Хорижий филология
№3, 2020 йил
117
THE YOUTH‟S TRIBUNE ЁШЛАР МИНБАРИ
ЧЕТ ТИЛИНИ ЎРГАТИШ ЖАРАЁНИДА МОТИВАЦИЯНИНГ ЎРНИ
Ахмедова Гулизебо Якубовна,
СамДЧТИ магистранти
Калит сўзлар:
чет тили, мақсад, мотивация, ташқи ва ичкимотивация, табиий усул,
субъект, объект, эҳтиѐж, стратегия, машқ.
Қадим
замонларда
тилларни
ўқитиш тажрибаси қаторидачет тилларни
ўқитиш тарихи ҳам кўп асрларга бориб
тақалади. Таъкидлаб ўтиш жоизки, чет
тилларни ўқитиш методологияси тарихи
билан қатор олимлар шуғулланганлар ва
чет тилларни ўқитишда турли хил
усуллардан
фойдалаганлар.
Шундай
етакчи
тадқиқотчилардан
бири
И.В.Рахманов
таъкидлаганидек,
―Чет
тилини ўқитишнинг энг қадимий ва шу
билан бирга энг содда усули бу ―табиий
усул‖ дир‖[4].
Ўқитиш тарихи давомида услублар
бир-биридан мустасно ва бир-бирини
тўлдирган ҳолда ўзгарган бўлишига
қарамасдан,машҳур
педагоглар:
Я.А.Коменский,
И.Г.Песталоци
ва
А.Дистервеглар
томонидан
ишлаб
чиқилган услубларда бу жараѐннинг
мураккаблиги
ва
кўп
компонентли
эканлиги тўғрисидаги фикрлар бугунги
кунда ҳам аҳамиятлидир.А.Дистервегнинг
фикрига кўра,ўқитиш қуйидагиларни ўз
ичига олади:
1)ўқитиладиган
шахс,талаба-
субъект;
2) ўқитиш ва ўрганиш -бу ўқув
предмети;
3)ўқувчи жойлашган ташқи шароит,
вақт, жой ва ҳ.к;
4)сабоқ берувчи- ўқитувчи [2].
Чет тилларни ўргатиш жараѐни
билан
боғлиқ
масалалар
юзасидан
мамлакатимизнингетуктилшунос
олимлари:
А.Абдуазизов,
Ж.Бўронов,
Ж.Жалолов, А.Бушуй, Ш.Сафаров ва
ҳоказоларнинг
олиб
борган
илмий
тадқиқотлари Ўзбекистонда чет тил
ўқитиш методикаси илмий мактабининг
шакллланишига хизмат қилди.
Ж.Жалолов, нима учун чет тили
мактабда ўқитилади?– дегансаволга, чет
тилни амалий, таълимий, тарбиявий ва
ривожлантирувчи
мақсадларда
ўрганадилар
деб
жавоб
қайтариш
мумкинлигини таъкидлаган.
Чет тилини амалий мақсадда
ўрганиш ушбу тил ѐрдамида керакли
ахборот олиш ва бошқаларга етказиш
маъносини англатади. Таълимий мақсадда
чет тилини ўрганишнинг ўқувчи мантиқий
тафаккурини
баҳоли
қудрат
ривожлантиришга
ва
хотирасини
яхшилашга ҳамда уларнинг билим савияси
ва умумий маданиятини кўтаришга нафи
тегади.Чет тил ўқитишнинг тарбиявий
мақсади
ўқувчиларга
ғоявий-сиѐсий
тарбия бериш, уларда ақлий меҳнат
кўникма ва малакаларини ҳосил қилиш,
шунингдек,
ўқувчиларнинг
билиш
фаоллигини
оширишдир.
Таълимнинг
тўртинчи
мақсади
―ривожлантирувчи
мақсад‖ тушунчаси ўқувчи шахсининг
ақлий, ҳиссий ва мотивацион (ички
туртки)
тарафини
ривожлантиришни
ифодалайди [1].
Хорижий
тилларни
ўқитишда
нафақат ўқитувчининг касбий маҳоратини,
балки
талабаларнинг
индивидуал
хусусиятларини,
хусусан,
уларнинг
қизиқишларини,
эҳтиѐжларини,
интилишларини, иштиѐқларини ва бошқа
омилларниҳам эътиборга олиш муҳимдир.
Ҳозирги замон руҳшунослари ва
педагоглари
ягона
фикрни,
яъни
фаолиятнинг сифати ва натижаси, биринчи
навбатда,
шахснинг
иштиѐқи,
яъни
мотивациясига боғлиқ эканлигини эътироф
этишади. Зеро, айнан мотивация мақсадга
эришишнинг
турли
усуллари
ва
воситалари
учун
туртки
бўлади.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
118
Мотивация инсоннинг барча фаолиятини
хусусан,
меҳнат
ва
билимини
ҳаракатлантирувчи омил ҳисобланади.
Мотивацияни аниқ, ҳақиқий ва якуний
муваффақият қўллаб қувватлаб туради.
Муваффақият
бўлмаса,
мотивация
йўқолади ва ҳар қандай фаолиятни амалга
оширишга салбий таъсир кўрсатади.
Чет тилини ўрганишда ўқувчининг
ички кечинмалари (эмоцияси)ва ички
турткиси (мотивацияси)ни рўѐбга чиқариш
муҳим эканлиги назарий асослаб берилган.
Агар
ўқувчининг
мотивациясини
оширсак,ўқув жараѐни тўлақонли мазмун
касб этади.
Сўнгги пайтларда руҳшуносликда
мотивациянинг икки турини ажратиш
одатий ҳолга айланди. Улар ташқи ва
ичкимотивациялар бўлиб,ташқи мотивация
рағбатлантириш
ва
жазолашга
асосланади,ички мотивация эса ҳеч қандай
ташқи
омилларсизинсоннинг
ички
руҳиятидан
келиб
чиқади.Шак-
шубҳасиз,шаклланган мотивация ҳар бир
талабанинг чет тилини ўзлаштиришдаги
фаоллигини белгилаб беради. Америкалик
психолог Л.Якобовицнинг фикрига кўра,
чет тилининг учдан бир қисмидан кўпроғи
ўрганиш ва ўрганишга бўлган иштиѐққа
боғлиқ [3].
Агар талабада ички мотивация
устунлиги
кузатилса,унда
у
тилни
ўзлаштириш учун энг муҳим қадам
ташлаганига амин бўлиш мумкин.Талаба
ўқиш ва тинглаш учун материалларни ўзи
танлайди, яъни, у чет тиллари орқали ўз
мақсадларини ифода этишга ҳаракат
қилади.
Эҳтимол,
битта
фанни
ўзлаштиришдаги
муваффақият
бошқа
фанларни ҳам янада пухта ўрганишга
рағбатлантирувчи омил бўлиб хизмат
қилиши мумкин.
Методик
манбаларда
ички
мотивациянинг уч тоифаси маълум:
1) истиқболга оид (чет элга бориш,
тилни ўз иш фаолиятида қўллаш);
2)
яқин
келажакка
тегишли
(кечалар, конкурслар, олимпиадаларда
иштирок этиш,деворий газетага мақолалар
тайѐрлаш);
3)
муаллим
топшириғини
бажаришга қаратилган мотивация бўлади.
Охиргисини шартли равишда яқин
мотивация
дейиш
мумкин.
Дарс
вазифаларини
бажаришда
мотивация
муҳим аҳамият касб этади [1].
Чет тилини ўқитишда турли хил
мотивация усуллари мавжуд, яъни
қизиқишни ошириш йўллари, масалан,
талабанинг қизиқишини инобатга олган
ҳолда
ўқув
курсини
ташкил
этиш,қизиқарли
материалларни
танлаш,индивидуал ўқув йўлини вужудга
келтириш ва бошқалар. Бакалавриат
босқичида,талаба эндигина институтга
ўқишга
кирганида,янги
жамоа
ва
шароитларга мослашиши
учун
унга
муайян вақт керак. Шу вақтда талабанинг
ўқишга
бўлган
мотивациясини
шаклллантиришда ўқитувчининг ўрни
муҳим роль ўйнайди. Маълумки, чет
тилини ўрганишгача бўлган ѐки уни
ўрганишни бошлаган даврларда талабада
одатда,ташқи иштиѐқ таъсири кўпроқ
бўлади. Секин-аста, мослашув жараѐни
якунлана борган сари, талабанинг ташқи
мотивацияси ички мотивацияга айланиб
боради. Ҳар қандай талаба ўз тенгдошлари
билан хорижий тилда мулоқот қилишни,
қўшиқлар куйлашни, четдавлатлар ҳақида
ўқиб ўрганишни хоҳлайди. Кўпчилик чет
тилини ўрганиш жараѐнини романтик
―саргузаштларга бой‖ яъни, янги нотаниш
дунѐни кашф этгандек ҳис қилишади.
Умуман айтганда, аксарият одамлар чет
тилида
гаплашишни,
тўғридан-тўғри
мулоқот қилишни хоҳлайдилар.
Баъзан,
чет
тилини
ўрганиш
жараѐни эндигина бошланган пайтда
кўпчилик
талабаларнинг
муносабати
ўзгариб қолади, яъни иштиѐқи сўниб
қолади.
Чунки
янги
тилни
ўзлаштиришдаги қийинчиликлар, улар
режалаштирган мақсадларга эришишга гўѐ
―ҳалақит‖ беради. Натижада, қизиқиш
сўнади, фаоллик йўқолади, чет тилини
ўрганишга қаратилган иштиѐқи сусаяди,
умумий ишлаш қобилияти пасаяди, бу эса
ўз навбатида, ўзлаштиришга салбий таъсир
қилади ва ҳоказо. Бундай ҳол мактабда ва
олий ўқув юртларида чет тилини ўрганиш
Хорижий филология
№3, 2020 йил
119
билан боғлиқ кенг тарқалган муаммодир.
Бундай вазиятда: мотивациянинг сусайиши
унинг
салбий
оқибатлари
объектив
жараѐнми ѐки ўқитувчи шахсига ва бошқа
ташқи омилларга боғлиқми? дейилган
савол туғилади.
Аммо, талабалари чет тилларини
мукаммал
ўрганган
тажрибали
ўқитувчиларнинг иш фаолияти бундай
саволларга ойдинлик киритиши мумкин.
Юқорида
мотивацияни
чет
тилини
ўрганишдаги
муҳим
омил
деб
таъкидланганидек, у талаба субъектив
дунѐсининг жиҳати ҳамдир, яъни ҳар
қандай фанни ўзлаштириш авваламбор,
унинг
эҳтиѐжлари
ва
қизиқишлари
туфайли юзага келади. Ўқитувчининг
ўқитиш жараѐнидаги роли билвосита
бўлиб,уўқувчилар учун олдиндан қулай
шароитлар
яратиб
бериши
ҳамда
ўқувчиларда
шахсий
қизиқишларни
уйғотадиган заминни вужудга келтиришга
ѐрдам бериши мумкин.
Тил
ўрганиш
жараѐнида
ўқитувчилар ўқувчиларнинг қизиқишини
қўллаб-қувватлашлари,
диққат
билан
тингланадиган қизиқарли машғулотларни
режалаштиришлари ва яратишлари зарур.
Ўқитувчилар
тил
ўрганишда
ѐрдам
берадиган стратегияларга эга бўлсалар, бу
уларнинг келгусидаги иш фаолиятларида
ҳам ѐрдам бериши мумкин. С.Бенкареф
ўқитувчилар томонидан қўлланиладиган
ушбу
мотивацион
стратегияларнинг
айримларини
санаб
ўтган.
Улар
қуйидагилардан иборат:
1.Ўқитувчи
дарс
жараѐнида
ижобий муҳитни яратиши ва хавфсиз
иқлимни таъминлаши керак;
2.Ўқувчиларга
ўз жамоасининг
қадрли аъзоси эканлигини ҳис қилишга
ѐрдам бериши ва ўқувчиларни ўзларини
қандай баҳолашга ўргатиш;
3.Ўқувчиларга унча осон бўлмаган
ва ўта қийин бўлмаган вазифаларни
бериш, ҳамда уларни муваффақиятли
бажаришлари учун имкониятлар яратиш;
4.Ўқувчиларга
таълим
мақсадларини
ривожлантиришга
қаратилган
манбаларни
танлашда
кўмаклашиш;
5.Дарс жараѐнидаги мавзуларни
ўқувчилар ҳаѐти,уларнинг қизиқишлари
билан боғлиқ бўлган амалий машғулотлар
билан бойитиш;
6.Ўқув
машғулотларида
қатнашмайдиган, мотивацияси пасайган
ўқувчиларга, баъзан, улар ўқиб ўрганишни
истайдиган мавзуларни танлашни таклиф
этиш[5].
Ўқувчиларнинг
мотивациясини
оширадиган
мукаммал
формулани,
ўқитувчи ўз ўқувчиларининг билим ва
хоҳишларини
инобатга
олган
холда
юқоридаги мотивацион стратегияларни
қўллаш орқали яратиши мумкин. Ўқитувчи
ўқувчиларнинг муваффақиятини амалга
оширадиган янги мотивацион ғоялар
устида изланишлар олиб бориши, унинг
педагогик маҳорати ва салоҳиятини
оширишга замин яратган бўлади.
Ҳозирда чет тилларни ўрганишда
ўқувчилар гапириш, тинглаш, ўқиш ва
ѐзиш кўникмаларини мукаммал эгаллашни
хоҳлайдилар. Бундан бир неча йиллар
давомида
чет
тилини
ўқитишда
асосан,дарс
жараѐнида
матнларнинг
таржимасига кўпроқ эътибор қаратилган.
Бу эса ўқувчиларнинг оғзаки нутқи
ривожланишига тўсиқ бўлган. Ҳолбуки,
дарс
жараѐнида
оғзаки
нутқни
ривожлантириш кўплаб педагогларнинг
олдида турган муҳим масаладир. Улар
турли хил машқларни дарс жараѐнида
қўллашни тавсия этдилар. Зеро, бу
машқлар нафақат ўзлаштириши яхши,
балки
айнан
мотивацияси
суст
ўқувчиларнинг
оғзаки
нутқини
ривожлантириш учун ҳам самаралидир.
Шундай машқлардан бири ―Round Robin‖
дарс жараѐнида қўлланилиши мумкин.
Синф ўқувчилари кичик гуруҳларга
бўлинади. Ҳар бир гуруҳда беш нафар
ўқувчи бўлиши мақсадга мувофиқдир.
Ўқувчиларга вазифа сифатида ўқилган
асарни бешта (агар гуруҳда олти в.ҳ бўлса)
гап билан умумлаштириш берилади.
Гуруҳдаги биринчиўқувчибиринчи гапни
ѐзади, кейин эса ўқувчилар қолган
гапларни
навбатма-навбат
ѐзишади.
Вазифа сўнгида ҳар бир гуруҳда бештадан
умумлаштирилган гаплар бўлиб, гуруҳдаги
Хорижий филология
№3, 2020 йил
120
ҳар
бир
ўқувчи
бу
вазифанинг
бажарилишига ўз ҳиссасини қўшган
бўлади. Ҳар бир гуруҳ ўзларининг
умумлаштирилган
гапларини
бошқа
гуруҳларга муҳокама учун топширишади.
Гуруҳлар
бир-бирларининг
бажарган
вазифаларини кўриб чиқишади ва энг
яхшиси
танлаб
бунинг
сабабини
кўрсатишади.
Агар
кичик
гуруҳлар
иштирокчилари танлаш натижасида ўзаро
келиша
олмасалар,
турли
хил
гуруҳларнинг энг мазмунли,савияли
хулосаларидан ўзлари учун танлаб олишга
рухсат
берилади.
Бундай
машқ
мотивацияси
суст
ўқувчиларга
ҳар
томонлама фойдалидир. Яъни, ўқувчи бир
вақтнинг ўзида ҳам гуруҳда, ҳам якка
тартибда вазифани бажаради. Ўқилган асар
юзасидан у ҳам муайян фикр билдириб,
гуруҳда ўз ўрнига эга эканлигини ҳис
қилади [8].
Кўпчилик педагогларнинг фикрича,
ўйин тарзида бериладиган машқлар ҳам
ўқувчиларнинг
мотивациясини,
яъни
қизиқишларини орттиришга сабаб бўлади.
Хорижий
педагоглар
Саундерс
ва
Круколларнинг фикрича, агар янги тилни
ўрганиш
жараѐнида
ўрганувчи
қийинчиликларга дучор бўлса, айнан ўйин
шаклида ташкил этилган вазифалар катта
самарага
эгадир.
Ўйинли
машқлар
жараѐнида ўрганувчи хато қилишдан
қўрқмайди, бу эса унинг мотивацияси
ошишига туртки бўлади [7].
Бироқ
тилни
ўрганишда
кўнгилочар,рақобатлашадиган анъанавий
ўйинларни ўйнаш назарда тутилмайди.
Тилни
ўрганишда
фойдаланиладиган
ўйинлар айнан бир мақсад, яъни тилни
ўрганишга қаратилган ўйинли машқлар
бўлса мақсадга мувофиқ бўлади. Масалан,
реал ҳаѐтни ўз ичига олган ―
Role-play
‖
машқлари туркумига кирувчи ―
TV
Discussion Panel Role Play
‖ ўйин машқи
ўқувчиларнинг
оғзаки
нутқини
ривожлантиришга қаратилган. Бу машқда
синфдаги барча ўқувчилар қатнашишлари
мумкин. Ўқувчиларга ўзлари хоҳлаган
машҳур киши бўлиш танлови берилади.
Ўқитувчи телекўрсатув бошловчиси бўлиб,
ўз кўрсатувига ўқувчилари танлаган
машҳур
шахсларни
таклиф
этади.
Телебошловчи меҳмонларга муҳокамали
мавзудаги саволлар билан мурожаат
қилади.
Масалан,
сиз
атроф-муҳит
муҳофазаси ҳақида нима дея оласиз. Ҳар
бир иштирокчи берилган саволга жавоб
беради. Ўқувчилар саволларга ўзлари
танлаган машҳур шахс характери юзасидан
ўзжавобларини беришлари мумкин. Бу
жараѐнда ўқувчилар янги мавзудаги яъни
атроф-муҳитга
оид
сўзлардан
фойдаланишлари мумкин [6].
―
Role-play
‖
машқлари,
ўқувчиларнинг
ўз
фикрларини
баѐн
этишда,
тил
ўрганишдаги
қийинчиликларни бартараф этишга ва энг
асосийси уларнинг мотивациясини, яъни
ўзларига бўлган ишончларини оширишга
кўмаклашади.
Чет тилини ўргатиш мураккаб ва
масъулиятли вазифа эканлигига ҳар бир
педагог ўз иш тажрибасида дуч келади.
Айнан шу қийинчиликларни бартараф
этиш йўлларини излай бошлайди ва
ўқувчиларнинг тилга бўлган қизиқиш ва
қобилиятларини янада ошириш истаги
пайдо бўлади. Ўқувчиларнинг тилга
бўлган қизиқишларининг ўзигина тилни
ўрганишларига
кўмаклаша
олмайди.
Ўқувчиларнинг
қизиқишларини
ҳаракатлантирувчи куч бу мотивация
эканлигини ѐддан чиқармаслик зарур.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, чет
тилини ўрганишдаги мотивация, ўз ичига
мақсад, шижоат, хоҳиш ва муносабатни
қамраб олганлиги туфайли, у барча
муваффақиятларнинг
калитидир.
Чет
тилини ўрганишда мотивацияси кучли
ўқувчи шак-шубҳасиз мотивацияси кучли
бўлмаган ўқувчига қараганда тилни тезроқ,
осонроқ ва самаралироқ ўрганади. Демак,
мотивацияни
чет
тилини
самарали
ўқитишдаги асосий омиллардан бири ва у
дарс жараѐнида муҳим роль ўйнайди деб
атасак, айни ҳақиқатни айтган бўламиз.
Хорижий филология
№3, 2020 йил
121
Адабиѐтлар
1.
Jalolov J.J. Chet til o`qitish metodikasi.‖ O`qituvchi‖,- Toshkent: 2012.
2.
Дистервег А. Хрестоматия по истории педагогики. – Минск: Высшая школа, 1971.
3.
Корсак Н.В. Учебно-методический комплекс по учебной дисциплине ―Психология
усвоения иностранных языков‖. - Гомель, 2017.
4.
Рахманов И.В. Основные направления в методике преподавания иностранных
языков в XIX-XX вв. - М.: Педагогика, 1972.
5.
Bencharef S.The teacher as a motivational factor in enhancing students‘ communicative
proficiency. Master`s Dissertation, University of Biskra, 2009.
6.
Benzahra N. The role of intrinsic motivation in developing the students` speaking skill.
Master‘sDissertation, University of Biskra, 2013.
7.
Dolly J.Y. Creating a low-anxiety classroom environment: What does language anxiety
research suggest? The Modern Language Journal, Vol.75, No.4 (Winter,1991), pp. 426-439.
8.
Joanne C., Stephen S. Literature in the language classroom. Cambridge UniversityPress,
Cambridge, 1987.
Ахмедова Г. Роль мотивации в процессе обучения иностранного языка.
В статье
рассматривается роль мотивации в обучении иностранного языка. Представлены виды
мотивации, оказывающие влияние на успешное достижения результатов обучения.
Ahmedova G. The role of motivation in the process of teaching a foreign language.
The
article discusses the role of motivation in teaching a foreign language. The types of motivation that
influence the successful achievement of teaching are presented.
