушоҳаданинг
аҳамияти
лексик
бирликларнинг
синтактик
позицияси
орқали
англашиладиган
семантик
алоқадорликни
аниқлашда
кўзга
ташланади.
Лексик маъно тараққиёти натижалари
икки хил бўлади: 1) сўз маъносида ҳажм
ўзгариши юз беради. Хусусан, юқорида
келтирилган
маънонинг
торайиш
ва
кенгайиши шулар жумласидандир; 2)
сўзнинг семантик таркибидаги маънолар
миқдори кўпаяди, яъни миқдор ўзгариши
юз беради. Бу ҳол сўзларда полисемия (кўп
маънолиликка) ва омонимия ҳосил қилади.
Ана шу жиҳат семантик деривация
ҳодисасининг алоҳида типини, яъни тропли
деривациянинг вужудга келиши учун асос
бўлади. Айни фарқ семантик деривация
таркибидаги ушбу ҳодисани алоҳида
ўрганиш лозимлигидан ҳам далолат беради.
Келтирилган таҳлилий мулоҳазалар эса,
инглиз ва ўзбек тилларида сўзнинг лексик
маъносига
хос
тараққиёт
омиллари
интеролингвистик ва экстролингвистик
асослар билан боғлиқлигига кўра умумий
моҳият кузатилса ҳам, бу омилларнинг
семантик жараёнга тадбиғи ҳар доим ҳам
тилларда
бир
хил
асосга
эга
бўлавермаслигини далиллайди. Чунки ҳар
бир тил вакили у яшаб турган муҳит ва унга
бўлган муносабат, дунёқарашдан келиб
чиққан ҳолда фикрлайди. Шунинг учун ҳам
Хорижий филология
№2, 2020 йил
82
метафорик
ёки
метонимик
кўчим
жараёнида юзага келадиган семантик
ўзгариш гарчи ўхшашлик, алоқадорлик
қонуниятлари жиҳатидан бир хил семантик
моделни тақозо этса ҳам, ҳар бир тилда
ўзига хослик билан ажралиб туради. Бу
албатта
тилларнинг
ўзига
хос
лингвокультурологик асослар билан боғлиқ
ҳолда ривожланишидан далолат беради
Тропли
деривациянинг
вужудга
келиши асосан экстралингвистик шароит
билан
боғлиқдир.
Чунки
семантик
деривациянинг бу турида, дастлаб, муайян
бир сўзнинг маъно таркибида мавжуд
бўлган имкониятлар бошқа бир сўз маъноси
билан қиёсланади ва унинг натижасида
аниқланган
ўзаро
ўхшаш,
алоқадор
жиҳатлар ҳисобига ҳосила маъно вужудга
келтирилади. Масалан,
Our biggest enemy
right now is inflation
жумласидаги
enemy
сўзи бош маъносига кўра жамиятга ёки
бирор одамга таҳдид қиладиган субъект
маъносини
ифодалайди.
Юқоридаги
жумлада эса enemy сўзи иқтисодий таҳдид
субъекти бўлган
inflation
сўзига нисбатан
қўлланган. Худди шунга ўхшаш мисолни
корейс тилида кўриб чиқсак.
그에 따르면
이 시의 주제는 따뜻한 인간의 혹은 인간적
진실의 따뜻함과 아름다움이라는 것이다 .–
Унга кўра бу шеърнинг мавзуси илиқ
инсониятнинг яъни инсоний ҳақиқатнинг
илиқлиги ва гўзаллигидир.
Ушбу жумладаги
илиқ
сўзи инсоният ва ҳақиқатга нисбатан
ижобий муносабатни ифодалаб келмоқда.
Яна Мун Сонг Шилнинг
<신비
소설> 문성 실
“Сирли асар” асарида ҳам
кўплаб
метафораларни
учратишимиз
мумкин. Улардан баъзиларини таҳлил
қилиб келтириб ўтамиз.
어린 시절부터
즐겼던 글쓰기와 심리학을 절묘하게
결합하여 인간의 무의식 속에 자리한
초자연적인 것에 대한 공포와 구원, 무속
신앙에 대한 새로운 시각 등을 담아 '신비
소설 무'를 펴냈다.
Бу ерда муаллиф
айтадики
, “
ёшлик даврдан бери қизиқиб
шуғулланиб
келган
ёзувчилик
ва
психологияни ажойиб тарзда бирлаштириб
инсоннинг
ҳиссизлик ичида жойлашган
ғайритабиийлиги ҳақида қўрқув ва ёрдам,
шаманизм дини ҳақида
янги қараш
кабиларни ўз ичига олган “Сирли роман”ни
тақдим
этдим”
дейди.
Бу
гапдаги
ҳиссизлик ичида жойлашган
ибораси
инсониятнинг
ҳиссизлиги
ичидаги
ғайритабиийлигини чиройли тарзда етказиб
бера олган.
Яна
янги қараш
метафораси
ҳам шу қаторга киради.
나만이 가지고
있기에는
신비하고 아깝고 놀라운 무속의
세계를 말하고 싶다는 욕구로 시작된 짧은
글들이 십수 년 전 어느 날 내게 작가라는
이름을 붙여주었다.
Бу гапда муаллиф
айтмоқчики, фақат менда қолиб кетиши
сирли ва ачинарли бўлиб ҳайратланарли
ҳиссиз дунё
ҳақида гапирмоқчи бўлиб
бошланган қисқа ҳикоялар 10 йиллар
олдинги кунларнинг бирида менга ёзувчи
деган номни олиб берди.
Бу ерда дунёнинг
ҳиссизлигини муаллиф чиройли тарзда гап
билан етказдириб берган.
그 당시는 마치
커다란 벽이 코앞에 세워진 것 같은 고난의
시간이었다.
Яъни,
ўша вақтда
худди катта
девор бурнимнинг тагида қурилгандек
қийинчилик пайти эди. Бу ерда қийинчилик
буруннинг тагида тургандек яқин ва кўзга
кўринарли
бўлган
давр
бўлганлиги
айтилган.
Шундай қилиб, тропли деривацияни
вужудга келтирувчи энг фаол воситалар
сифатида метафора ва метонимияни қайд
этиш
мумкин.
Тилшуносликда
кайд
этилишича, метафора ҳосила маъно юзага
келишининг ҳосил қилувчи ва ҳосила
маъно
референтлари
ўзаро
ўхшаш
келишига
асосланган
кўринишида.
[Арнольд И.В. Лексикология современного
английского языка. — С. 70; Реформатский
А.А. Введение в языковедение. - С. 77.]. Бу
изоҳ деярли барча тилшунослар томонидан
тан олинган. Буни, дифференциал –
семантик усул бўйича таҳлил этиб кўрилса
ҳам, якқол тасаввур этиш мумкин. Масалан,
уламоқ
феъли 'учларини' 'бириктириб'
Хорижий филология
№2, 2020 йил
83
'боғламоқ' семемасига эга. У яна 'учига'
'қўшиб' 'узайтирмоқ' ҳосила маънони
орттирган.
Улар
билдирган
ҳаракат
ўртасида ўхшашлик бор. Яъни ҳосила
маъно
юзага
келиши
метафора
ҳисобланади. Ундаги ҳосил қилувчи
семеманинг ҳам, ҳосила семеманинг ҳам
учтадан семаси бор. Улар изоҳдаги
биттадан сўзда ифода топган: ҳосил
қилувчи семема семалари 'учларини'
'бириктириб' 'боғламоқ' бўлса, ҳосила
семема
семалари
'учларини'
'қўшиб'
'узайтирмоқ'дан иборат. Улардаги (ҳосил
қилувчи ва ҳосила семемалардаги) биринчи
семалар умумий, иккинчилари ўхшаш,
учинчилари фарқлидир. Ҳосил қилувчи ва
ҳосила семемаларнинг иккинчи семалари
референтларининг ўхшаш эканлигини қайд
этади. Корейс тилида ҳам худди шунга
ўхшаш
маъно
семемалари
мавжуд.
Масалан,
화합하다
сўзининг
ҳосила
маънолари сифатида
집합하다, 조인하다,
결합하다,
접속하다,
복합하다,
합성하다
сўзларини келтириб ўтиш мумкин.
Бу
ерда
референтларнинг
ўзаро
ўхшашлигини кузатишимиз мумкин.
Корейс машҳур ёзувчиси Юн Чун
Монинг “Худонинг иши”
“신의 알바”윤 준
모
асарида
ҳам
жуда
кўплаб
метафоралардан
фойдаланилганлигини
кўришимиз
мумкин.
하지만
이놈의
배꼽시계는 주인이 피곤한 것도 모르고
눈치 없이 밥 달라며 난리를 쳤다.
Лекин бу
одамнинг қорни эгаси чарчаганлигини ҳам
сезмасдан
овқат бер деб шовқин соларди
.
Бу гапда қориннинг оч қолганлиги шовқин
солмоқ ибораси билан жуда чиройли тарзда
етказиб берилган. Яна корейс тилида
말을
걸다
ибораси бор, бунинг таржимаси
гапирмоқ маъносини беради.
말하다
сўзининг ўзи гапирмоқ деб таржима
қилинади,
말을 걸다
эса
말
гап,
걸다
илмоқ
маъносидаги гапни илмоқ (ёки гапни
отмоқ, гап қотмоқ) деб таржима қилинади.
Бу эса гапирмоқ маъносини ифодалайди.
Яъни, бу шуни англатадики, корейс тилида
гапириш ва ёзишнинг 3 та даражаси бор.
Бошланғич, ўрта ва юқори даража.
Юқорида айтиб ўтган гапирмоқ сўзининг
бу
икки
тури
ушбу
даражаларни
билдиради. Демак,
말하다
бошланғич,
말을
걸다
эса ўрта даражани ифодалайди.
Бундан кўриниб турибдики сўзловчи
гапираётганда ушбу сўзларнинг қайси
бирини қўллашига қараб унинг тилни
билиш даражасини аниқласа бўлади. Ушбу
иборага шу асардан мисол келтириб ўтсак.
강지우가 프라이팬에 식용유를 뿌리고
있던 그때, 고시원 총무 일을 하고 있는 곽
시원이 그에게 말을 걸어왔다. -
Канг Жи У
товага ёғни солиб турган вақтда ижара уйда
иш қилиб юрадиган хизматчи унга
гап
қотди.
그의 눈앞에 웬 이상한 글자가
떠올랐다. –
Унинг кўз олдида негадир
бояги ғалати
ёзув пайдо бўлди (кўз олдига
келди
)
주사위를 손에 쥔 강지우는 고민에
빠졌다. –
Ўйинчоқни қўлида ушлаган Канг
Жи У
ўйга толди. (ўйга ғарқ бўлди
маъносида
).
빠지다
феълининг асл маъноси
тушмоқ
бўлиб, бу гапда
ўйнинг ичига
тушиб кетиш
маъносида
ўйга толди
деб
таржима қилинади. Бундан ташқари яна
худди шу феъл
사랑에 빠지다
иборасидаги
사랑
севги
сўзи билан бирга келган ва
севиб қолмоқ
деб таржима қилинади.
Яъни,
севгининг ичига тушиб кетмоқ
маъносида метафора шаклида ифодаланган.
문을 열자 곽시원이 환하게 웃고 있었다. –
Эшикни очган ижара уй эгаси
очиққина
кулиб турарди
. Бу гапдаги
환하게
сўзи
ёрқин, очиқ
деб таржима қилинади.
배가 부르고 술까지 들어가자
아르바이트가
취소돼서
우울해졌던
강지우의 기분이 풀렸다. –
Қорни тўйиб
Хорижий филология
№2, 2020 йил
84
ароқгача ичиб иши бекор бўлиб ғамга
ботган Канг Жи Унинг
кайфияти
яхшиланди.
Ушбу мисолда Канг Жи
Унинг иши бекор бўлганлиги учун
кайфияти яхши эмасди, лекин овқат еб ароқ
ичгандан сўнг ёмон кайфияти яхши бўлди.
Яъни сўзма-сўз айтганда “кайфияти ечилди,
очилди”.
‘아까 눈 맞았더니 감기기운 돌아서
그래’
– Боя
кўзларимиз тўқнашганди
.
Tv가 고장 났다고 곽 시원헤게 말하러 갈
기원조차 없었다 –
Телевизор бузилди деб
айтиб боришга ҳолим ҳам йўқ ҳаттоки. Бу
мисолда
시원헤게 말하러
иборасидаги
시원하다
сўзининг таржимасини ўзбек
тилида изоҳлаб бўлмайди. Чунки унинг
маъноси янги узилган ёки салқинликни
билдирадиган жуда кенг маънога эга сўз
бўлиб уни ишлатганда биз фақат ҳис қилиш
орқалигина
маъно
чиқара
олишимиз
мумкин. Бу сўз
시원한 과일, 날씨가
시원해요
каби кўринишда ишлатилади ва
янги узилган мева, ҳаво салқин (тоза) каби
бирикмаларда шу маъноларда ишлатилади.
설명서의
내용은
너무 부실해서
목구멍 끝까지 욕이 치솟아오를 정도였다.
–
Қўлланманинг мазмуни жуда ҳам
тушунарсиз
бўлганлиги
учун
жаҳли
бўғзигача кўтарилиш даражасига етди
.
Ушбу мисолдаги
목구멍 끝까지 욕이
치솟아오를 정도였다
иборасини сўзма-сўз
таржима қиладиган бўлсак қуйидагича
маънога эга бўламиз: жаҳли томоғининг
тешигигача кўтарилиш даражасига етди.
Яъни бунда муаллиф айтмоқчики жаҳл ва
ҳақорат
сўзларни
айтиш
ич-ичидан
кўтарилиб томоғининг бўғзигача келиш
даражасини чиройли тарзда етказдириб
берган.
다시 한 번 보드게임판에서 빛이
흘러나왔다. –
Яна бир марта тахта ўйин
доскасидан нур таралди. Яъни,
빛이
흘러나왔다
нур оқиб чиқди.
상아처럼 횐 피부, 반짝이는 눈동자
여성스럽게
굴곡
이룬
몸매,볼꿀색
고수머리-
Фил суягидек оппоқ бадан
,
чақнаб турган кўз қорачиқлар, аёлларга хос
бўлган нозик қомат, чиройли товланиб
турган сочлар. Бу гапда
상아처럼 횐 피부
иборасида
фил
суягидек
оқ
тери
бўлмаганидек терининг ранги нисбатан оқ
ва тоза бўлганлиги учун уни фил суягига
ўхшатиб
чиройли тарзда
етказдириб
берилган.
통장 작고를 확인한 그의 입가에는
화한 미소가 매혔다 –
Омонат жамғарма
дафтарчасини кўриб унинг лабида
майин
табассум
пайдо бўлди.
질리언의 날카로운 목소리가 아니의
공포심을 꺼뜨렸다. –
Жиллионнинг
ўткир
овози
Анининг
қўрқувини
аланга
олдирди
. Бу мисолда
날카로운 목소리가
ўткир овоз ҳамда
공포심을 꺼뜨렸다
қўрқувни алангалатиши метафоранинг бир
кўриниши ҳисобланади.
Шунга
қарамай,
айрим
мутахассислар, юқорида келтирилганидай,
"метафора - ўхшатишнинг қисқарган
шакли" - деган изоҳни илгари сурадилар
[Томашевский
Б.В.
Стилистика
я
стихосложения. - М.. 1952. С 222]. Бу фикр
ҳам ўрни билан тўғри. Масалан, ўзбек
тилида токни зарарлайдиган оидиум
касаллигини
кул
сўзининг ҳосила маъноси
ифодалайди. Уни "кулга ўхшаш касаллик"
ўхшатиш қурилмасининг қисқарган шакли
дейиш жуда тўғри бўлади. Бу ўринда
ўхшатиш субъекти тушиб колиб, ўхшатиш
қурилмасининг факат
кул
эталони бутун
маъносини ўзида сақлаган ва ўхшатишнинг
қискарган шакли - метафора юзага келган.
Яъни буни метафоранинг айрим кўриниши
сифатида кўрсатиш мумкин. Лекин шундай
метафоралар ҳам борки, уларни бу қолип
билан ўлчаб бўлмайди. Масалан,
дарвоза
сўзининг ўз ва хосила маъноси мавжуд.
Хорижий филология
№2, 2020 йил
85
Унинг ўз лексик маъноси ҳовлига кириб
чиқиладиган қурилиш комплекси бўлса,
ҳосила маъноси футбол ўйинида тўп
киритиладиган курилмани билдиради. Бу
ўриндаги ҳосила маънони фалон ўхшатиш
қурилмасининг қисқарган шакли, деб
изоҳлаш
мумкин
эмас.
Яъни
метафораларни ҳамма вақт ҳам ўлчаш
имконияти йўқ. Бу шуни кўрсатадики,
метафораларнинг ўзи ҳам бир неча
кўринишга эга. Бироқ уни тасниф қилишга
унча уринилган эмас. Адабиётларда эса
метафоралар бутунлай бошқа максадда тил
ҳодисаси ва нутқ ходисаси деб икки
кўринишга ажратиб кўрсатилади. [Арнольд
И.В.
Лексикология
современного
английского языка. - С. 75.] Нутқ ҳодисаси
бўлган метафора назарий тилшунослик
учун текшириш объекти бўлмайди. У
тилшуносликнииг
услубият
билаи
шуғулланувчи соҳасига оиддир. Шунинг
учун унга диққатни бўлмаймиз.
Тил ҳодисаси бўлган метафора
Европа тилларига оид баъзи адабиётларда,
юзага келтирган ўхшатиш белгисига кўра,
бир неча кўринишга
ажратилади [Арнолъд
И.В,
Лексикология
современного
английского языка. - С. 75; Rayevska N.
English lexicologie. – Киев. 1961, Р. 103-
110]. Метафоралар бу асосда тасниф
қилинса, улар шунча кўп кўринишга эга
бўладики,
унииг
саноғини
аниқлаб
бўлмайди. Шунииг учун хам мазкур асос
билан уни турли кўринишга ажратиб
кўрсатган адабиётлар аниқ бир хил миқдор
белгилай олмаганлар. Бизнингча, бу асос
тасниф учун эмас, балки ҳосила маъно
юзага келиш сабабини тадкиқ этиш учун
татбиқ қилингани маъқул.
Тил
ҳодисаси
сифатидаги
метафоралар юқорида қайд этилганидан
ташқари асосда кўринишга ажратилганича
йўқ, Нутқ ходисасига оид метафоралар эса
персонификация, символизация, аллегория,
синестезялар берилиб, улар метафоранинг
кўриниши деб қайд этилган. Бундан
ташқари унда оддий метафора ҳам борлиги
англашилиб турибди. Нутқ ходисасига оид
метафораларнинг
бу
кўринишларини,
мохиятан караганда, баъзи ўзгаришлар
билан тил ҳодисасига оид метфораларга
татбиқ этса бўлади. Бунда нуткнинг соф ўз
хусусиятидан келиб чикқан символизация
ва аллегорияларни чиқариб ташлашга тўғри
келади.
Чунки
символизация
нутқ
кечимидаги эллипсис билан боғлиқ содир
бўлувчи метафорадир. [Миртожиев М.М.
Эллипсис ва кўчма маьнолар // Ўзбек тили
ва адабиёти. - 1973. 1-сон. 57-61-б.].
Аллегория эса нутқ кечимидаги қочирим ва
интонация билан боғли ҳолатда юзага
чиқади. Шундан келиб чиқиб тил ҳодисаси
бўлган метафоралар оддий метафора
персонификация
ва
синестезия
каби
кўринишларга бўлинади. Метафоранинг
оддий метафора, персонификация ва
синестезия деган кўринишлари ҳосил
қилувчи
ва
хосила
маъно
референтларининг
ўзаро
ўхшатилиш
ҳолатига караб белгиланади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Никитин М.В. Курс лингвистической семантики – С.-Петербург., 2007.
2. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. - С. 70
3. Реформатский А.А. Введение в языковедение.
4. Томашевский Б.В. Стилистика я стихосложения. - М.. 1952.
5. Миртожиев М.М. Эллипсис ва кўчма маънолар // Ўзбек тили ва адабиёти. - 1973. 1-
сон.
6. Корейсча-русча луғат
7.
시를 잊은 그대에게 – 정재찬
2012
8.
윤준모 ‘신의 알바’
9. ridibooks.com
Хорижий филология
№2, 2020 йил
86
Эшимова Ш. Особенности метафоры тропинимического происхождения.
В этой
статье кратко объясняется значение соединения, которое возникает в результате
интерпретации знаков в процессе тропонимического происхождения. При этом,
подчеркивается значимость метафоры как феномена.
Eshimova Sh. Peculiarities of use of trope derivation metaphor.
This article briefly explains
the meaning of the trope derivation process by a comparative result of the signs. Meanwhile, the
importance of the metaphor as a phenomenon is emphasized.
