Хорижий филология
№1, 2020 йил
108
O'ZBEK BADIIY MATNIDA UNDASH KONSTRUKSIYALARI
Buzrukova Maxina,
SamDU o‘qituvchisi
Kalit so‘zlar:
nutq akti, lokutiv, illokutiv, perlokutiv aktlar, preskreptivlar, rekvestivlar,
suggestivlar.
Pragmatika
—
semiotika
va
tilshunoslikning nutqda til belgilarining amal
qilishini oʻrganuvchi sohasi; boshqacha
aytganda,
muayyan
belgilar
tizimini
oʻzlashtirib,
undan
foydalanuvchi
subyektlarning ayni shu belgilar tizimiga
munosabatini oʻrganuvchi fan tarmogʻi.
Lingvistik
pragmatika
(pragmalingvistika)
– bu tilshunoslikning
nutqda
til
birliklarining
vazifasini
o‘rganadigan
sohasi.
Lingvistik
pragmatikaning
maqsadi
"tilni
matnda
o‘rganish" - ijtimoiy, vaziyatiy va h.k. aloqa
vositasi sifatida tilni o‘rganish.
Pragmatik aspect
- bu ma'lumotning
foydaliligi, muammoni hal qilish uchun
yaroqliligi nuqtayi nazaridan xususiyatidir.
Nutq akti
– pragmatikaning asosiy
tushunchalaridan biridir. Nutq akti - bu til
harakati
qoidalariga
muvofiq,
amalga
oshiriladigan maqsadli kommunikativ harakat
[Epistemologiya ensiklopediyasi va falsafa
ilmi 2009: 830]. Pragmatikada har qanday
nutq aktini ko‘rib chiqish mumkin, masalan
maslahat, minnatdorchilik, tahdid, so‘rov, uzr
va boshqalar. Nutq akti - bu nutqni, shu bilan
birga eshitish qobiliyatini va eshitilgan
narsalarni tushunishni o‘z ichiga olgan ikki
tomonlama jarayon.
J.Ostin
nutq
aktlari
nazariyasini
shakllantirib boshqa tilshunoslar uchun nutq
akti turlarini ajratishda boshlang’ich bo‘lib
xizmat qilgan tasnifni taklif qildi. Djon Ostin
beshta
performativ
(illokutiv)
aktlar
aniqlagan: 1) verdiktivlar, ular yordamida
so‘zlovchi biror narsaga yoki birovga o‘z
bahosini
bildiradi;
2)
ekzersitivlar,
so‘zlovchining hukmini amalga oshirish
uchun xizmat qiluvchi (buyruqlar, farmoyish
va boshqalar); 3) komissivlar – va’dalar va
majburiyatlarning ifodasi; 4) bexabitivlar,
ijtimoiy xatti-harakatlarni va kommunikantlar
munosabatlarini
boshqaradi.
(masalan,
tabriklash, uzr so‘rash va h.k.) 5)
ekspozitivlar, suhbat davomida bayonotlar
joyini aniqlaydilar (tan olaman, rad etaman va
hokazo) [2: 131].
J.Ostin, u yoki bu nuqtayi nazarni
ifoda etganda, shaxs muayyan vaziyatni
tasvirlashi, shuningdek, ba’zi harakatlarni,
ya’ni nutq aktini bajarishi mumkinligiga
e’tibor qaratdi: xabar berish, so‘rash, undash,
iltimos
qilish,
maslahat
berish,
minnatdorchilik va boshqalar. Shuningdek, u
nutq aktlarining uchta bosqichini ajratadi: 1)
lokutiv - akt o‘z-o‘ziga gapirish. 2) illokutiv -
boshqa shaxsga niyatini bildiradi, maqsadni
belgilaydi. 3) perlokutiv - boshqa kishining
xatti-harakatlariga ta’sirini ifodalaydi. J. Ostin
nutq akti funksiyalarini illokutiv kuchlar,
unga tegishli fe’llarni esa illokutivlar deb
atadi. Illokutiv kuch - bu tushuncha quyidagi
tarkibiy qismlarning birikmasidan iborat: 1)
maqsad yoki niyat; 2) maqsadga erishish
usuli; 3) nutq akti illokutiv kuchining
intensivligi;
4)
taxminiy
mazmunning
xususiyatlari; 5) muayyan nutq aktidan
foydalanish shartlari; 6) samimiylik shartlari.
Nutq akti illokutiv kuchining yuqoridagi
keltirilgan barcha tarkibiy qismlari mantiqiy
tartibga solingan va o‘zaro bog‘liqdir [2: 22-
129].
V.Hak nutq aktlarini ularning umumiy
ma’nosiga qarab ajratadi. Ularni informativ va
noinformativlarga
ajratadi.
Informativ
ma’lumotni uzatish yoki talab qilish bilan
bog‘liq. Bularga bayonot, va’dalar, undashlar
kiradi. Noinformativlarga turli xil "ijtimoiy"
aktlar kiradi: salomlar, tabriklar va hk.
[3:628-630].
K. Bjuler nutq aktining uchta tarkibiy
qismini aniqlaydi: adresant, adresat, mavzu va
vaziyat. U ularni tilning ba’zi funksiyalari
bilan o‘zaro bog‘ladi [4: 34].
Хорижий филология
№1, 2020 йил
109
J.So‘rl nutq aktining beshta asosiy
turini o‘z ichiga olgan tasniflashni taklif
qiladi. 1) reprezentativlar – so‘zlovchining
taklif mazmuni (xabar, taxmin, tushuntirish va
hokazo) haqiqiy ekanligiga ishonchini ifoda
etuvchi
bayonotlar.
2)
direktivalar
–
tinglovchining biron-bir faoliyatni amalga
oshirishida,
so‘zlovchi
tomonidan
qo‘llaniladigan bayonotlar (buyruq, maslahat,
iltimos, ogohlantirish va hok.) 3) komissivlar
– so‘zlovchi voqealarning keyingi yo‘nalishi
(va’da, ishtirok etish va hokazo) bo‘yicha
muayyan majburiyatlarni o‘z zimmasiga
olgan
bayonotlar;
4)
ekspressivlar
–
so‘zlovchining biror narsaga nisbatan ma’lum
bir ruhiy holatini bildiruvchi bayonotlar
(minnatdorchilik, uzr va boshqalar) 5)
deklaratsiyalar - quyidagi bayonotlardan
(ariza) foydalanish yangi ish holatiga olib
keladi [5: 170-194].
Nutq
aktlari
nazariyasi
nuqtayi
nazaridan undash direktiv nutq aktida
ifodalanadi, chunki umumiy ma’noda direktiv
nutq akti ma’ruzachining xohish-irodasi
ifodasi sifatida belgilanadi. Undash nutq akti -
bu direktiv nutq akti, so‘zlovchining xohishi,
istagi, ixtiyori va niyatini bildirib, u orqali
so‘zlovchi tinglovchini biror faoliyatni
amalga oshirishga undaydi.
Ye.I.
Belyayeva
"Undash
grammatikasi va pragmatikasi: Ingliz tili"
monografiyasida barcha undash nutq aktini
uchta kichik turga bo‘lishni taklif etadi,
ularning har biri belgilangan tilda o‘zlarining
tegishli so‘z birikmalarining mavjudligi bilan
tavsiflanadi:
1) preskreptivlar (buyruq, farmoyish,
taqiq): -Men senga aytib qo‘yay, - dedi
qutidor Oftob oyimga, - bu kunga bir
mehmon aytgan edim. Cho‘ringni
chiqarib
mehmonxonani
tozalat
.
Anovi
yangi
qoplag‘an ko‘rpalaringni
ber
,
tanchaga
o‘shani
yopsin
. Katta gilamni ham
chiqar
,
uyingda mevalaring bor edimi [1:15]?
2) rekvestivlar (o‘tinch, iltimos, taklif):
-Agar manim bu xizmatim jon janobining
marhamatiga loyiq ko‘rilur ekan, - dedi hoji, -
menga eng manzur bo‘lgan mukofot –
o‘g‘limning ozod qilinishidir [1:63].
3) suggestivlar (maslahat, tavsiya,
ogohlantirish): San aytkancha kuyaving
Toshkanddan uylanmasin - da, Kumushni
qudalaring oldig‘a turg‘un qilib yuborayliq,
tuzukmi [1:82].
A.G.Drinko ta’kidlashicha, undash
gaplarni vazifasiga ko‘ra ikki guruhga bo‘lish
mumkin: 1) yagona yoki asosiy vazifasi
undashni ifodalovchi yoki monofunksional
bo‘lgan undash gaplar. Bu guruh o‘z ichiga
quyidagilarni oladi:
a) eng keng undashni ifodalashda
qo‘llaniladigan imperative konstruksiyali
undash gaplar;
b) performativ konstruksiyali undash
gaplar;
2) ikkinchi darajali yoki ko‘p funksional
bo‘lgan undash gaplar. Bu guruh undash
gaplar o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
a) fe’l aniq mayli shaklida ifodalangan
konstruksiyalar bilan;
b) negizida modal fe’llar bo‘lgan
konstruksiyalar bilan;
v) fe’lning shaxsi noaniq shakllari
bilan;
ґ) fe’lsiz undash gaplar.
Undash tushunchasi tillarda o‘xshashlik
va o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.
O‘xshashligi undash kategoriya sifatida
qaralishi bo‘lsa, o‘ziga xosligi o‘zbek
tilshunosligida
undash
tushunchasini
ifodalashda
undov
atamasidan
ham
foydalanib, u undash ma’nosidan tashqari
undov-so‘z turkumi, undov-umuman his-
hayajonni ifodalovchi gap turi sifatida ham
qo‘llanishidadir.
Ushbu
maqolada
biz
o‘zbek
yozuvchisi Abdulla Qodiriyning "O‘tkan
kunlar" asaridagi undash konstruksiyalarini
tahlil qildik. Tahlil uchun asos sifatida biz
YE. I. Belyayevaning tasnifini oldik, unga
ko‘ra
barcha
undash
nutq
aktlari
quyidagilarga bo‘linadi: 1) preskreptivlar
(buyruq, farmoyish, taqiq); 2) rekvestivlar
(iltimos, o‘tinch, taklif); 3) suggestivlar
(maslahat, tavsiya, ogohlantirish) [6:46]. Va
shuningdek,
A.G.Drinko
tasnifidan
foydalandik,
unga
ko‘ra
undashni
ifodalaydigan usullar 1) monofunksional va 2)
ko‘p funksionalga bo‘linadi.
Undashning preskreptiv turi o‘z ichiga
buyruq, farmoyish, yo‘l-yo‘riq bilan bir
qatorda ruxsat va taqiq undashini ham oladi.
Хорижий филология
№1, 2020 йил
110
O‘zbek olam manzarasida buyruq undashi
ko‘p
hollarda
andisha,
hurmat
va
xushmuomalalik qadriyatlariga asoslangan
holda fe’l mayllari shakllarida o‘z ifodasini
topadi. Buyruq undashining qat’iyligi fe’lning
2-shaxs birlik va ko‘plik shakli yoki majhul
darajadagi fe’llarga –sin affiksini qo‘shish
orqali ifodalanadi. Undashning preskreptiv
turi adresatning qanday harakat qilishi
kerakligiga ko‘rsatma beradi, ya’ni uni
yo‘naltiradi.
Buyruq undashning to‘g‘ridan-to‘g‘ri
murojaat qilinadigan turi bo‘lib, so‘zlovchi
uning asosidir, unda buyruq berish huquqi
mavjud. Darhaqiqat, uning o‘zi murojaatning
bajarilish yoki bajarilmasligiga mas’ul shaxs
hisoblanadi:
Shu vaqtda san ham bir narsani
bahona qilib birga Marg’ilon boras an-da,
qayerdan bo‘lsa ham o‘sha hindini topasan
va nazrini berib yaxshilab qaytartiriq
qildirasan
[1:92].
Ushbu misolda borasan, topasan,
qildirasan fe’llari – bormoq, topmoq va
qildirmoq fe’llarining buyruq mayli, ikkinchi
shaxs
shaklida
ifodalangan,
undashni
ifodalashning
monofunksional
usullari
guruhiga taalluqli, preskreptivlarning turiga
tegishli direktiv nutqiy aktni tasvirlaydi.
Buyurish ifodasi til qonuniyatlariga
muvofiq, ohang yoki buyruq ma’nosini
beruvchi leksik birliklar va grammatik
vositalar bilan aks ettiriladi.
Undashning rekvestiv turi badiiy
adabiyotda tez-tez uchraydi va o‘z ichiga
iltimos, o‘tinch, taklifni oladi. Harakatni
bajarish haqida iltimos-adresant tomonidan
adresatga yo‘naltirilgan bo‘ladi va uning
bajarilishi adresat tomonidan ixtiyoriy, ya’ni
majburiy xususiyatga ega emas:
-Hozir biz
sizning adolatlik hukmingizdan bir narsani
so‘raymiz:
ul
shuldurkim,
bizning
to‘g‘rimizda yomon maqsad bilan sizga
chaqimchilik
qilguchi
ig‘vogar
va
g‘arazgo‘lar bu majliska hozirlansinlarda,
o‘zlarining mash’um kashflarini va yo
ko‘rgan-eshitkanlarini isbot qilib bizni qayta
boshdan dor ostig‘a yuborsinlar. Bil’aks isbot
qilolmas
ekanlar,
bizga
qazig‘an
chuqurlarig‘a o‘zlari yiqitilsinlar
[1:58].
Ushbu misolda
so‘raymiz
so‘zi
orqali
undashning rekvestiv turiga tegishli bo‘lgan
iltimos ma’nosi bildirilayapti. Ushbu misolda
biz fe’lning aniqlik maylida ishlatilishini
kuzatamiz, bunday turdagi undashlar ko‘p
funksionallik guruhiga tegishlidir. Quyidagi
undash
bosh
qahramon
Otabekning
tuhmatchilarga munosib jazo ko‘rilishini
iltimos qilib, hatto ma’lum darajada o‘tinib
so‘raganini ifodalayapti.
Undashning rekvestiv turidan biri – bu
taklif undashi bo‘lib, u adresant va adresat
uchun muhim. Taklif qilish uchun iltimos
undashidan keng foydalanib, biror kishini
biror joyga taklif qilish, biror nimani bajarish
taklifini adresant tomonidan adresatga berish
mumkin:
-Qani bo‘lmasa, yuring biznikiga,
mehmon, aytkuchining so‘z ohangidan
o‘rtoqlik bo‘yi kelib Otabekning dimog‘iga
ursa ham:
-Rahmat sizga, aka, -dedi, lekin uning bu
so‘zi ham o‘rinsiz ketgan edi.
-O‘zingiz
adashdim, dedingiz-ku, tag‘in
qayoqqa bormoqchi bo‘lasiz?
-Sizga og‘ir kelmasa…
-Og‘irligi yo‘q, yuringiz, -dedi va olding‘a
tushib Otabekka yo‘l boshladi: - Man ham
sizga o‘xshagan bir g‘arib
[1:106].
Undashning suggestiv turi o‘z ichiga
maslahat, tavsiya va ogohlantirishni oladi.
Undashning suggestive turida adresant biror
nimani
qilish
yoki
qilmaslik
uchun
hamsuhbatdoshiga nisbatan ushbu undovlarni
yo‘llaydi.
Maslahat
undashida
kommunikantlarning statuslaridan qat’i nazar
uni amalga oshirish mumkin va unda darajalar
tengligi mavjud:
-Huzuringizga kelishimning
bosh sababi ham shundadir, -dedi Hasanali. –
Bu to‘g‘rida siz qanday yo‘llar ko‘rsatasiz va
nima kengashlar berasiz, albatta shunga
qarab bir ish qilamiz, deb xizmatingizga
keldim
[1:21].
"O‘tkan kunlar" asaridagi preskreptiv,
rekvestiv va suggestiv undashlarni tahlil qilib,
biz ushbu turlar tez-tez matnda uchraydi
degan xulosaga keldik. O‘zbek tilida
undashning buyruq va farmoyish turlari
maxsus leksik va grammatik vositalar
yordamida o‘z ifodasini topadi. Leksik,
grammatik vositalar bunda undashning formal
ifoda vositalari vazifasini bajaradi. Buyruq va
farmoyishning berilishida buyruq semasi
ushbu undashlarni anglatuvchi maxsus leksik
Хорижий филология
№1, 2020 йил
111
va grammatik shakllar bilan bir qatorda
buyurilayotgan harakat obyektini anglatuvchi
so‘zlar yordamida ham yetkaziladi. Bunday
so‘zlar sifatida ot, ravish va undovlar xizmat
qiladi.
Buyruq maxsus fe’llar ishtirokida,
fe’lning infinitiv shakli va mayl kategoriyalari
orqali ifodalanib kelishi mumkin. O‘zbek
olam manzarasida fe’lning infinitiv shakli
harakat nomi qo‘shimchasi
–moq
yordamida
hosil qilinadi, biroq u buyruqni ifodalash
vazifasini bajarmaydi. Demak, o‘zbek tilida
buyruqni infinitiv shakl bilan ifodalash xos
emas: buyruqning qat’iyligi, majburiyligi
ko‘p
hollarda
andisha,
hurmat
va
xushmuomalalik deb ataluvchi qadriyatlarga
asoslangan holda yumshatilib, fe’l mayllari
yordamida o‘z ifodasini topadi.
Buyruqni ot, ravish, undov so‘zlar
orqali ifodalash fe’l shakllari yordamida ifoda
etishdan
farqli
ravishda,
asosan,
jonli
so‘zlashuv nutqiga xos bo‘lib, o‘z emotsional-
ekspressivligi bilan ajralib turadi. Shuni
aytish
joizki,
so‘zlovchi
qanchalik
hayajonlangan bo‘lsa, uning nutqi shunchalik
tartibsiz yaratiladi, uning xohish istagi
mujassamlashgan gapning o‘lchami qisqaroq
bo‘ladi. O‘z navbatida, gapning o‘lchami
undagi buyruq-istakning natijasi jihatiga ta’sir
qiladi: gap qanchalik qisqa bo‘lsa, buyruq
ham shunchalik qat’iy bo‘ladi.
O‘zbek tilida ruxsat ko‘p hollarda
mavqei baland insondan biron-bir harakatni
bajarish uchun olinadi. Harakatni bajarish
uchun ruxsat berish esa martabasi baland
inson tomonidan beriladigan ijozatdir.
Ruxsat va taqiq turli til birliklari
yordamida o‘z aksini topadi. Bunda ruxsat va
taqiqni maxsus so‘zlar, fe’l shakllari
yordamida, ruxsat va taqiqda qo‘llaniladigan
javob replikalar orqali ifodalash mumkin.
Undashning iltimos turi adresantning istagini
bildirib, adresat tomonidan biron-bir talabning
bajarilishiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. O‘tinch
turi esa iltimosga hamohang bo‘lib, qattiq
iltimos, ya’ni yolvorib, iltijo qilib so‘rash
ma’nosini ifodalaydi. Shunday qilib, o‘tinch
iltimosning bir ko‘rinishi bo‘lib, u iltimosga
nisbatan o‘z kuchining ta’sirchanligi bilan
ajralib turadi.
Iltimos, o‘tinch va taklifning adresat
tomonidan bajarilishi aniq emas. Bu vaziyatda
muloqotning
samaradorligi
adresant
tomonidan adresatni qanday yo‘naltira
olganligiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Bu
jarayonda o‘zbek madaniyatidagi milliy
kommunikativ
xatti-harakatlar,
xushmuomalalik va milliy mentalitet katta
ahamiyat kasb etadi. Xushmuomalalik va
milliylik
spesifikasi
rekvestiv
turdagi
undashlarni ifodalashda ohang va nutqiy
etiket yordamida ro‘yobga chiqariladi.
Suggestiv
nutqiy
aktida
kommunikantlarning mavqeidan qat’i nazar
undashlarni amlga oshirish mumkin va unda
darajalar tengligi mavjud. Maslahat va tavsiya
maxsus so‘zlar, fe’l shakllari yordamida
hamda
xalq
orasida
keng
tarqalgan
paremiyalardan foydalanilgan holda amalga
oshiriladi. Bunda adresant adresatga nisbatan
o‘z maslahati yoki tavsiyasini ikki qismda:
biron nimani ta’kidlab, keyin esa biron-bir
harakatga undash orqali berish mumkin.
Shuni aytish joizki, har bir undash jarayonida
etiketning o‘rni muhim. Nutqiy etiketning
ifodasi
kundalik
hayotda
undashni
yetkazishda o‘z ifodasini topadi. Shaxs etiket
me’yorlariga rioya qilgan holda undashini
ro‘yobga chiqarar ekan, u nutqini adresatga
ravon, aniq va tushunarli qilib yetkazishi bilan
birga, murojaati adresat tomonidan to‘laqonli
qabul qilinishiga ham alohida ahamiyat
qaratishi lozim bo‘ladi. Demak, har bir
shaxsning
undash
etiketi
uning
madaniyatining tarkibiy qismi bo‘lib, bu
insonlarning muomala-madaniyati, odob -
axloqini ko‘rsatadi va muloqotning samarali
hamda muvaffaqiyatli chiqishiga xizmat
qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Abdulla Qodiriy. O‘tkan kunlar. –Т.: Yangi asr avlodi, 2016.
2. Остин Дж. Слово как действие /Дж.Остин// Новое в зарубежной лингвистике.-М.:
Прогресс, 1986.- Вып. 17.- С.131.
Хорижий филология
№1, 2020 йил
112
3. Гак В.Г. Языковые преобразования.М.: Школа «Языки русской литературы»,1998.-
С. 628-630.
4. Бюлер К. Теория языка. Репрезентативная функция языка.-М.: Прогресс, 1993.- С.34
5. Серль Джон Р. Классификация иллокутивных актов /Дж.Р.Серль// Новое в
зарубежной лингвистике.-М.: Прогресс, 1986.- Вып. 17.- С.170-194.
6. Беляева Е.И. Грамматика и прагматика побуждения: английский язык. Воронеж:
ВГУ, 1992.- С.168.
7. Дринко А.Г. Побудительные конструкции в английском языке //Научные труды
Кубанского государственного технологического университета. 2016. №4.- С. 206-213.
Бузрукова М. Побудительные конструкции в узбекском художественном тексте.
В
статье рассматриваются особенности побудительных конструкций в узбекском
художественном тексте. Приводятся конкретные примеры прескриптивных, реквистивных
и суггестивных побудительных конструкций и их анализ в произведении узбекского писателя
Абдулла Кадыри «Минувшие дни».
Buzrukova M.
Incentive structures in the Uzbek literary text.
The article considers the
features of incentive structures in the Uzbek literary text. It gives concrete examples of prescriptive,
requestive and suggestive incentive structures and analyzes them in the work “Days gone” by
Uzbek writer Abdullah Kadiri.
