Хорижий филология
№3, 2020 йил
82
XITOY TILI “BO`LMOQ” BOG`LAMASINING TAHLILI
To`xtamishev Abdurasul Abdurazzoq o„g‟li,
SamDCHTI o`qituvchisi
Kalit so`zlar
:
是
, ―bo`lmoq‖ bog`lamasi, fe`lning kesim vazifasi, ravish vazifasi, ot – kesim,
konstruksiyalar, zamonlar.
Xitoy tili Xitoy – tibet tillari oilasiga
mansub bo`lib, bu tilda Yevropa tillariga xos
bo`lgan jihat deyarli uchramaydi. Ammo
ayrim hollarda bu ikki til o`rtasida ba`zi
o`xshash jihatlarni ko`zimiz ilg`aydi. Bu
holatni tillar o`rtasidagi o`xshash jihatlar yoki
bir tilning ikkinchi tildagi ekvivalentligi deb
atash mumkin.
Ingliz
tilini
o`rganganlar
yoxud
o`rganuvchilarga yaxshi tanishki, bu tilda
bo`lmoq ―to be‖ fe`li o`ziga xos xarakterga
ega. Ot-kesimli gaplarni esa ushbu fe`l
ishtirokisiz tasavvur etish mumkin emas.
Xitoy tili ham o`zining ana shunday
―bo`lmoq‖ fe`liga ega bo`lib, u juda ko`p va
xilma - xil xarakterli xususiyatlarga ega. Yana
bir
jihati
shundaki,
xitoyliklar
ushbu
―bo`lmoq‖ fe`lini universal fe`l deb ham
atashadi. Quyida ―
是
shi‖ bo`lmoq fe`lining
vazifalari, qo`llanilishiga atroflicha to`xtalib
o`tamiz:
Xitoy tilida ―bo`lmoq‖ fe`li ―
非
动作动词
fei dongzuo dongci‖
deb atalib, harakat
fe`llari bo`lmagan fe`llarni o`z ichiga olib,
muhokama va tasdiqni ifodalashga xizmat
qiladi. Ayrim hollarda o`rganuvchilar ―
是
bo`lmoq‖ fe`li ishtirok etgan gaplarning
strukturasini
osonlik
bilan
o`rganishlari
mumkin. Ammo ayrim hollarda esa, ―
是
‖
ishtirok etgan gaplarning mag`zini chaqish
uchun anchagina tajriba kerak bo`ladi. ―
是
bo`lmoq‖ fe`li ishtirokidagi gaplarning
dastlabki turiga misol qilib, quyidagi A+
是
+A,
B
是
B konstruksiyasiga to`xtalamiz:
Bu turdagi gap A va B ni ta`kidlash
uchun ishlatiladi, undan so`ng esa, gapda
alohida ta`kidlangan A va B ga qisqacha ta`rif
ham keltirish mumkin. Ayrim hollarda esa
ta`rifsiz ham kelishi mumkin. Konstruksiya
yanada aniqroq bo`lishi uchun quyidagi
misollarni keltirib o`tamiz:
―
你是你， 我是我， 咱
们不一样
‖.
―Ni shi ni, wo shi wo, zanmen bu
yiyang‖.
―Sen — sen, men — men, ikkalamiz har
xilmiz‖.
Gapning tarjimasidan ham anglashilib
turibdiki, bu gapda bo`lmoq
是
fe`li ―sen‖ va
―men‖ hamda ―sen‖ va ―men‖ing har
xilligimizga ishora qilyapti.
―
聪明是聪明，漂亮是漂亮，这俩不是一回事
‖.
―Congming shi congming, piaoliang shi
piaoliang, zhe lia bu shi yi hui shi‖.
―Aqlli aqlli, go`zal go`zal, bu ikkisi bir
narsa emas‖.
Ikkinchi misolda ham ―bo`lmoq‖ fe`li
―ta`kidlash, ajratib ko`rsatish‖ kabi vazifalarni
bajaryapti.
Navbatdagi konstruksiyada esa, A
qat`iy nazar, -sa-da vazifasida keladi: ―A
是
A
， 不
过
.....‖. Biroq, gapning ikkinchi
qismidagi ammo inkor bog`lovchisi ishtirok
etganini hisobga olsak, ushbu konstruksiyada
ham ―
是
bo`lmoq‖ fe`li ta`kidlash ma`nosida
kelayotganini ko`rish mumkin:
―
这件衣服贵是贵，可质量很好
‖.
―Zhe jian yifu gui shi gui, ke zheliang
hen hao‖.
―Bu kiyim qimmat bo`lsa – da, ammo
sifati juda yaxshi‖.
―
东西好是好
， 就是价
钱贵了一些
‖.
―Buyum yaxshi, ammo narxi biroz
qimmatroq‖.
是
bo`lmoq fe`li ko`pincha gapning
boshida
kelib,
是
dan
keyingi
qismni
ta`kidlashga xizmat qiladi―
是
A
就
/
都
...‖. Bu
konstruksiya
xitoy
tilidagi
boshqa
bir
―
无
论什么
/
凡是
/
只要是
... wulun shenme/ fanshi/
zhi yao shi‖ konstruksiyasiga sinonim bo`lib,
istisnosiz,
mustasno
bo`lmagan
kabi
ma`nolarni ifodalaydi. ―
是
‖ dan keyingi A esa
gap tarkibida ega yoki to`ldiruvchi gap
bo`lagi vazifalarida kelishi mumkin.
―
是学生就能回答
这个问题
‖.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
83
―Shi xuesheng jiu neng huida zhe ge
wenti‖.
―Talaba, bu savolga albatta javob bera
olishi kerak‖.
―
是
电影他都喜欢看
‖.
―Shi dianying ta dou xihuan kan‖.
―‘Film bo`lsa, (qanaqa film bo`lishidan
qat`i nazar) u hammasini sevib tomosha
qiladi‖.
Yuqorida birinchi gapda ―
是
‖dan
keyingi ―talaba‖ so`zi ega vazifasida, ikkinchi
gapda esa, aksincha to`ldiruvchi vazifasida
qo`llanilgan.
―
是不是
.....?‖ konstruktsiyasida ―
是
‖
ishtirok etgan bu turdagi gaplar asosan?
ritorik gaplarda ishlatilib, u gap tarkibida uch
xil o`rinda kelishi mumkin:
gap boshida;
ega va kesim o`rtasida;
oxirida.
―
是
‖ ning gap tarkibida turli o`rinda
kelishi gap mazmuniga ham ta`sir etib, turli
ma`nolarni ifodalaydi:
1. ―
是不是你
们在找我
?‖
―Shi bu shi nimen zai zhao wo?‖
―Sizlar meni qidirmayapsizlarmi?‖
2. ―
你
们是不是在找我
‖.
―Nimen shi bu shi zai zhao wo‖
3. ‗
你
们在找我是不是
?‖
―Nimen zai zhao wo shi bu shi‖.
Yuqoridagi
misolda
keltirilganidek,
―
是不是
‖ - ―ko`chish‖ xususiyatiga ega bo`lib,
o`rganuvchilardan
ushbu
konstruksiyaga
chuqurroq yondashishlari talab etiladi.
―
是
‖
ishtirok
etgan
gaplarning
xususiyatiga alohida to`xtaladigan bo`lsak,
―saqlash‖ ma`nosidagi gap tarkibida ega o`rin
– joyni ifodalovchi so`z bo`lib, bir vaqtning
o`zida to`ldiruvchi ham o`rin – joyni
ifodalovchi so`z bolishi mumkin. Yana bir
jihati shundaki, gap tarkibidagi to`ldiruvchi
aniq ma`noni ifodalab, bir yoki bir nechta
ma`noni bildirishi mumkin, masalan:
―
学校前
边是邮局
‖.
―Xuexiao qianbian shi youju‖.
―Maktabning old tarafida pochta‖.
Yuqoridagi misolda ―
邮局
‖ – ‗pochta‖
so`zi aniq ma`noda kelib, bu gapda ―
是
‖
maktabning old tarafida aynan pochta
joylashganligini ifodalab kelyapti.
―
我旁
边是两个日本
女同学
‖.
―Wo pangbian shi liangge Riben nu
tongxue‖.
―Mening yonimda yaponiyalik ikki
talaba‖.
Ushbu misolda ham ―
是
‖ – ―bo`lmoq‖
fe`li
yonimdagi
talabalar
boshqa
mamlakatlardan emas, aynan yaponiyadan
ekanligini ta`kidlagan.
―
是
‖ ning yana bir xususiyati shundaki,
u o`zidan keyin sifat hamda ravishni ham
olishi mumkin. Bunday hollarda ―
是
‖ fe`ldan
oldin kelib, ―haqiqatdan, ayniqsa‖ degan
ma‘nolarni ifodalaydi. Misol tariqasida
quyidagilarni keltirish mumkin:
―
今天的天气是不
错
‖.
―Jintian de tianqi shi bu cuo‖.
―Bugun havo juda ajoyib‖.
―
太晚了， 咱
们是该走了
‖.
―Tai wan le, zanmen shi gai zou le‖.
―Kech bo`lib qoldi, biz ketishimiz lozim
va hokazo‖.
Yuqoridagi qoidalardan kelib chiqib,
―
是
‖ - ―bo`lmoq‖ fe`li xitoy grammatikasida
gap tuzilishining asosiy elementi hisoblanadi,
degan xulosaga kelish mumkin. Juda ko`p va
xilma – xil vazifalari hamda ishlatilish o`rniga
ko`ra, bo`lmoq fe`li haqiqatan sermahsul va
bo`yoqdordir. Boshqa tillardan farqli o`laroq,
ushbu
fe`lning
zamon
va
shaxslarda
tuslanmasligidan kelib chiqib, xitoy tilini
o`rganuvchilarga qiyinchilik tug`dirmaydi
xulosaga kelishimiz mumkin.
Аdabiyotlar
1.
Huang, C.-T James, Logical Relations in Chinese and the Theory of Grammar. New-York
and London. 1998.
2.
Zhan Fang Qiong, The Structure and function of the Chinese copula construction.
Shanghai. 2016.
3.
现代汉语实用语法分析，第二版，上册，
清
华大学出版社，北京，
2016.
4.
现代汉语实用语法分析，第二版，下册，
清
华大学出版社，北京，
2016.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
84
5.
Tuxtamishev A.
The analysis of the auxiliary verb with the meaning “to be” in the Chinese
language.
This article discusses details of the verb "
是
", which is the main component of Chinese
grammar, and discusses its basis in building various structures, studies its meaning and functions.
Тухтамишев А. Анализ глагола-связки со значением “быть” в китайском языке.
В
этой статье подробно анализируется глагол «
是
», который является центром китайской
грамматики и обсуждается его основа для построения различных конструкций,
исследуется его значение и функции.
