Хорижий филология
№3, 2020 йил
98
XITOY TILIDA
来
[LÁI] VA
去
[QÙ] HARAKAT YO„NALISHI FE‟LLARI
SEMANTIKASI
Muxamedjanova Shahbora Kamolovna,
ToshDShU tayanch doktoranti
Kalit so„zlar:
harakat yo‗nalishi fe‘li, predikat, qo‗shimcha grammatik ma‘no, to‗g‗ri ma‘no,
ko‗chma ma‘no, yo‗nalish ma‘nosi, ko‗makchi fe‘l, modifikator.
Harakat yo‗nalishi fe‘llari leksik-
semantik guruhi barcha tillarda mavjud. Xitoy
tilida fe‘l ma‘no va sintaktik vazifasiga ko‗ra
ko‗p qirrali:bir vaqtning o‗zida ham
predikativ vazifani bajarishi, ham grammatik
ma‘noni ifodalashi mumkin. Ayrim hollarda
esa modifikator, ya‘ni ko‗makchi fe‘l bo‗lib
kela oladi. Bunda ular yetakchi fe‘lning
yo‗nalishiga ishora qiladi. O‗zbek tilida ham
ko‗makchi fe‘llаr yetakchi fe‘l bilan birga
kelgandа, unga qo‗shimcha ma‘no yuklaydi,
ya‘ni ma‘no ba‘zan harakat yo‗nalishi,
harakatning tezligi, davomiyligi vа shu
kabilarni
ifodalashi
mumkin.
Maqolada
来
[lái]
va
去
[qù]
harakat
yo‗nalishi fe‘llarining semantik belgilari,
ularning qo‗llanilishi hamda xitoy tilida
harakat yo‗nalishi fe‘llari ishtirokidagi
vaziyatlarni o‗zbek tiliga tarjima qilish
vositalari tadqiq etildi.
Tadqiqotga
manba
sifatida
Lyuy
Shusyangning «
现代汉语八百词
.
吕叔湘
»
(Hоzirgi
хitоy tilining 800 tа so‗zi)
24
kitоbidаgi materiallardan foydalanildi. Ba‘zi
o‗rinlarda
―Большой
китайско-русский
словарь‖
25
lug‗atiga murojaat qilindi.
Xitoy tili tadqiqotchilari
来
(
kelmoq
) va
去
(
ketmoq
) fe‘llarini harakat yo‗nalishi
fe‘llari guruhiga kiritadilar. Ularning fikricha,
bular asosiy sodda harakat yo‗nalishi fe‘llari,
chunki ular ishtirokida harakat yo‗nalishi
ma‘nosini anglatadigan qo‗shma fe‘llar hosil
qilinadi
26
.
24
现
代
汉语
八百
词
.
吕
叔湘
,
主
编
. -
北京
, 1997.
25
Большой китайско-русский словарь: в 4 т. / под
ред. И.М. Ошанина. – М.: Наука, 1984.
26
Bu
haqda
qarang
.
幸承
姬
Sin
Sing
Xi.
.
汉语趋
向
动词
系
统
. Xitoy tili harakat yo‗nalishi
fe‘llari tizimi //Вестник китайского языка. − 2000. −
№ 1. − Б. 97-105.
Aksariyat
tadqiqotchilarning
ko‗rsatishicha,
来
(
kelmoq
) va
去
(
ketmoq
)
harakat yo‗nalishi fe‘llari semantikasining
xususiyati shundaki, bu fe‘llar sodir
bo‗layotgan
harakatga
nisbatan
so‗zlovchining turgan joyiga ishora qiladi.
Agar harakat so‗zlovchi (yoki obyekt)ga
yo‗nalgan bo‗lsa,
来
(
kelmoq
), aksincha,
so‗zlovchi (yoki obyekt)dan ―uzoqlashish‖
ma‘nosi
ifodalansa,
去
(
ketmoq
)
fe‗li
qo‗llaniladi; masalan:
他来了
。
[Tā láile]U keldi
(harakat
so‗zlovchiga yo‗nalgan − bu yoqqa).
他去了
。
[Tā qùle]U ketdi
(harakat
so‗zlovchining turgan joyidan boshqa joyga
qaratilgan – u yoqqa).
Demak, harakat
oriyentiri obyekti
sifatida so‗zlovchining turgan joyi olinadi.
Biroq
materiallar tahlili ko‗rsatishicha,
harakat bayoni so‗zlovchi tomonidan bo‗lishi
yoki
so‗zlovchiga
yo‗naltirilgan
bo‗lishi
来
(
kelmoq
) va
去
(
ketmoq
) harakat
yo‗nalishi fe‘llarining barcha semantik
xususiyatlarini
qamrab
olmaydi.
Zero,
harakatning
sodir
bo‗lishi so‗zlovchiga
aloqador bo‗lmagan juda ko‗p vaziyatlar
mavjud. Shuning uchun so‗zlovchi turgan joy
doim ham harakat oriyentiri bo‗la olmaydi.
Djan Faming ―
趋向动词
―
来
‖―
去
‖
新义
‖
(―
来
‖va ―
去
‖ harakat yo‗nalishi fe‘llari
haqida
yangi
tushunchalar‖)
maqolasida
来
(
kelmoq
) va
去
(
ketmoq
) fe‘llari
orqali
sodir
etilishi mumkin bo‗lgan
harakatning ikki xil oriyentirini ajratadi:
1.
Harakat
oriyentirining
subyektiv
aniqlanishi
. Bunda sodir etilayotgan harakat
oriyentiri so‗zlovchi tomonidan aniqlanadi.
―Agar gapda harakat yo‗naltirilgan oriyentir
aniq ko‗rsatilmagan bo‗lsa, harakat oriyentiri
Хорижий филология
№3, 2020 йил
99
sifatida so‗zlovchining turgan joyi yoki biror
boshqa joy olinadi‖
27
.
2.
Harakat
oriyentirining
obyektiv
aniqlanishi
. Bunda gapda harakat oriyentiri
bo‗lgan joy mavjud. ―Agar gapda joy aniq
ko‗rsatilgan bo‗lsa, bu joy sodir etilayotgan
harakat oriyentiri bo‗lib xizmat qiladi‖
28
.
Ko‗rinadiki, so‗zlovchi turgan joy doim
ham sodir etilayotgan harakat oriyentiri bo‗la
olmaydi. Shunday holatlar borki, so‗zlovchiga
bog‗liq yoki aloqasi bo‗lmagan biror joy
oriyentir
bo‗lib keladi. Masalan, agar
o‗qituvchi
ko‗chada
talabani
uchratib,
―
你下午来吧
(
Tushdan so‗ng kelgin
)‖, deb
aytsa, so‗zlovchining turgan joyi (bu o‗rinda
o‗qituvchi ko‗chada) sodir bo‗ladigan harakat
oriyentiri
emas,
albatta.Bunday
holatda
harakat oriyentiri − auditoriya,ya‘ni bevosita
so‗zlovchiga aloqador joy nazarda tutilmoqda.
―
初班来了五个学生
‖ (
Boshlang‗ich guruhga
beshta talaba keldi
) va―
他星期五去北京
‖ (
U
juma
kuni
Pekinga
ketadi
)
gaplarida
so‗zlovchining turgan joyi muhim emas.Bu
gaplarda
初班
(
boshlang‗ich guruh
) va
北京
(
Pekin
) − harakat oriyentiri obyektiv aniq.
来
(
kelmoq
) va
去
(
ketmoq
) fe‘llari
harakat yo‗nalishini ifodalaydi, biroq bu
harakat yo‗nalishi sodir etilayotgan harakat
oriyentiriga nisbatan turlicha.
来
(
kelmoq
) fe‘li doimo sodir etiladigan
harakat oriyentiriga yo‗nalgan harakatni
ifodalaydi.
去
(
ketmoq
) fe‘li quyidagi ikki xil
vaziyatda qo‗llanilishi mumkin:
1- vaziyat
(bu
vaziyatda
qo‗llaniladigan
去
(
ketmoq
) fe‘lini biz
去
1
deb
belgilaymiz): harakat oriyentiriga yo‗nalgan
harakat; bunda so‗zlovchi vaziyatni chetdan
kuzatuvchi sifatida yuzaga chiqadi, masalan:
女孩向妈妈跑去
。
(
Qizaloq
onasi
tomon yugurib ketdi
).
Keltirilgan gapda so‗zlovchi sodir
bo‗lgan harakatni fakt sifatida qayd qiladi.
So‗zlovchi subyekt tomonidan sodir etilgan
harakat kuzatuvi haqida xabar bermoqda. 1-
27
张发
明
Djan Faming.
趋
向
动词
―
来
‖―
去
‖
新
义
(―
来
‖
va ―
去
‖ harakat yo‗nalishi fe‘llari haqida yangi
tushunchalar‖)// 1983. −№ 1. −Б. 95.
28
Кўрсатилган мақола. − Б. 95.
vaziyatni
sxemada
quyidagicha
berish
mumkin:
去
1
–
sodir etiladigan harakat oriyentiri;S
– so‗zlovchi;
←
− sodir etiladigan harakat
yo‗nalishi.
2-
vaziyat
(bu
vaziyatda
qo‗llaniladigan
去
(
ketmoq
) fe‘lini biz
去
2
deb
belgilaymiz): harakat oriyentirdan yo‗nalgan
bo‗lib, bunda so‗zlovchi bevosita vaziyat
ishtirokchisi bo‗ladi.
他去三天了
。
(
U [mening oldimdan]
ketganiga uch kun bo‗ldi
).
Mazkur gapda sodir etilgan harakat
oriyentiri subyektiv aniq bo‗lib, bu –
so‗zlovchi
[men].
2-holatni
sxema
ko‗rinishida quyidagicha berish mumkin:
去
2
Yuqorida keltirilgan ikki vaziyatning
o‗zaro farqi shundaki, birinchi vaziyatda
去
1
fe‘li qo‗llanilganda, harakat yo‗nalgan
oriyentir obyektiv, ya‘ni aniq ifodalangan
(
ona
tomonga yo‗nalgan). Mazkur holatda
so‗zlovchi chetdan kuzatuvchi bo‗lib, uning
turgan joyi oriyentir bilan mos kelmaydi.
Ikkinchi vaziyatda
去
2
fe‘li qo‗llanilganda,
sodir etilayotgan harakat oriyentiri subyektiv,
ya‘ni so‗zlovchi shaxs (harakat so‗zlovchi
tomondan boshqa tomonga yo‗nalgan).
So‗zlovchi vaziyat ichida va uning bevosita
ishtirokchisidir.
Demak,
去
(
ketmoq
) asosiy harakat
yo‗nalishi fe‘li semantikasida muhim ikki
vaziyatni farqlash lozim; bu tafovut harakat
subyektiga nisbatan so‗zlovchining o‗rnini
ifodalashda ko‗rinadi: a) so‗zlovchi chetdan
kuzatuvchi sifatida keladi; b) so‗zlovchi
vaziyat ishtirokchisi (vaziyatning ichida)
bo‗lib keladi.
Xitoy
tilidagi
asosiy
harakat
yo‗nalishini ifodalovchi
来
(
kelmoq
)
va
去
1
(
ketmoq
) fe‘llarining semantikasidagi farq
harakat oriyentiri yoki harakat yo‗nalishi
semantikasida
emas,
balki
xabar
S
S
Хорижий филология
№3, 2020 йил
100
(ma‘lumot)ning bayon qilinishida, aniqrog‗i,
vaziyat
nima
(kim) nuqtayi
nazaridan
tavsiflanmoqda. Masalan:
学生朝教室走来
。
(
Talaba auditoriya
tomon
yurib kelyapti
）
.
学生朝教室走去
。
(
Talaba auditoriya
tomon
yurib ketyapti
）
.
Keltirilgan misollarda sodir etilayotgan
harakat yo‗nalishi bir xil, harakat oriyentir
tomon
yo‗nalgan,
gaplardagi
harakat
oriyentiri o‗zaro mos −
教室
(auditoriya).
Semantik nuqtayi nazardan bu misollarni ikki
jihatdan ko‗rib chiqish mumkin:
1. So‗zlovchi harakat oriyentiri bilan
bevosita bog‗liq.
So‗zlovchi
auditoriyada
bo‗lib,
subyektning u tomon yo‗nalgan harakati
haqida
xabar
bersa,
来
(
kelmoq
) fe‘li
ishlatiladi. Vaziyat so‗zlovchi tomonidan
tavsiflanadi va uning o‗zi harakat oriyentiri
vazifasini bajaradi. So‗zlovchi bunday holatda
vaziyat ishtirokchisi sifatida auditoriyada yoki
harakat sodir etilayotgan joyda bo‗ladi.
So‗zlovchi auditoriyadan tashqarida bo‗lsa va
subyekt
harakatining
muayyan
joyga
(auditoriyaga) yo‗nalganligi haqida xabar
bersa,
去
(
ketmoq
) fe‘li ishlatiladi. So‗zlovchi
vaziyat ishtirokchisi, biroq u auditoriyadan
tashqaridadir.
2. So‗zlovchi
harakat
oriyentiriga
bog‗liq emas, u vaziyatni chetdan kuzatuvchi.
来
(
kelmoq
) fe‘li qo‗llanilganda xabar
markazi −
教室
(auditoriya), ya‘ni harakat
yo‗nalgan joy
教室
(auditoriya) ekanligi
ta‘kidlanmoqda.
去
(
ketmoq
)
fe‘li
qo‗llanilganda esa, e‘tibor subyekt harakatiga
qaratilmoqda, xabar markazi, tabiiyki,
学生
(talaba)dir.
来
(
kelmoq
) va
去
2
(
ketmoq
) harakat
yo‗nalishi fe‘llarining semantikasidagi farq
sodir etilayotgan harakat yo‗nalishining
ifodalanishiga
bog‗liq.
Yuqorida
ta‘kidlanganidek,
去
2
harakat
oriyentir
tomondan boshqa tomonga yo‗naltirilgan
vaziyatda
qo‗llaniladi,
来
(
kelmoq
)
esa
oriyentir
tomon
yo‗nalgan
harakatni
ifodalaydi. Shunday qilib, harakat oriyentiri
o‗zaro mos, tafovut esa sodir etilayotgan
harakat yo‗nalishi bilan bog‗liq. Masalan:
下午他来了
。
(
U kunning ikkinchi
yarmida keldi [bu yerga/ biznikiga]
).
下午他去了
。
(
U kunning ikkinchi
yarmida ketdi [bu yerdan/ biznikidan]
).
Keltirilgan misollarda sodir etilayotgan
harakat oriyentiri subyektiv anglashilgan – bu
so‗zlovchi turgan joy [bu yer]. Birinchi gapda
harakat oriyentir tomon yo‗nalgan, ikkinchi
gapda esa harakat oriyentirdan yo‗nalgan.
Demak,
来
(
kelmoq
) va
去
2
(
ketmoq
) harakat
fe‘llari qo‗llanilganda, harakat oriyentiri bir
xil (so‗zlovchi), tafovut sodir etilayotgan
harakatning yo‗nalishidadir (harakat oriyentiri
tomon va harakat oriyentiridan).
Demak, xitoy tilidagi asosiy harakat
yo‗nalishi fe‘llari semantikasi so‗zlovchi
turgan joyga yoki so‗zlovchi turgan joydan
yo‗nalgan
harakatni
ko‗rsatish
bilan
cheklanmaydi. Bu fe‘llarning ma‘nosini
tavsiflashda
ular
qo‗llanilayotgan
til
vaziyatini inobatga olish kerak. Til vaziyati
harakat oriyentiriga nisbatan so‗zlovchining
o‗rni, so‗zlovchining turgan joyi (ichida yoki
tashqarida),
so‗zlovchining
ish-harakat
jarayonida ishtirok etishi yoki etmasligiga
ko‗ra farqlanadi.
O‗zbek tilida
kelmoq
va
ketmoq
harakat
yo‗nalishi fe‘llarining lеksik mа‘nоlаrigа
e‘tibоr qаrаtаmiz.
―O‗zbеk tilining izоhli lug‗аti‖dа
(O‗TIL)
kеlmоq
fе‘lining yurish-hаrаkаt bilаn
bоg‗liq quyidаgi mа‘nоlаri kеltirilаdi:
а) yurish, uchish hаrаkаti yoki trаnspоrt
vоsitаlаri bilаn so‗zlоvchigа qаrаmа-qаrshi
tоmоndаn so‗zlоvchi turgаn tоmоngа, jоygа
yo‗l оlmоq, yo‗nаlmоq:
Pоyеzd kеlаyapti
(pоyеzd kеldi);
b) so‗zlоvchi turgаn jоygа yoki
so‗zlоvchi tоmоndаgi jоygа yеtmоq:
Nimаgа
kеlipti?
(O‗TIL, 2008: 2- j. 347-349). Ushbu
fе‘lning ikkаlа mа‘nоsidа hаm yakuniy
chеgаrаgа intilgаnlik mа‘nоsi mаvjud.
Tildа ko‗p qo‗llаnilаdigаn yurish-
hаrаkаt fе‘llаridаn yanа biri
kеtmоq
hisоblаnаdi:
а) o‗z turgаn jоyini tаrk etmоq, o‗z
turgаn jоyidаn bоshqа tоmоngа yo‗l оlmоq:
Mеhmоnlаr uch kun turib kеtishdi
(O‗TIL,
2008: 2- j. 359-360).
O‗zbek tilida
kelmoq
va
ketmoq
harakat
yo‗nalishi fe‘llari gоrizоntаl yo‗nаlish,
Хорижий филология
№3, 2020 йил
101
vеrtikаl yo‗nаlish, mаkоnni tаrk etish,
mаkоngа
yеtgаnlik
mа‘nоlаrigа
egа
bo‗lishigа qаrаmаsdаn, ulаrning bаrchаsidа
chеgаrаgа
intilgаnlik,
yo‗nаlgаnlik
sеmаntikаsi mаvjud.
来
(
kelmoq
) va
去
(
ketmoq
) harakat
yo‗nalishi fe‘llari tahlili quyidagi xulosalarga
olib keladi:
1. So‗zlovchi
subyekt
harakatida
vaziyat ishtirokchisi bo‗lishi mumkin. U sodir
bo‗layotgan harakatni tavsiflaydi, u turgan joy
harakat oriyentiri bilan mos keladi. Bunday
holatda
来
(
kelmoq
) va
去
(
ketmoq
) fe‘llari
qo‗llanilganda, harakat yo‗nalishi o‗zaro mos
bo‗lmaydi.
2. So‗zlovchi
subyekt
harakatida
vaziyat ishtirokchisi bo‗lishi mumkin. U sodir
bo‗layotgan harakatni tavsiflaydi, u turgan joy
harakat oriyentiri bilan mos kelmaydi:
so‗zlovchi yoki harakat oriyentiri yonida,
yoki harakat subyekti yonida bo‗ladi. Bunday
holatda
来
(
kelmoq
) va
去
(
ketmoq
) fe‘llari
qo‗llanilganda, harakat yo‗nalishi bir xil
bo‗lishi mumkin, tafovut − xabar markazida,
so‗zlovchining nimaga urg‗u bermoqchi
bo‗lganidadir.
3. So‗zlovchi subyekt harakati bilan
bog‗liq vaziyatda ishtirok etmaydi. U
vaziyatni
chetdan
kuzatuvchi
sifatida
tasvirlaydi.
Bunday
holatda
来
(
kelmoq
)
va
去
(
ketmoq
) fe‘llarining qo‗llanilishida
harakat yo‗nalishi o‗zaro mos bo‗lmaydi.
Shunday qilib, xitoy tilidagi
来
(
kelmoq
)
va
去
(
ketmoq
) harakat yo‗nalishi fe‘llari
ma‘nolarini ochib berishdagi asosiy jihat bu
sodir etilayotgan harakat oriyentiri hamda
sodir etilayotgan harakat yo‗nalishidir.
Oriyentir
subyektiv
(so‗zlovchi)
yoki
obyektiv
(gapda
ko‗rsatilgan
bo‗ladi)
aniqlanishi mumkin va har doim ham
so‗zlovchining turgan joyi bilan mos
kelmaydi. Harakat oriyentirini ko‗rsatish bilan
bir qatorda, xabar markazi va so‗zlovchining
harakat vaziyatiga munosabati ham juda
muhim.
Xitoy
tilidagi
来
(
kelmoq
)
va
去
(
ketmoq
)
harakat
yo‗nalishi
fe‘llari
semantikasi o‗ta murakkab bo‗lib, ularning
qo‗llanilishi juda ko‗p omillarga bog‗liq.
Аdabiyotlar
1.
Ҳожиев А. Ўзбек тилида кўмакчи феъллар. – Тошкент: Фан, 1966.
2.
Ҳожиев А. Феъл. –Тошкент: Фан, 1973.
3.
Большой китайско-русский словарь: в 4 т. / под ред. И.М. Ошанина. – М.: Наука,
1984.T.4.
4.
Драгунов А.А. Исследования по грамматике современного китайского языка. –
Москва: 1952.
5.
Задоенко Т.П., Хуан Шуин. Oсновы китайского языка. – Москва: Наука, 1986.
6.
Ярцева В.Н. Лингвистический энциклопедический словарь. – Москва: Советская
энциклопедия, 1990. – 709 с.
7.
Яхонтов С.Е. Категория глагола в китайском языке. – Ленинград, 1957.
8.
Li Dejin, Cheng Meizhen. A Practical Chinese Grammar. – Beijing: Sinolinghua, 2003.
9.
吕
叔湘
Lu Shuxian.
现
代
汉语
八百
词
(Hоzirgi хitоy tilining 800 tа so‗zi),. -
北京
:
商
务
印
书馆
, 1997.
10.
刘月
华
，潘文
娱
，故
桦
Liu
Yuehua,
Pan
Wenyu,
Gu
Hua
.
《
实
用
现
代
汉语语
法
(Amaliy zamonaviy xitoy tili grammatikasi)
》
.
北京
:
商
务
印
书馆
, 2013.
11.
张发
明
Zhang Faming.
趋
向
动词
―
来
‖―
去
‖
新
义
(―
来
‖ va ―
去
‖ harakat yo‗nalishi fe‘llari
haqida yangi tushunchalar‖)// 1983.
12.
散文佳作
108
篇
108 шедевральных саньвэней /
乔萍等编著
под редакцией Цзяо Пин.
–
南京
:
译林出版社
, Нанкин: Илинь, 2009.
13.
马烧莹
Ma Shaoin.
现
代
汉语趋
向
动词语义
研究
. Hozirgi xitoy tilida harakat
yo‗nalishi fe‘llari semantikasi tadqiqi. Magistrlik ishi. – Fudan universiteti, 2004.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
102
Мухамеджанова Ш. Семантика глаголов движения
来
[lái] and
去
[qù] в
китайском языке.
Исследователями китайского языка в группе глаголов движения
выделяется особая группа глаголов, выражающая направление совершаемого движения –
глаголы направления движения. В предложении данные глаголы могут выступать как в
функции самостоятельного глагольного предиката, так и в функции дополнительного члена,
именуемого направительным дополнительным членом, ориентационным модификатором
или направительной морфемой. Глаголы
来
[lái] (приходить) и
去
[qù] (уходить) в
китайском языке входят в группу основных простых глаголов направления движения и они
могут участвовать в образовании сложного глагола направления движения. В данной
статье рассматриваются семантические особенности глаголов
来
[lái] и
去
[qù], их
использования, а также способы выражения ситуаций с глаголами направления движенияв
китайском языке при переводе их на узбекский язык.
Muhamedjanova Sh. Semantics of the verbs of action
来
[lái] and
去
[qù] in the Chinese
language.
Researchers of the Chinese language in the group of verbs of motion distinguishes a
special group of verbs that expresses the direction of the movement — and the verbs of the
direction of movement. In a sentence, these verbs can act both as a function of an independent verb
predicate and as a function of an additional term, called a directive additional term, an
orientational modifier, or a directive morpheme. The verbs
来
[lái] (come) and
去
[qù] (go) in the
Chinese language are included in the group of basic simple verbs of the direction of movement and
they can participate in the formation of a complex verb of the direction of movement. This article
discusses the semantic features of the verbs
来
[lái] and
去
[qù], their use, as well as ways of
expressing situations with verbs of the direction of movement in Chinese when translating them into
Uzbek.
