Хорижий филология
№2, 2020 йил
112
“ҚИСАСИ РАБҒУЗИЙ” АСАРИДАГИ ФОРСИЙ ЭЛЕМЕНТЛАР ЁРДАМИДА ҲОСИЛ
БЎЛГАН АРАБИЙ ЎЗЛАШМАЛАР
Сагдуллаева Дилфуза Каримуллаевна,
Ўзбекистон халқаро ислом академияси таянч докторанти
Калит сўзлар:
арабий ўзлашмалар, форсий элементлар, аффикс, префикс, инфикс,
арабча асос, қўшма сўзлар, морфологик таҳлил.
Буюк
аждодимиз
Носуриддин
Бурҳонуддин Рабғузий томонидан 1310
йилда ёзилиб, ислом динини қабул қилган
мўғул беги Носуриддин Тўқбуғага тақдим
этилган асар – “Қисаси Рабғузий”дир.
Асар чингизийлар ҳукмронлиги давом
этаётган бўлса ҳам, Волга бўйларидан то
Хитой чегараларигача чўзилган улкан
ҳудудларда
мўғуллар
қандай
туркийлашаётгани ва ислом таълимотини
туркий
тилда
“ўқимоққа
кераклик,
ўрганмакка яроғлик” китоблар орқали
қабул қилиб мусулмон бўлаётганини
кўрсатувчи тарихий далил ҳисобланади
[Абдушукуров
Б.,7].
Мазкур
асар
муқаддима, турли диний қиссалар, туркий
ва араб тилидаги лирик кечинмаларни
ифодаловчи шеърлар ва хотимадан ташкил
топган.
Асарда
арабий
лексемалар
миқдори
салмоқли даражада
бўлиб,
уларнинг мазкур асар матнидаги ўрни ва
қўлланилиш тарзи, маъно хусусиятлари,
муайян матнда бажарган мазмуний ва
шаклий вазифаларини аниқлаб, структур
хусусиятларини талқин қилиш каби
муаммолар шарқ тилшунослиги учун
муҳим илмий аҳамият касб этади.
“Қисаси
Рабғузий”
асарида
қўлланган
арабий
ўзлашмаларнинг
морфологик тадқиқи XIV-XV асрлар
туркий тил тизимидаги арабий сўзларнинг
қандай
ўзгаришга
учраганлигини
аниқлашга хизмат қилади. Ҳеч бир тил соф
ҳолатда мавжуд бўлмаганидек, “Қисаси
Рабғузий” асарида ҳам арабий сўз ва
форсий
элементнинг
қўшилиши
натижасида ҳосил бўлган бир қатор лексик
бирликлар мавжуд. Маълумки, XI асрнинг
иккинчи ярмидан бошлаб, форс адабий
тилига
диний,
сиёсий-иқтисодий
ва
маъмурий соҳадаги арабча сўзлар кириб
келиб, тилни салмоқли даражадаги лексик
қатлам билан бойитган [Пейсиков Л.С., 36;
Барышников А.Ф., 123]. Асарда туркий
тил лексикасини бойитишга хизмат қилган
бир қатор форсча морфологик элементлар
воситасида
ҳосил
бўлган
арабий
ўзлашмалар қўлланган. Таҳлил натижасида
арабча асосга қўшилиб, янги лексика
ҳосил қилишда иштирок этган бир қатор
форсий аффикс (қўшимча) ва префикс (олд
қўшимча)лар мавжудлиги маълум бўлди.
Форсча аффикслар иштирокида
ҳосил бўлган арабий ўзлашмалар:
-он
( -
نا )
қўшимчаси.
Жонли
предметларни
билдирувчи
отлардан
кўплик
ҳосил
қилувчи
қўшимча
[Абдусаматов М., 81] бўлиб, асарда 4-боб
аниқ даража сифатдоши ملسم
(муслим)
сўзига -он ( -
نا ) қўшимчасини қўшиш
орқали ناملسم [
QRA:2v1
53
]
– муслимон
сўзи
ҳосил бўлган. Форс тилида бу сўз نامْلَس م
(мусалмон) тарзида ўқилиб, “ислом динини
қабул қилган киши” маъносини билдиради
[Ҳасан Амийд, 956]. Кейинчалик мазкур
сўздаги
–он
қўшимчаси
грамматик
категория сифатида аҳамиятини йўқотган.
Бу қўшимча қўшилганидан сўнг қуйидаги
товуш
ўзгаришлари
содир
бўлган:
муслимон
сўзининг иккинчи бўғинидаги
и
унлиси талаффуз қилинмай,
сл
товушлари
оралиғига
у
унлиси киритилган:
муслимон-
мусулмон
[Раҳматуллаев Ш., 956]. Тадқиқ
этилаётган асарда “мусулмон” сўзи от,
сифат ва феъл туркумларида қўлланган. От
туркумига оид мазкур сўзнинг кўплик
шакли
“-лар”
қўшимчаси
билан
ифодаланган.
Ул мусулмонларда уч юз киши
ўлдилар.
Сифат вазифасида
мусулмон
53
Изоҳ. [QRA:2v1] - “Қисаси Рабғузий” асари А -
қўлёзма нусхасининг варағи ва қаторлар тартиби
Хорижий филология
№2, 2020 йил
113
динлығ [QRA:2v1], мусулмон тишилар
[QRA:82r21]
(мусулмон аёллар)
каби
бирикмаларда қўлланган бўлса, “бўл=”
кўмакчи феъли билан “мусулмон бўл=”
қўшма феълини ҳосил қилишда иштирок
этган.
Юсуф иймон арза қилди, мусулмон
бўлдилар [QRA:72v19]. Ул жумладан,
Аббос ва Ҳамза мусулмон бўлдилар
[QRA:198r12].
Шунингдек, “мусулмон”
сўзи “-лық” туркий қўшимчаси билан
бирикиб мавҳум от ҳосил қилган.
Солиҳ
уларни мусулмонлиққа ундади [QRA:31v12].
-гин (
-
نيگ ) яримаффикси.
Форс
тилида сифат ҳосил қилувчи –гин (
-
نيگ )
қўшимчаси асоснинг семантикасига боғлиқ
бўлиб, салбий хусусиятни ифодаловчи
сўзлардан сифат ясайди [Пейсиков Л.С.,
1973, 72]. Асарда бу қўшимча билан
“қайғули, хафа”
маъносини англатувчи
ғамгин
نيگمغ
)
сўзи қўлланган.
Мусо ғамгин
бўлди [QRA:130v5].
Бу сўз
форс тилида ҳам
айнан шу маънода қўлланилади [Бу ҳақда
қаранг. Ҳасан Амийд, 850].
-хон
(ناوخ)
қўшимчаси.
Форс
тилидаги “ўқимоқ” маъносидаги “хондан”
(ندناوخ) феълидан ҳосил бўлиб, бирор юмуш
билан машғул бўлувчи шахс отини ясайди
[Юлдашев Т., 50]. Асарда бу аффикс билан
тавротхон
ва
қуръонхон
сўзлари ҳосил
бўлган. Масалан:
Ҳадижа тавротхон эрди
[QRA:186v17]. Аймишлар қуръонхонлар
Қуръоннинг қамуғ ҳарфин санаб, ики
бўлмишлар
[QRA:178v13].(Яъни:
Aйтмишларки,
қуръон
ўқувчилар
Қуръоннинг барча ҳарфини санаб иккига
бўлмишлар).
-
дор
(
راد
)
қўшимчаси.
Асарда форс
тилидаги
доштан (
نتشاد
) “бор бўлмоқ, эга
бўлмоқ”
феълининг ҳозирги-келаси замон
асоси
“-дор”
билан
ҳосил
бўлган
“тарафдор, хайрихоҳ” [АНАТИЛ
54
, 127]
маъносини ифодалаган от
туркумига оид
ҳаводор (
راداوه
)
сўзи қўлланган.
-дор
қўшимчаси
туркий
тилга
форсча
ўзлашмалар таркибида кирган. Бу қўшимча
билан
ясалган
сўзларда
негиздан
англашилган предмет ёки белгига эга
бўлмоқлик маъноси мавжуд [Бегматов Э.,
54
Изоҳ. АНАТИЛ-А.Навоий асарлари тилининг
изоҳли луғати
181-187]....
Яна Байту-л-Мақдисдан Қоба
Қавсайнға
ошариға
мункир
бўлса,
мубтадиъ
йўлсуз
ҳаводор
бўлур
[QRA:217r1].
(Яъни:
Яна
Байту-л-
Мақдисдан Қоба Қавсайнга чиқишини
(яъни, пайғамбар (с.а.в.)нинг Аллоҳга
яқинлашишини
[Комилов Н., http://kh-
davron.uz])
инкор қилса, йўли йўқ бидъатчи
тарафкаш бўлур.)
-она
(
هنا
)
қўшимчаси
отлардан
равиш, сифат ҳосил қилиб, асос сўздан
англашилган тушунчага ўхшатиш, қиёслаш
маъноларини англатади [Бегматов Э., 163].
Ўрта аср форс (паҳлавий) тилига оид
бўлган бу қўшимчанинг тарихий шакли –
āнак
(
كنا
)
бўлган [Пейсиков Л.С., 69].
Асарда арабча асос ва -она
(
هنا
)
қўшимчаси
билан ҳосил бўлган от туркумига оид
шукрона
(
هناركش
)
-
“бирор
нарсага
эришганлик,
етишганлик
эвазига
билдириладиган
миннатдорчилик”
[ЎТИЛ
55
, 2, 431]
сўзи қўлланган
. Бани
Исроил севунишиб, Изига шукр қилдилар,
тевелар
сўйуб,
шукрона
бердилар[QRA:132r7]. (Яъни: Исроил қавми
севиниб, Худога шукр қилди, туялар сўйиб,
миннатдорчилик билдирди).
Асли сифат
ҳосил қилувчи -она
(
هنا
)
қўшимчаси
воситасида ҳосил бўлган
шукрона
сўзи
асарда от вазифасида қўлланган.
-гāҳ (هاگ) қўшимчаси
исм туркумига
оид сўзлардан ўрин-жой маъноларидаги от
ҳосил қилган. Арабча “кўриниш, манзара”
[Ан-Найм, 834] маъносидаги “манзар”
(رظنم) сўзидан
манзаргāҳ
(هاگرظنم) - “томоша
майдони”:
Ул
вақтда
Дақёнус
манзаргāҳдин
тамошо
қилур
эрди.[QRA:178r11];
“ҳайит, байрам” [Ан-
Найм, 573] маъносидаги “иъйд” (ديع)
лексемасидан
иъйдгāҳ
(
هاگديع
)
– “байрам
қилинадиган жой”:
Ийъдгāҳға кун ўртаға
теги туруп яниб келсалар ул ашларни
кўтруб бутларимиз бирга бу ашларға
тегди теп элтиб ўғул қизлари бирла еюр
эрдилар
[QRA:39v5].
(Яъни:
Байрам
майдонига пешин пайтида келиб, у
овқатларни кўтариб, бутларимиз бу
овқатларга тегди деб, олиб бориб ўғил-
қизлари билан бирга ер эдилар );
“таъзим,
55
Изоҳ.ЎТИЛ - Ўзбек тилининг изоҳли луғати.
Хорижий филология
№2, 2020 йил
114
қуллуқ” [Ан-Найм, 361] маъносидаги
“сажда” (ةدجس) сўзидан
саждагāҳ
(هاگ هدجس) –
“сажда қилинадиган жой, жойнамоз”:
...Ул
қадар йиғладиким, саждагāҳи кўзи ёшиндин
кўл бўлди [QRA:135v16].
(Яъни: Шу қадар
йиғладики, жойнамози кўз ёшидан кўл
бўлди)
сўзлари ҳосил бўлган.
Форсча префикслар иштирокида
ҳосил бўлган арабий ўзлашмалар
бе- (ب) префикси.
Асарда
бе-
префикси + арабча асос + кўмакчи феъл
конструкцияси орқали ҳосил бўлган
беҳилл
қилинг
(كنيليق لحب) қўшма феъли қўлланган.
Беҳилл сўзи форсча бе- префикси ва арабча
“ижозат
этилган,
руҳсат
берилган”
маъносидаги
“ҳилл”
1-боб
масдари
воситасида ҳосил бўлиб, форс тилида
беҳилл
кардан
(ندرك
لحب)
шаклида
“кечирмоқ, гуноҳидан ўтмоқ” маъносида
қўлланилади [Ҳасан Амийд, 427]. Асарда
бу лексема, айнан шу маънода қўлланган.
Ман барурман манга беҳилл қилинг
[QRA:242v8]. (Яъни: Мен кетяпман, менинг
гуноҳимдан кечинг).
Муаллиф арабча асосга
форсча элемент қўшиб, туркий кўмакчи
феъл билан қўллаган.
Асарда
инкор,
бўлишсизлик
маъносидаги сифат ҳосил қилувчи
но- (ان)
префикси
[Пейсиков Л.С.,193] билан исм
туркумига оид сўзлар иштирокида ҳосил
бўлган
номаҳрам
(مرحمان) [
QRA:
249r13]
“маҳрам бўлмаган”,
номустақим
(
ميقتسمان
)
[QRA:2v15] “тўғри бўлмаган”, ноаҳл
(
لهأان
)
[QRA:145r21] “оилага тегишли бўлмаган”
каби сўзлар қўлланган.
ба-
(
ب
)
префикси
. Асарда равиш
ҳосил қилувчи бу олд қўшимча ёрдамида
ясалган
бағоят (
تياغب
)
сўзи қўлланган.
Араб тилида исм туркумига оид “чек,
чегара”
[Ан-Найм,
600]
маъносини
ифодалайдиган “ғоят” сўзи форсий префикс
билан қўшилиб, “ғоят даражада, жуда ҳам”
[ЎТИЛ, 1, 90] маъносидаги равиш
туркумига оид лексема ҳосил қилган.
Одамнинг териси бағоят кўрклуг эрди
[QRA:6v21].(Яъни: Одамнинг териси жуда
ҳам чиройли эди.)
дар-
(رد)
префикси.
Тадқиқ
этилаётган асарда арабча “вазият, ҳолат”
[Ан-Найм, 107] маъносини ифодаловчи
“ҳол” (لاح) сўзига дар- (رد) префикси
қўшиш орқали ҳосил бўлган “ҳозирнинг
ўзида, тезлик билан” [ЎТИЛ, 1, 570]
маъносидаги
дарҳол
(لاحرد)
равиши ҳам
қўлланган.
Ул қари отамизни мундин ортуқ
қадғуда тутмағил теди эрса, дарҳол Юсуф
юзиндан пардасин кўтарди [QRA:104v3].
(Яъни: Ўша қари отамизни бундан ортиқ
қайғуга солмагин дейиши биланоқ, тезлик
билан Юсуф юзидан пардасини кўтарди.)
Асарда форсча ва арабча сўзлар
бирикувидан ҳосил бўлган қўшма сўзлар
ҳам мавжуд.
Сархайл
(ليخرس)
сўзи
форсча
сар (
رس
) -“бош”
[Ҳасан Амийд, 611]
ва
арабча
хайл
(ليخ)
- “от, тулпор
” [Ан-найм,
249]
сўзларининг бирикувидан
ҳосил
бўлган гибрид сўз ҳисобланади.
Сархайл
(
ليخرس
)
форс тилида архаик сўз бўлиб,
“отлар сақланадиган бўлинма бошлиғи
[Миллер
Б.В.,
280]”,
“саркарда,
лашкарбоши
[Ҳасан
Амийд,
611]”
маъноларини англатади.
Малик телим
чериг йиғди, ул черигга Абраҳа бин Асрам
бин Абраҳа Сабаҳни сархайл қилдилар
[QRA:179v20]. (Яъни: Малик кўплаб
лашкар тўплади, у лашкарга Абраҳа бин
Асрам бин Абраҳа Сабаҳни саркарда
қилдилар..)
Арабча асос ва форсий сўз.
Арабча асосга
зода
(
هداز
)
- “ўғил” [Ҳасан
Амийд,
563]
маъносидаги
сўз
бирикувидан
:
ҳалолзода
(هداز للاح) –
“хайрли авлод [Абдушукуров Б.,76], солиҳ
фарзанд”:
Атасы
васиййат
қилди
ҳалолзода ул бўлурким атасы вассиятын
сақласа [QRA:
244r16
]
.
(Яъни: Отаси
васият қилдики, отаси васиятин амалга
оширган фарзанд солиҳ фарзанд бўлади);
аммузода
(
هدازومع
)
– “амакининг ўғли,
амакивачча”:
Ўлугнинг аты Аъмил
эрди.....аммузодалари чиғай эрдилар [QRA:
128v20] . (Яъни: Ўликнинг оти Аъмил эди,
амакиваччалари
қашшоқ
эдилар);
ҳаромзода
(
هداز مارح
)
–
“ҳаромдан туғилган,
оқпадар бўлган” [АНАТИЛ, 164]:
Кисро
айди: мани ўлтургил, ким атасыны
ўлтурганни булуб ўлдурмаса ҳаромзода
бўлур [QRA:231v14] (Яъни: Кисро айтди:
Мени ўлдиргин, кимки отасини ўлдирганни
топиб ўлдирмаса, оқпадар бўлади)
каби
сўзлар ҳосил бўлган.
Хорижий филология
№2, 2020 йил
115
Асар тилида арабча
қасам
(
مسق
)
лексемасига форсча “хотира” маъносини
англатувчи “داي” сўзини қўшиш орқали
“қатъий ваъда, онт”
[ЎТИЛ, 2, 559]
маъносидаги
қасамёд
داي مسق
)
( сўзи ҳосил
бўлган. Масалан:
Қасамёд қилу ёрлиқади
[QRA: 173r20]. (Яъни: Қатъий ваъда билан
фармон берди).
Шунингдек, асарда арабча ва
форсча предлоглар бирикувидан ҳосил
бўлган
баъд аз (
زا دعب
) - “-дан сўнг, кейин”
лексемаси ҳам қўлланган.
Мусанниф сўзи
баъд аз бу китобни тузган, маъсият
ёбонин кезган...андоғ айтур [QRA:
2r17
].
(Яъни: Бундан сўнг муаллиф сўзи шуки, бу
китобни тузган, гуноҳ биёбонларини
кезган...шундай дейди).
Хулоса сифатида шуни таъкидлаш
жоизки, асарда соф арабий сўзлардан ташқари
арабча асосга форсий элементлар қўшиб ҳосил
қилинган ўзлашмалар ҳам салмоқли даражада
қўлланган. Форсий элементлар орқали от, сифат
ва равиш туркумларидаги сўзлар форсий аффикс,
яримаффикс ва префикслар воситасида ҳосил
бўлиб, асар лексик қатламини бойитишда
иштирок этган. Булардан форсча элементли
лексик бирликлар туркий тилга форс тили орқали
ўзлашган.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. 4- жилд. –Тошкент, 1985. – 592 б.
2. Абдушукуров Б. “Қисаси Рабғузий” лексикаси. –Тошкент, 2008. – 175 б.
3. Ан-найм.Арабча-ўзбекча луғат. – Тошкент, 2003. – 959 б.
4. Барышников А.Ф. Лексикология и фразеология персидского языка. –Москва, 1982. –
123б.
5. Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. –Тошкент, 1985. –
197 б.
6. Миллер Б.В.Персидско-русский словарь.– Москва, 1953. – 668 с.
7. Nāsirüd-din bin Burhanüd-din Rabguzi. Kisasül–enbiya. I cilt. – Аnkara, 1997. – 616 s.
8. Пейсиков Л.С.Лексикология современного персидского языка. –Москва, 1975. – 207
c.
9. Пейсиков Л.С. Очерки по словообразованию персидского языка. –Москва, 1973.
–
199 c.
10. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилинипг этимологик луғати . 2-жилд.– Тошкент, 2003. –
297 б.
11. Ҳасан Амийд.Фарҳанге форсий Амийд. –Теҳрон, 1964. – 956 б.
12. Юлдашев Т. Навоий ва Бобурнинг ислом фарзларига бағишланган асарларидаги
шаръий атамаларнинг лисоний таҳлили. Филол.фан.ном. ...дисс. –Тошкент., 2004.
.
– 148 б.
13. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1- жилд. – Тошкент, 2006. – 631 б.
14. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2-жилд. – Тошкент, 2006. – 715 б.
14.
http://kh-davron.uz/kutubxona/islomiy-adabiyot/tasavvuf/najmiddin-komilov-
Сагдуллаева Д. Арабские заимствования с элементами персидского языка в
произведении “Кисаси Рабгузий”.
В данной статье проведен морфологический анализ состава
арабских заимствований, созданных при помощи персидских элементов в тексте произведения
“Кысаси Рабгузи”.
Sagdullayeva D. Borrowings from the Arabic language with Persian elements in “Kisasi
Rabguzi”
. The given article provides the morphological analysis of the content of Arabic
borrowings, created with the assisstance of the Persian elements of “Kisasi Rabguzi”.
