Хорижий филология.
№1, 2018 йил
69
АТОҚЛИ ОТЛАРНИНГ ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРДА
ФУНКЦИОНАЛ–СЕМАНТИК ТАҲЛИЛИ
(лингво-методик таҳлил)
Г.Х. Обруева
СамДЧТИ ўқитувчиси
Калит сўзлар:
атоқли от, турдош от, лингвистика, идентификация, маъно,
компонент, фразеологик бирлик, фактор, функция
.
Ономастика
муаммоларига
бағишланган
кенг
кўламли
адабиѐт
мавжудлигига қарамасдан, тадқиқотчилар
томонидан ҳанузгача атоқли отга (АО) хос
ягона концепция ишлаб чиқилмаган.
Олимларнинг АО моҳияти ва маъноси
масаласидаги қарашлари кўп ҳолларда
тамоман қарама–қарши ҳамда ўзаро инкор
қилинади.
Аксарият тилшунослар АОларни
луғат бойлигининг четки, «қўшимча»
қисми деб ҳисоблашади. Улар АО ва
турдош отлар (апеллятивлар) орасидаги
фарқ АОнинг маънога эга эмаслигида деб
билган. АО умумий маъноси асосида эмас,
балки, индивидуал шартли белгилар
асосида тавсифланади, яъни уларнинг
асосий функцияси сифатида «ниҳоятда
ягона
бирлик»ни
ифодалаш,
идентификациялаш кўзда тутилади.
АОнинг функционал ва тилга оид
ўзига хослиги тилнинг барча сатҳларида,
жумладан, фразеологияда ҳам унинг
семантик
табиати
намоѐн
бўлиши
хусусиятларини кўриб чиқиш заруриятини
белгилайди.
Тилшунослик
тараққиѐтининг
замонавий
босқичида
АО
мавқеи
масаласининг ечилмаганлиги олимларни
АОни тавсифлаш мезонларини унинг тил
ва нутқнинг турли сатҳлардаги аксини
тадқиқ
этишдан,
жумладан,
АО
функцияларининг
фразеологизмлар
таркибидаги таҳлилидан излашга ундайди.
Cўзнинг фразеологик моҳияти, яъни
унинг фразеологик бирлик (ФБ) таркибида
амал
қилиши
худди
шу
сўзнинг
фразеологизмдан ташқи мавжудлигидан
фарқ қилади. Бироқ олимларнинг сўз - ФБ
компонентига қарашлари кўпинча қарама-
қарши бўлиб чиқади: айримлар уни тўла
маъноли
лексема
деб
ҳисобласа,
бошқалари унинг семантикасини кескин
инкор қилишади. Шунга кўра, атоқли
отдек мураккаб тилга оид белгининг ФБ
таркибида амал қилишининг ўзига хос
хусусиятларини
ўрганиб
чиқиш
долзарбдир. Бундай таҳлил атоқли отнинг
семантик
трасформациясини
очиб
беришгагина эмас, балки, сўз - ФБ
компонентининг табиати ҳақидаги масала
ечимига ҳам кўмаклашиши мумкин.
Турдош отларга (ТО) хос лексик
маънонинг муҳим белгилари йиғиндиси
унинг мантиқий ўзаги - тушунчаси бўлган
турли
предметлар
синфи
билан
боғлиқлигига кўра белгиланади.
Атоқли оларнинг (АО) тилга оид
вазифаси тамомила бошқа. У объектни
индивидуаллаштиришда ўзига ўхшаганлар
қаторидан
ажратилиши
лозим.
АО
сигнификатив
ўзига
хослиги
якка
денотатлар
мавжудлиги
ва
индивидуаллаштириш
жараѐни
билан
боғлиқдир.
Турдош отлар тил лексик–семантик
системасининг
фаол
элементлари
ҳисобланади. Уларнинг маъновий мазмуни
ва ўзига хос кўрсаткичлари уларнинг
семантик
чегараларини
аниқ
белгилайдиган полисемия, синонимия,
антонимия
сингари
парадигматик
категориялар билан белгиланади.
Маълум туркум ичида АОнинг
функционал айнанлиги ҳамда индивидуал
қўлланувда денотат билан узвий алоқаси
уларни
ўзаро
семантик
гуруҳларга
бирлашиш имкониятидан маҳрум қилади
ва лексиканинг бошқа қатламлари билан
ўзаро муносабатга тўсиқ бўлади. Ушбу
омиллар АО тизимли алоқасини кескин
чегаралаб,
уларнинг
мавжудлигини
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
70
алоҳида, ѐпиқ гуруҳ сифатида белгилаб
берди. Бу маънода АОларни ҳар қандай
тил лексик системасининг пассив, алоҳида
ажралиб қолган, синонимик гуруҳлар
ташкил қилолмайдиган ва омонимлар,
антонимик қарама–қаршиликлар йўқлиги
ҳамда кўп маънолилик билан ажралиб
турувчи аъзолар деб эътироф этмоқ лозим.
Якка денотатлар номи сифатидаги
АО
ва
уларга
структур–адекват
ҳисобланган АО ФБ тушунча ҳажми ва
мазмуни билан фарқланади. Масалан,
―
Mark Tapley”
АО бир шахсга мос
хусусиятлар мажмуини ўзида мужассам
этса,
―
а
Mark
Tapley
‖
эса
ФБ
денотатларининг чекланмаган миқдорига
фақат бир хусусият (―ҳаѐтдан мамнунлик‖)
предикатлаш қобилиятига эга. Бинобарин,
миқдор бу ерда сифатга ўтмоқда.
ФБ
таркибидаги
АОнинг
―апеллятив‖
хусусияти
унинг
ҳам
парадигматик, ҳам синтагматик сифатлари
билан белгиланади. Шу билан бирга, ҳали
кўп нарсани аниқлаш ва бунинг учун икки
йирик лингвистик масалани ҳал этиш
зарур бўлади: 1) АОли ФБлар структур –
семантик турларини тавсифлаш ва 2)
АОли
ФБларда
семантик
долзарблашувнинг релевант жиҳатдан
ўзига хослигини очиб бериш.
Атоқли отларнинг фразеологик
нуқтаи назардан турдош отларга айланиш
жараѐни, унда ономастик компонентнинг
ФБ
таркибида
қўлланилишига
хос
функционал
семантик
хусусиятлар
қуйидагилардан келиб чиққан ҳолда
ѐритиб берилади: 1) ФБ таркибидаги
АОнинг
сифат
жиҳатидан
ўзгариш
механизмининг
ўрганилиши;
2)
бу
жараѐнга кўмак берувчи омилларни
аниқлаш; 3) маъно ўзгариш усулларини
тизимлаш.
ФБ таркибида АОнинг семантик
жиҳатдан ўзгариш йўллари хилма-хилдир.
Маъно ўзгариши усулини аниқлашда
аввало, ФБ генезиси хусусиятини ҳисобга
олиш зарур. АО компонентли ФБлар
генетик
нуқтаи
назардан
маълум
(йўқотилган ѐки мавжуд) денотатга бориб
тақалади ва биз уларни детерминлашган
ФБлар деб атаймиз. Улар қаторига
the real
Simon Pure
- ―ҳақиқий, асл нимадир‖
(С.Сентливр
(S.Centlivre,
1667-1723)
персонажи (A Bold Stroke for a Wife)
исмига кўра) иборасини қўшиш мумкин.
Мазкур структура типи
Dutch
[―голландча‖] маънони англатади. Ушбу
салбий маънони англатувчи ФБ англо-
голланд қарама–қаршилиги пайтига тўғри
келади [XVII аср]:
Dutch courage
[―ичган
пайтда мардлик‖],
Dutch
concert
[―итлар
концерти‖],
Dutch comfort
(ѐки consolation)
[―юпанч‖],
Dutch bargain
[―бир томонлама
фойда‖] ва бошқалар. Сифатнинг архаик
маъноси мавжудлиги ушбу номларнинг
ички шаклланишининг йўқолишига олиб
келадиган ономафразеологик бирликни
келтириб чиқади. Бошқача айтганда ФБ
маънолари ва уларнинг АО қисмларининг
сўзма-сўз мазмуни билан алоқа узилади.
Ўз вақтида бу қайта англаш учун
эктролингвистик
омиллар
талқин
қилинади (яъни объектив воқелик билан).
У тилда амалга оширадиган фикрлашни
акс эттирди.
Илк денотат йўқлигини намоѐн
қилган
фразеологизмларни
биз
индетерминланган ФБлар деб атаймиз.
Прототипларига
эга
бўлмаган
АО
компонентли қуйидаги иборалар бунга
мисол бўлади:
tin Lizzie
– ―арзон машина‖,
big John
– ―янги аскар‖.
ФБ таркибидаги атоқли отлар
сифатий
жиҳатдан
бошқа
компонентларнинг структур тузилиши
билан
боғлиқдир.
Атоқли
отлар
идивидуаллаштириш, идентификациялаш
меъѐрий хусусиятларини йўқотиб, баъзида
бир қатор предметлар шартли белгисига,
баъзида эса баҳолашга оид тавсиф
воситасига айланади. Масалан, қуйидаги
ономафразеологизмлар
Land‟s
End
[―Лендс-Энд‖ (Буюк Британия жануби-
ғарбининг чекка қисми, ―ернинг тугаган
қисми‖]; Solomon‘s wisdom [―Соломон
донишмандлиги‖]; Caesar‘s wife [―Цезарь
рафиқаси‖, ―шубҳа остида бўлмаган
шахс‖]; weary Willie [―довдир‖]; a Paul Pry
[―бошқалар ишига бурун суқувчи шахс‖]
ва бошқалар.
Замонавий инглиз тили таркибида
атоқли отга эга бўлган ФБда а)АО турдош
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
71
отга яқинлашган сайин унинг сифати
ўзгаради ва якка, конкрет, хусусийдан
мавҳумлашиб,
умумий
тушунчани
ифодалаш хусусиятига эга бўлиши эркин
қўлланишдан фарқли ўлароқ, АО сифати
ўзгаришига
таъсир
қилади.
Эркин
қўлланилишда
АО
яхлит
маъно
умумийлигидан
иборат
мазмуний
структурага эга бўлиб, бир вақтнинг ўзида
ҳам умумий, ҳам якка тушунчани
ифодаловчи сифатида келади; б) ФБ
таркибида АО маъно ўзгариши усулини
аниқлаш учун генезис катта аҳамиятга
эгадир.
АО
мураккаблиги
ва
―кўп
қиѐфалилиги‖
ФБ
таркибида
унинг
функциялари
ранг–баранглигини
белгилайди.
Агар
экстралингвистик
функциялар АОни унинг денотат билан
алоқаси нуқтаи назаридан тавсифласа,
интралингвистик
функциялар
атоқли
отнинг бошқа томонларини фонографик
қиѐфаси ўзига хослиги, конкретлик,
индивидуаллик,
доимий
экспрессив
имкониятларини акс эттиради.
Адабиѐтлар
1. Бушуй Т.А. Язык в историко-культурном ракурсе // Вестник Казахского
университета международных отношений и мировых языков имени Абылай хана. Серия
―Филология‖.-Алматы, 2009. - №1. – С.9-14.
2. Dunkling L.A. First names first. –London: Dent, 2007. – P. 120-121; Willems
K.Eigenname und Bedeutung. Ein Beitrag zur Theorie des ‗homen proprium‘.-Heidelberg: C.
Winter, 2006. –S.88-89.
3. Aitchison J. Words in the Mind: An Introduction in the Mental Lexicon. – Oxford; New
York: Basil Blackwell, 1994.- 290 p.
4.Толстой Н.И. Ещѐ раз о «семантике» имени собственного // Актуальные проблемы
лексикологии. – Минск: БГУ, 1970. – С. 201-204.
Обруева Г.
Функциально - семантический анализ фразеологических единиц с
именами собственными (лингво - методический анализ).
Данная статья посвящается
исследованию фразеологических единиц с именами собственными. В статье также
подробно описивается некоторые фразеолгогические единицы с семантическим
обозночениями и компонентами более того, приводятся много примеров по различным
контекстам.
Obrueva G
.
Functional-semantic analysis of phraseological units with proper names
(lingual-methodic analysis).
The article is devoted to the investigation of phraseological units with
proper nouns. Moreover the article describes some phraseological units with semantic
characteristics and component. A lot of examples are given on various contexts.
