Хорижий филология
№2, 2021 йил
110
“WALK” ЮРИШ ҲАРАКАТИ ФЕЪЛИНИНГ СЕМАНТИК ТАРАҚҚИЁТИ
Мардонова Ситора Мардоновна,
СамДЧТИ стажѐр ўқитувчиси
Калит сўзлар:
Walk, семантика, этимолигия, эквивалент, юриш ҳаракати феъли,
лексик-семантика, диахроника, тезаурслар, контраст, лексема.
Феъл
лексик-семантикасининг
турли лисоний сатҳларда воқеланиши
борасида
кўплаб
тилларда
синхрон
ифодаси, қиѐсий таҳлилларини амалга
оширишга
йўналтирилган
етарлича
тадқиқотлар
бажарилган,
мақола
ва
монографиялар чоп этилган. Бу борада
инглиз тили тадқиқига бағишланган
ишларни етакчи сифатида кўрсатиш
мумкин. Аммо, маълум туркумга оид тил
бирикмаларининг
диахроник
босқичларини тадқиқ ва таҳлил этишга
қаратилган ишлар борасида ҳеч бир
лингвистик соҳа йўналишлари вакиллари
мақтана олишмайди.
Хусусан, феълнинг лексик-семантик
тараққиѐти билан боғлиқ тадқиқотлар
кўпчиликни ташкил этмайди. Мазкур
тадқиқотлар сирасига Тереса Фанегонинг
шахс
томонидан
бошқарилмайдиган
ҳаракатини билдирувчи юриш ҳаракати
феъллари устида олиб борган диахроник
тараққиѐти борасидаги ишини мисол
тариқасида келтириш мумкин (Fanego,
2012;
27).
Умуман
олганда,
феъл
тараққиѐтини ўрганиш ҳар бир феълнинг
замонавий
кўринишдаги
лексик
ва
семантик
маънолари
воқеланишининг
асосини аниқлашга хизмат қилади.
Тадқиқотчи ўз таҳлилларини мазкур
феъллар
гуруҳини
этимологик
луғатлардаги маълумотлар асосида олиб
борган. У замонавий инглиз тилида
мавжуд юриш ҳаракат феълларининг
тарихий эквивалентлари ва миқдорини
аниқлашга эътибор беради. Шунга кўра
Тереса Фанего қадимги инглиз тили
даврида 81 та Ўрта инглиз тили даврида
190 та лексик бирликни аниқлайди
(Fanego, 2012; 51). Фанего замонавий
феълларнинг эквивалентларини (муқобил)
аниқлашда
этимологик
луғатлар
ва
тезаурсларга таянади.Шу асосда у янги
маъно ҳосил қилган феълларни маъно
ўзлаштириш усулларига эътибор қаратади.
Натижада, қадимги инглиз тили даври
учун 71та, ўрта инглиз тили даври учун
181 та, дастлабки замонавий инглиз тили
даври учун 205 та, кейинги замонавий
инглиз тили даври учун 250 та усулларни
топади (Fanego, 2012; 54).
Маълумки, қадимги инглиз тили
даврида феъл системаси бошқа тил
бирикмалари билан синтетик тарзда
муносабатга киришган. Шунинг учун ҳам
ўша даврда жуда кўп феъллар семантик
жиҳатдан замонавий феъл шаклларидан
маълум маънода фарқ қилган бўлса,
бошқаларида семантик маъно жиҳатдан
ўзгаришга учрамаганлигини кузатишимиз
мумкин. Жумладан, ―ahealtian‖-(to limp,
crawl), ―climban‖-(to climb), ―hoppian‖-(to
hop), ―leap‖-(dance) феъллари ―fundian‖-(to
hasten), ―hlēapan‖-(to rush), ―scēotan‖-(to
shoot, move rapidly, dart, run, rush)
кабиларга ўзгарган.
Кадимги инглиз тилидаги ―rōwan‖-
(to row, sail), ―seglan‖-(to sail) каби феъллар
сув транспорт воситалари орқали ташиш,
транспорт
ҳаракати
маъноларини
англатган. Масалан:
Before he set
sail
for
Egypt, the French had taken possession of
Rome.
Шунингдек,
мазкур
феъллар
замонавий инглиз тилида транспорт
воситалари ҳаракати билан алоқадор
бўлган қўшимча маълумотларни ҳам
олганлигига
гувоҳ
бўлиш
мумкин.
Масалан: ―row‖-
баржада саѐҳат қилиш,
қаторда турган одамлар сони, шиддатли
шовқин ѐки ―to scull‖ ‗қайиқ орқали
ҳаракат қилиш (Oxford concise dictionary of
English etymology, 2017; 409).
Хорижий филология
№2, 2021 йил
111
Феълларнинг сўз ясашдаги янги
услубий манбалари ўзлашган ва ҳис-
ҳаяжонни билдирувчи феълларда ҳаракат
маънолари ривожланган. Масалан: ―to
hasten,
rush,
ruse‖ сингари феъллар
кадимги инглиз тили даврида ҳаракат
услубини англатувчи феъл сифатида тан
олинмаган, аммо, улар ―to give a sounding
blow, to smack‖ маъноларини англатган.
Масалан: There is little doubt that poor
medical treatment hastened her death.
Келтирилган мисоллар таҳлили
Солбин S-тиллардаги семантик жиҳатдан
бўйсунувчи ҳаракат усулларининг янги
лексик бандларини доимо ўзгариб туриш
эҳтимоли юқори деган фарази мантиқан
тўғрилигини тасдиқлайди (Slobin, 2006;
57).
Замонавий инглиз тилида бевосита
юриш ҳаракат феълининг асосини ташкил
этувчи ―to walk‖ феъли тараққиѐти
давомида
лексик
ва
семантик
ўзгаришларга
учраганлигини,
маъно
жиҳатдан
бойиганлиги
ва
шунинг
сабабларини аниқлашга эътиборимизни
қаратамиз.
Қадимги инглиз тили даврида
―walken‖
феъли
―roll
about,
toss‖-
―айланмоқ, улоқтириш‖ маъноларини
англатганлиги маълум. XI асрда лотин
тилида ―walk‖ феъли ―денгизда сайр
қилмоқ‖ маъносини ҳам ифодалаган.
Кейинчалик ―move about‖ – ―юрмоқ‖
ифодаси ―go on journey‖- ―сафарга чиқмоқ‖
ифодасига ўзгарган, лекин, XIII асрга
қадар ―travelling on foot‖-―оѐқ воситасида
ҳаракат‖ни ифодаловчи махсус маъно
мавжуд
бўлмаган.
(Oxford
concise
dictionary of English etymology, 2017; 410).
―Walk‖ юриш ҳаракати феъли қадимги гот
тилидан ўзлашган ―walkan‖ феъли бўлиб,
англо-сакс тилида ―walken‖ зарба орқали
сезиш маъносини англатган.
Масалан:
1.
He stah up on an treow: Оѐқларда
тезроқ ҳаракатланиш маъносида.
2.
Zachee stih ardlice adune: Ҳайдаш
ўрнига ѐқимли пиѐда юриш.
3.
Ðu forhogdes alle stigende from
rehtwisnissum ðinum forðon unreht geðoht
heara is: Инсон томонидан бажариладиган
оѐқлардаги ҳаракат маъносида.
4.
Hweorfaþ eft to me: Майин ҳаракат
қилиш маъносида.
5.
Hig into helle cuce siðodon: Бахтсиз
ҳодисада омон қолиш маъносида.
6.
Næfre ic from hweorfe ac ic:
Саломатликни тиклаш маъносида.
7.
Swa scriþende gesceapum hweorfað
gleomen
gumena
geond
grunda
fela:
Шаҳарнинг диққатга сазовор жойларини
сайр қилмоқ маъносида.
8.
Ða ða se Hælend siðode, sum man
him cwæþ to: ‗Ic wille siðian mid ðe and ðe
folgian: Бирор бир жойга нисбатан ҳаракат
қилмоқ.
9.
For ðe sceal ælc flæsc forþ siðian:
Юриш пайтида бирон бир ҳаракатни
келтириб чиқариш.
10.
Þurh ðe Frea on ðas eorþan ut
siðade: Нарса буюмни юриш ҳаракатига
ўхшатиб
ҳаракатлантириш
маъносида
(Huber, 2017, 69-70).
Матнларда
ифодаланадиган
сўзларнинг сони чекланганлиги сабабли
баъзи бир умумий муаммоларга дуч келиш
ҳолатлари учраган. Айниқса, қадимги
инглиз тили даврида юриш ҳаракати феъли
мисолида тасвирланган. Қадимги инглиз
тили даврида (1) мисолда келтирилгани
каби ―wаlkan‖ феъли "айланмоқ, отиш ―
маъноларини англатган.
1. þa geseah he an scip ut on þære sæ
swa swiðe torfigende fram þan wealcendum
sæs yðum (LS 9 (Giles) B3.3.9)
Кейин у денгиз тўлқинлари туфайли
шиддат билан улоқтирилиб денгизда
сузаѐтган кемани кўрди.
Қадимги инглиз тили даврида
―wealcendum‖ феъли субъектнинг оѐқлар
воситасидаги
олдинга
ҳаракати
маъносидан фарқли равишда (ўзбекча toss
айланмоқ) кеманинг денгиздаги ҳаракати
маъносини ҳам ифодалаган. Малумки,
мазкур даврда кемалар ҳаракати техник
(двигатель) восита ѐрдамида эмас, балки,
инсонларнинг
эшкаклар
воситасида
кемаларни
ҳаракатлантиргани
билан
боғлаш мумкин.
2. Ða ingeðoncas ðe wealcaþ in ðæs
monnes mode (quando cogitationes volvuntur
Хорижий филология
№2, 2021 йил
112
in mente) (Past. 21; Swt. 155, 22, BT s.v.
wealcan, sense IIb.2 ‗of other movement:
metaphorical: of thought‘)
Инсоннинг онгида айланиб юрадиган
фикрлар
маъносида
қўлланилиб,
инсоннинг ақлий ва психологик ҳолатидан
келиб чиқиб бажариладиган ҳаракатни
ифодаловчи маъно сифатида ишлатилган.
Ўрта инглиз тили даврига келиб (3)
мисолидаги ҳолат сақланиб қолган. Аммо,
―walken‖ юриш ҳаракат феъли, яъни
―‗rolling‘‖ ѐки ―tossing‖ маъноси сифатида
ишлатилган.
3 þe grete wawes That as wyndes and
wedres walkeþ aboute. (c.1400 PPl.B
(Trin- C B.15.17) 8.40, MED s.v.
walken, sense 1 ‗to roll, toss, toss about etc.‘)
Об-ҳаво ва шамол эвазига кучли
силкинишлар
маъносида келиб, Ўрта
инглиз тили даврида ―Walkan‖ феъли
нафақат
бирор
бир
йўналишга
ҳаракатланиш
маъносида,
балки
―айлантирмоқ, улоқтирмоқ‖ маъноларида
келган.
4. Gij as pilgrim ȝede; He welke about
wiþ glad chere Þurch mani londes fer
& nere (c.1330(?a.1300) Guy(2) (Auch)
p.416, MED s.v. walken, sense 2a ‗to
wander, travel, journey‘)
Узоқ ва яқин шаҳарларда саѐҳат
қилган йигит зиѐратчига айланди.
Ушбу
мисолда қадимги инглиз тили давридаги
―walken‖ юриш ҳаракати феъли зиѐрат
қилмоқ
маъносида
келган.
Бундан
кўринадики ушбу феъл ҳаракат қилиб
диққатга
сазовор
жойларни
кезмоқ
лексемаларини ифодалаб келган.
5.Elpes arn in Inde riche . . . Hu he
reste. him, .is der, .anne he walked
wide, herkne wu it telle. her. (a.1300(a.1250)
Bestiary (Arun 292) 505,
MED s.v. walken, sense 3a ‗to go on foot,
walk, etc.‘)
Ҳиндистон - филларнинг макони
саналади. Улар Ватанидан узоқлашса
қандай яшашади? У нима дейишини
тингланг.
Мазкур мисолда ―walken‖ феъли
Маконни тарк этиш маъносида келган.
Бирор бир ўзига қадрдон бўлган жойдан
кетиш ѐки ундан узоқлашиш маъноларида
ишлатилган.
Қадимги инглиз тили даврида
ишлатилган ―wealcand‖ юриш ҳаракат
феъли XII-XV асрларга келиб Ўрта инглиз
тили
даврида
урғусиз
бўғиндаги
унлиларнинг
редукцияга
учраши
натижасида шакли ўзгарган. Яъни ―e‖
ҳарфининг тушиб қолиши оқибатида
―walcand‖
кейинчалик
эса
француз
котибларининг таъсири натижасида ―c‖
ҳарфи ―k‖ ҳарфига ўзгариб ―walkand‖
ҳамда
келишик
қўшимчаларининг
қўшилиши орқали ―walken‖ шаклига
айланган.
Қадимги инглиз тили даври ва ўрта
инглиз тили даврлари оралиғида баъзи
феълларда сезиларли семантик ўзгариш юз
берганлиги борасида фикрлар мавжуд
(Traugott & Richard 2002, 106). Ушбу
семантик ўзгаришлар ижтимоий ва сиѐсий
ўзгаришлардан ташқари, ўша даврдаги
тараққиѐт маҳсули сифатида баҳоланади.
Таъкидлаб ўтиш жоизки, қадимги
инглиз тили даври охирида асосий маънога
эга ―walk – юриш‖ феъли (кучли ва
кучсиз), яъни "
roll -айланмоқ" маъносини
англатган бўлса, Ўрта инглиз тили
даврининг бошига келиб – ―кўчиш, саѐҳат‖
маъноларини ҳам ифодалай бошлаган.
Ушбу феъл семантикасидаги бундай
кескин ўзгариш қадимги инглиз тили
даврига нисбатан ушбу феълнинг оғзаки
нутқда кенгроқ қўлланишга эга бўла
бошлаганлиги билан изоҳлаш мумкин.
Ўша даврда ушбу феълнинг ѐзма нуқтда
ишлатилганлиги борасида маълумотлар
кам учрайди. Бу ҳолат Ўрта инглиз тили
даврида ѐзма адабиѐтни тараққий эта
бошлаганга қадар давом этган. Ушбу
даврда семантик тараққиѐт натижасида
―walken‖ фелида қуйидаги шакллар юзага
келганлиги кузатилади. ―to roll-силжиш,
fluctuate-тебраниш, move back-орқага ва
forth-олдинга силжиш‖ феълларидан ―to
move to ва fro, roam about, wander here and
there-у ѐқга, бу ерга, у ерга юриш‖
феълларидан ―to journey-саѐҳатга чиқиш,
travel-саѐҳат қилмоқ, go on foot-сайр
қилмоқ‖ феълларида намоѐн бўлган.
Зеро, ―to travel-саѐҳат қилмоқ‖, ―to
roam
about-атрофда
юриш‖
феъл
маънолари Ўрта инглиз тили даврида
Хорижий филология
№2, 2021 йил
113
тўсатдан пайдо бўлмаган. Қадимги инглиз
тили давридаги ―walken‖ феъли оғзаки
нутқда қўшимча маънолар учун ишлатила
бошлаганлиги бунга сабаб бўлган бўлиши
мумкин.
Шунингдек,
ўша
даврдаги
диалектларнинг фарқ қилганлиги ва ушбу
диалектларнинг
барчасида
ѐзма
манбаларнинг кам сақланиб қолинганлиги
―wealcan‖ феълининг қадимги инглиз тили
давридаги маънолари борасида тўлиқ
тассаввурга эга бўла олмаслигимизга сабаб
сифатида келтириш мумкин.
Материаллар далилича ушбу феъл
таҳлили бизгача етиб келмаган ѐзма
манбалар (бадиий адабиѐтлар намуналари,
этимологик луғатлар) асосида амалга
ошириб бўлганлигидан кейин ―walk‖
феъли
қандай
қўшимча
семантик
маъноларга эга бўлганлиги борасида
тасаввур қилиш қийин. Шунингдек,
қадимги инглиз тили давридаги барча
юриш ҳаракат феъллари тўлалигича
бизгача етиб келмаган ва уларнинг
семантик ўзгариши сабаблари борасида
маълумотлар етарли эмас. Энг муҳими
шундаки, асосан, қадимги инглиз тили
даврида фақатгина баъзи бир феъллар
манбаларда кенг қўлланилган. Шунинг
учун қадимги инглиз тили даврида юриш
ҳаракати феълларининг тўлиқ семантик
маъноларини аниқлаш бироз мураккаблик
туғдиради.
Адабиѐтлар:
1.
Fanego T. Motion events in English // The emergence and diachrony of manner salience
from Old English to Late Modern English. Folia Linguistica Historica 33., 2012. -Р 29– 85.
2.
Judith H. Motion and the English verb //Oxford University Press. 2017-69-70
3.
Hoad T. The Concise Oxford Dictionary of English Etymology. Oxford New York Oxford
University Press., 2017. – P 409-411.
4.
Slobin Dan I. Two ways to travel: Verbs of motion in English and Spanish // Grammatical
constructions: Their form and meaning., Oxford: Clarendon Press., 1996. - P 195– 220.
5.
Slobin Dan I. What makes manner of motion salient? // Explorations in linguistic typology,
discourse, and cognition // Linguistic systems and cognitive categories., Amsterdam: John
Benjamins., (Typological Studies in Language 66)., 2006. - Р 59– 81.
6.
Traugott E. Richard B. Regularity in semantic change., Cambridge, U.K.: Cambridge
University Press., 2002.
7.
Traugott E. Linguistic levels: Semantics and the exicon. // English historical linguistics: An
international handbook, Berlin: De Gruyter., 2012. - Р 164– 77.
8.
Traugott E. Syntax. The Cambridge history of the English language. Vol. I: U.K.:
Cambridge University Press, 1992. - Р 168– 289.
9.
https://quod.lib.umich.edu/c/cme/AHA2638.0001.001/1:2?rgn=div1;view=fulltext
https://dloadoktatas.educatio.hu/erettsegi/feladatok_2020osz_emelt/e_angol_20okt_fl.
11.
https://www.academia.edu/8153826/Old_English_Life_of_St_Giles
Mardonova S. The semantic development of the verb "walk".
The aim of this article is to
identify the lexical and semantic variability, semantic enrichment, and the reasons for the historical
development of some motion verbs in modern English. The main focus is on the lexical-semantic
development of the verb "walk" in modern English (Old English "wealcan") and the definition of
their development factors.
Мардонова С. Семантичское развитие глагола “walk”.
Целью данной статьи
является выявление лексической и семантической изменчивости, семантического
обогащения и причин исторического развития некоторых глаголов ходьбы в современном
английском языке. Основное внимание уделяется лексико-семантическому развитию глагола
«ходить» в современном английском языке («wealcan» в древнеанглийском языке) и
определению факторов их развития.
