Автохтонные основы истории происхождения узбекского народа

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
CC BY f
28-38
7
6
Поделиться
Аскаров, А. (2015). Автохтонные основы истории происхождения узбекского народа. Востоковедения, 2(2-3), 28–38. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/oriental-studies/article/view/15538
Ахмадали Аскаров, Ташкентский государственный институт востоковедения

академик, доктор исторических наук

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В данной статье на основе анализа археологических, антропологических и письменных  (древнекитайских)  источников  выявляется  автохтонная  основа  обоих этнических (прототюркских и древнеиранских) пластов происхождения узбекского народа на  примере  археологических  памятников  эпохи  неолита  Средней  Азии.  Прототюрским корнем  послужила  кельтеминарская  культура  с  протоевропеоидским  антропологическим материалом,  а  древнеиранским  –  джейтунская  культура  со  своим  восточносредизем-номорским  антропологическим  типом.  Их  синтез,  начиная  с  эпохи  бронзы  до  поздней античности,  привел  к  сложению  «расы  Среднеазиатского  междуречья»  –  характерному типу современных узбеков и равнинных таджиков.

Похожие статьи


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

28

АСҚАРОВ АҲМАДАЛИ

Академик, тарих фанлари доктори

Ўзбек халқи келиб чиқиш тарихининг автохтон асослари

Аннотация.

Мазкур мақолада археологик, антропологик ва ёзма (қадимий хитой) ман-

балар таҳлили асосида ўзбек халқининг келиб чиқиши икки этник (прототурк ва қадимий
эроний) қатламининг автохтон асоси Ўрта Осиёда неолит даврининг археологик ёдгор-
ликлари мисолида аниқланади. Прототурк илдиз бўлиб протоевропеоид антропологик ма-
териалли Калтаминор маданияти, қадимий эроний илдиз бўлиб эса шарқий Ўртаер денгизи
антропологик типли Жайтун маданияти хизмат қилган. Бронза давридан бошланиб, кеч
антик даврларгача бўлган уларнинг қоришуви “Ўрта Осиё икки дарё оралиғи ирқи” –
ҳозирги замон ўзбеклари ва қирли тожикларга хос типнинг шаклланишига олиб келди.

Таянч сўз ва иборалар:

Ўрта Осиё, археологик қазишмалар,“номаълум ёзув”, архео-

логик ва палеоантропологик материаллар, энеолит ва бронза даври, илк темир даври,
антик давр, ибтидоий қабилалар, Жайтун маданияти, икки тиллилик, туркий тил,
шимоли-шарқий эроний тиллар, автохтон.

Аннотация.

В данной статье на основе анализа археологических, антропологических и

письменных (древнекитайских) источников выявляется автохтонная основа обоих
этнических (прототюркских и древнеиранских) пластов происхождения узбекского народа
на примере археологических памятников эпохи неолита Средней Азии. Прототюрским
корнем послужила кельтеминарская культура с протоевропеоидским антропологическим
материалом, а древнеиранским – джейтунская культура со своим восточносредизем-
номорским антропологическим типом. Их синтез, начиная с эпохи бронзы до поздней
античности, привел к сложению «расы Среднеазиатского междуречья» – характерному
типу современных узбеков и равнинных таджиков.

Опорные слова и выражения:

Средняя Азия, археологические раскопки,“неизвестная

надпись”, археологические и палеоантропологические материалы, эпоха энеолита и
бронзы, эпоха ранннго железа, первобытные племена, культура Жайтун, билингвизм,
тюркский язык, северо-восточные иранские языки, автохтонный.

Summary.

In this article, based on the analysis of archaeological, anthropological and written

(ancient Chinese) sources revealed the autochthonous basis of both ethnic (and proto-Old Iranian)
origin layers of the Uzbek people in the example of the archaeological sites of the Neolithic Age in
Central Asia. Proto-Turkic root served with Kalaminar culture proto-European anthropological
material and ancient Iranian - Jaytun Eastern Mediterranean culture with its anthropological type.
Their synthesis, starting from the Bronze Age to the late antiquity, has led to the addition of "Central
Asian interfluve race" - a characteristic type of modern Uzbeks and Tajiks plains.

Keywords and expressions:

Central Asia, archaeological source, “unknown writing”,

archaeological and paleonthropological materials, the Neolithic and Bronze Ages, the Early Iron
Epoch Age, Jaytun and Kaltaminar cultures, bilinguistics, Turkic language, the North-Eastern
Iranian languages, autochthonous.

Ушбу тадқиқотнинг илмий концепцияси асосида ўзбек элатининг халқ

сифатида тарихан шаклланиши Марказий Осиёнинг туб жойли туркий ва
эроний тилли қабила ва элатларининг узоқ асрлар давомида этник қоришуви
асосида Мовароуннаҳр ва унга туташ ҳудудларда таркиб топганлиги қайд
этилган. Бинобарин, бу тарихий ҳақиқат, узоқ ўтмишимиз учун ёзма тари-


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

29

хий маълумотларнинг деярли йўқлигидан, асосан археологик ва палеоан-
тропологик материаллар таҳлили асосида ёритилди.

Маълумки, шу кунга қадар ёзилган тарихий ва тарихий лингивистик

илмий адабиётларда Марказий Осиёнинг Туркистон ёки Ўрта Осиё деб
номланиб келган ҳудудларининг қадимги аҳолиси эроний тилли эди, туркий
тилли қабила ва элатлар бу заминга илк ўрта асрларда (милодий VI аср
ўрталаридан), кейинроқ эса туркий этник қатлам, унинг шимолий ҳудуд-
ларига антик давридан (мил. авв. III–II асрлардан) кириб келишган, деган
фикр хукмрон эди. Фундаментал тарихий асарларда, дарслик ва ўқув қўл-
ланмаларда ўтмиш тарихимизга бўлган бундай қараш устувор эди.

Бундай назарий ва маърифий қараш Ғарбий Европа ва шўролар даври тарих

фанининг ҳукмрон ғоялари асосида қурилган бўлиб, бу ғоя “Авесто” ва “Веда”
каби қадимги эроний тилларда битилган зардуштийлик диний ривоятларига
асосланиб айтилган илмий фаразлар ва улар асосида қурилган хулосалар эди.
Боз устига, археологик қазишмаларда учратилган (суякка, сополга, ёғочга,
тошга ёзилган), орамий алифбоси асосида битилган ёзув парчалари деярли
қадимги эроний тилларда ёзилганлиги қайд этилиб, уларнинг илмий таҳлили
ҳам эроний тиллар фойдасига хизмат қилиб келди. Тили эроний бўлмаган ёзув
парчалари эса, фанда “номаълум ёзув” деб эълон қилинди.

Шўролар даври тарих фанининг назарий ва мафкуравий концептуал

дастурида бронза, илк темир, ҳатто антик даврида ҳам Евросиё даштлари-
нинг Тоғли Олтойдан бошқа барча ҳудудларида аҳоли эроний тилларда
сўзлашганлар, деган ғоя олға сурилди ва шу руҳда илмий асарлар битилиб,
ёшлар, бадиий ижод ва илм аҳли шу руҳда тарбияланди.

Эндиликда, собиқ СССРнинг парчаланиши ва унинг ўрнида таркиб

топган мустақил давлатлар кундалик ҳаётининг барча жабҳаларида туб
ўзгаришлар юз берди. Республикамиз Президенти И. Каримов 1998 йилда
бир гуруҳ тарихчилар билан бўлган суҳбатида мустақиллигимиз берган
ижодий эркинликлардан фойдаланиб, эндиликда ўз тарихимизни ўзимиз
ёзишимиз даври келди,

“қачонгача биз тарихимизни бировларнинг нуқ-

таи назари, қаричи билан баҳолаймиз?”

1

.

Жаҳон харитасида мустақил

Ўзбекистон давлати пайдо бўлиб, у БМТ давлатлари қаторидан жой олган
экан, унинг халқи – ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи, у халқнинг дав-
латчилик тарихини босқичма-босқич, бирламчи манбалар илмий таҳлили
асосида ёритилиши республика тарихчи-археологлари, манбашунос, эт-
нограф ва этнологлари олдида турган ўта долзарб вазифадир, деган ғояни
ўртага ташлади.

Дарҳақиқат, Юртбошимиз кўтарган ушбу вазифада “ўзбек халқининг

келиб чиқиши” муаммоси бугунги куннинг энг долзарб масаласи бўлиб,
уни мавжуд анъанавий тасаввурлар асосида эмас, балки бирламчи манба-

1

Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т., 1998. 11-б.


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

30

ларга тарихий тизимлилик, холисона илмий таҳлил ва объектив ёнда-
шувлар асосида ёритишни талаб этарди. Шу боис, масаланинг туб моҳия-
тини чуқур англаган ҳолда, ушбу асарда, биринчи навбатда, ўзбек халқи-
нинг тарихий илдизлари ҳақида китобхонга объектив, илмий асосли маълу-
мотлар бериш кўзда тутилди.

Маълумки, қадимдан давом этиб келаётган этносиёсий вазиятга кўра,

Ўрта Осиёда икки тилли этник уруғ жамоалари, қабила ва элатлар яшаб
келган. Улар микроҳудудий жиҳатдан алоҳида, ёнма-ён, кўп ҳолларда ара-
лашиб яшаганлар. Улар ўртасидаги иқтисодий, маданий ва этник алоқалар
узоқ давом этган тарихий жараёнлар бўлиб, маълум ҳудудлар доирасида,
улар ўзаро қоришиб, янги этник бирликларнинг вужудга келишига, янги
этносларнинг шаклланишига олиб келган. Ана шундай этногенетик жа-
раёнларнинг этник ҳосиласини, айниқса, ўзбек ва тожик халқлари мисо-
лида кўриш мумкин. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам эроний ва туркий этник
бирликларнинг маълум нисбатда, узоқ асрлар давомида қоришуви асосида
таркиб топган. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам икки этник илдизли Ўрта
Осиёнинг туб жойли автохтон аҳолиси ҳисобланади.

Халқларнинг келиб чиқиши масаласида тил этник омилларнинг энг

муҳими ҳисобланади. Унинг ҳозирги кунда қайси тиллар оиласига мансуб-
лигига қараб, муайян халқ этногенезининг бошланғич нуқтаси қайси аср-
ларга тегишли эканлигини аниқлаш талаб этилади. Мана шу илмий прин-
ципдан келиб чиқадиган бўлсак, ўзбек халқининг тили туркий тиллар
оиласига мансуб экан, унинг туркий илдизи қайси даврга бориб тақалади,
унинг манбавий асоси нималардан иборат, бу муаммонинг илмий ечимини
топиш ушбу асарда ўртага ташланган муаммолардан биридир.

Маълумки, собиқ совет даври тарихшунослиги ва тарихий лингивисти-

касида ўзбек халқи ва туркий тиллар оиласига кирувчи Марказий Осиёнинг
бошқа туркий элатларининг келиб чиқиш тарихий илдизлари Тоғли Олтой
билан боғлаб келинди. Марказий Осиёнинг Мовароуннаҳр ва унга туташ
вилоятларда яшовчи халқларни эса, юқорида қайд этилганидек, фанда эроний
тилли қабила ва элатлар ҳисобланиб, уларнинг туркий қабила ва элатлар
билан илк бор қоришуви, ўзбек халқи мисолида, дастлаб турк хоқонлиги
даври билан боғланди. Кейинчалик, археологик ва антропологик тадқиқотлар
кўламининг кенгайиши, уларни қадимги ёзма манбалар билан қиёсий солиш-
тириш ва таҳлил этиш асосида, ўзбек этногенезининг бошланиши Қанкиа
давлатининг ташкил топиши билан боғланди. Ўзбек халқининг этногенези
масаласида бундай хулосалар ўз даври учун тўғри, илмий асосли эди.

Аммо, ўзбек халқининг этногенези муаммосида, унинг археологик ман-

балар билан боғлиқ икки масаладаги кузатувларим, менга тинчлик бермай
келар эди. Улардан бири – Марказий Осиё бронза даври дашт қабилаларига
тегишли археологик ёдгорликларнинг ашёларидаги айнан ўхшашликлар
бўлса, иккинчиси – ўша давр одамларининг антропологик типидаги айнан


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

31

бир хиллик эди. Чунки, шўролар даврида лингвистик фаразлар асосида
яратилган концепцияга кўра, Ўрта Осиё, ҳатто Евросиё даштларининг
бронза даври чорвадор аҳолиси қадимги эроний тилларда сўзлашган,
уларнинг Тоғли Олтой районида истиқомат қилувчи қисмигина туркий
тилли эди, деган қараш тарихшуносликда устувор эди. Бошқача қилиб
айтганда, нега бир хил моддий маданият ва бир хил антропологик типли
аҳолининг Тоғли Олтой зонасида яшаганлари туркийда, қолганлари эса
эроний тилда сўзлашган, деган фараз жумбоқлигича қолиб келмоқда эди.

Маълумки, узоқ ўтмишда ўтган буюк музликлар ва тўфондан кейин

аждодларимиз ҳаётида, тарих тақозосига кўра, ибтидоий уруғ жамоалари,
қабилаларнинг миграцияси бошланади. Ибтидоий қабилаларга хос пассио-
нарлик ва кузатувчилик фазилатлари неолит давридан бошлаб деҳқончилик
ва чорвачилик хўжаликларини кашф этишга олиб келади. Ана шу жараёнлар
билан боғлиқ ҳолда Ўрта Осиёнинг жануби-ғарбида Жайтун маданияти

1

,

Амударё ва Зарафшон дарёларининг қуйи ҳавзаларида Калтаминор мада-
нияти

2

, Ўрта Осиёнинг жануби-шарқий тоғли зоналарида Хисор маданияти

3

таркиб топади. Уларнинг даврий саналари археологик адабиётларда мил.
авв. VII–III мингйилликлар оралиғи билан белгиланган.

Жайтун маданиятининг ворислари энеолит ва илк бронза даврининг Анов-

Намозгоҳ

4

ва Саразм

5

маданиятлари ҳамда бронза даврининг Гонур

6

, Дашли

7

,

Сополли

8

маданиятлари аҳолиси эканлиги ўз исботини топган. Калтаминор

маданиятининг келиб чиқиш илдизлари эса, Евросиё даштлари, айниқса, унинг
шимоли-шарқий вилоятлари билан боғлиқ эканлиги илмий исботланган

9

.

Энеолит ва бронза даврининг Сувёрган

10

ва Замонбобо

11

маданиятлари келиб

чиқиш тарихий илдизларига кўра, неолит даврининг Калтаминор маданияти-
нинг сўнгги босқичига бориб тақалиши ўз илмий исботини топмоқда.

1

Массон В.М. Средняя Азия и древний Восток. – М.-Л.: Наука, 1964. – С. 11–39.

2

Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. – М.:

Наука, 1981.

3

Ранов В.Н., Филимонова Т.Г. Изучение гиссарской культуры и неолитические слои

поселения Кангурттут. В кн. Памятники Кангуртута в юго-западном Таджикистане (эпохи
неолита и бронзового века). – М.: ИВ РАН, 2008. – С. 13–159.

4

Массон В. М. Алтын-Депе. – Ленинград: Наука, 1981.

5

Исаков А. Саразм (К вопросу становления раннеземледельческой культуры Зеравшанс-

кой долины). – Душанбе: Дониш, 1991.

6

Сарианиди В. И. В поисках страны Маргуш. – М., 1993г. – С.75–1133.

7

Сарианиди В. И. Исследование памятников Дашлинского оазиса. Древняя Бактрия.

Материалы Советско-Афганской экспедиции 1969–1973 гг. – М.: Наука, 1976. – С. 21–86.

8

Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы юга Узбекистана. – Т.: Фан, 1977.

9

Виноградов А. В. Указ. лит. – М., 1981. – С. 160–168.

10

Гулямов Я. Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. –

Т.: Изд. Академии наук Узб. ССР, 1957. – С. 53.

11

Гулямов Я. Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура в низовьях Зарафшана. –

Т.: Фан, 1966. – С. 166–170.


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

32

Хисор маданиятининг келиб чиқиш тарихий илдизларини В. А. Ранов ва

Ф. Брюнелар Жанубий Тожикистоннинг маҳаллий макролит мезолити ва
Яқин Шарқнинг геометрик шаклли тош индустрияси асосида таркиб топган
маданият сифатида кўрадилар

1

.

Ўрта Осиёда тарқалган неолит қабилаларининг тили масаласида ёзма

манбаларга суянган ҳолда бирор нарса айтиш қийин. Аммо, улардан кейин
таркиб топган энеолит ва бронза даври маданиятлари аҳолисининг этник
таркибига кўра, Намозгоҳ ва Саразм, Гонур, Дашли ва Сополли маданият-
лари аҳолисининг тили шарқий эроний тиллар оиласига тегишли эканлиги
ҳақида илмий қарашлар мавжуд

2

. Демак, ўзбек халқи ўтроқ этник қатлами-

нинг ноёб ёдгорлиги – Сополли маданияти аҳолиси шимоли-шарқий эроний
тилларда сўзлашганлар, дейишга асосимиз бор.

Кейинги йилларда қадимги Хитой ёзма манбаларининг аслияти асосида

олиб борилган изланишлар туфайли Евросиё даштларининг сўнгги энеолит
ва бронза даври чорвадор қабилалари – хулар, дилар, тиек каби прототурк
уруғ жамоалари бўлганлиги ҳақида янги маълумотлар олинди

3

. Бунга кўра, у

прототурк уруғ жамоаларининг археологик маданиятларда акс этган
муқобиллари Евросиё даштларининг чорвадор сруб-андроново қабилалари
бўлиб, уларнинг моддий маданият излари милоддан аввалги II минг-
йилликнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиё ҳудудларида кенг тарқалган. Бу
жараён археологик адабиётларда орийларнинг жанубга миграцияси билан
узвий боғланиб келинади.

Шундай қилиб, юқорида келтирилган археологик материаллар ва улар-

нинг қадимги Хитой ёзма манбалари билан қиёсий локализациялаш асосида

шундай хулосага келиш мумкинки, Евросиё даштларининг энеолит ва

бронза даври қабилалари ҳамда улар билан келиб чиқиш илдизлари бир

бўлган Калтаминор маданияти аҳолиси прототуркий тилли бўлишган, деган

фаразни ўртага ташлаш мумкин. Демак, икки тиллилик Ўрта Осиё қадимги

аҳолиси учун характерли бўлиб, ўзбек халқининг ҳар икки тарихий илдизи

автохтон асосга эга бўлган. Уларнинг узоқ асрлар давомидаги иқтисодий ва

1

Brunet F. Asie Centrale: vers une redefinition des complexes culturels de la fin du Pleistocene

et des debuts de I Holocene-Paleorient, 28/2. – Рaris, 2002; Ранов В. А. и др. Памятники
Кангурттута в Юго-Западном Таджикистане (Эпоха неолита и бронзового века). –
М., 2008. – С. 30–32.

2

Струве В. В. Проблемы зарождения, развития и упадка рабовладельческих обществ

древнего Востока. “Известия ГАИМК”, вып. 77. – М.-Л., 1934; Масон В. М. Алтын-Депе. –
Л.: Наука, 1981. – С. 131; Сарианиди В. И. Древние змледельцы Афганистана. – М.: Наука,
1977. – С. 145–150; Толстов С. П. Основные проблемы этногенеза народов Средней Азии.
СЭ. № VI–VII. 1947. – С. 303; Шониёзов К. Ш. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. – Т.,
2001. 19-б.

3

Хўжаев А. Қадимги Хитой манбаларидаги туркий халқларга оид айрим этнонимлар.

//Ўзбекистон ўрта асрларда: тарих ва маданият. – Т.: Фан, 2003. 176–184-б.; Аскаров А.
Арийская проблема: новые подходы и взгляды. //История Узбекистана в археологических
и письменных источниках. – Т.: Фан, 2005. – С. 81–91.


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

33

этномаданий алоқалари ва этник қоришувлари асосида милодий XI–XII

асрларга келиб, ўзбек этногенези якун топиб, ўзбек халқи узил-кесил

шаклланади ва энди унинг этник тарихи бошланади. Демак, прототурк

аждодларимиз шарқий эроний тилли суғдийлар, боҳтарийлар, хоразмийлар

каби ҳозирги Ўзбекистон ҳудудларининг энг қадимги аҳолиси, уларнинг

тарихий илдизлари нафақат бронза, балки энеолит, ҳатто неолит даврига

бориб тақалади, деган ғоя асосида тарихий ҳақиқат бордир.

Ўзбек халқи этногенезининг қадимги деҳқончилик маданияти билан боғлик

илк босқичи Сополли ва Жарқўтон типидаги ёдгорликларда ўз аксини топган

бўлса, унинг чорвадор этник қатлами “Авесто”да тилга олинган турлар билан

боғлиқ эди. Турларнинг авлодлари қадимги эроний тилларда битилган манба-

ларда саклар номи билан бизгача етиб келган. Саклар ҳақида гап кетганда,

ҳозиргача шўролар даври руҳиятида ёзилган илмий адабиёт ва дарсликларда,

уларни фақат чорвадор қабилалар сифатида талқин қилинди. Аммо сакларнинг

бир қисми, яъни тоғ сойларининг қуёшга ўнгай этакларида, булоқлар ва

қорасув ҳавзаларида макон топган уруғ жамоалари аста-секин зироатчилик

билан шуғуллана бошлайдилар. Сакларнинг ана шу этник гуруҳлари асосида

Фарғона водийсида Чуст маданияти, Зарафшон водийсида Кўктепа, Тошкент

воҳасида Бурғулиқ, Жанубий Ўзбекистонда Кучук, Жанубий Туркманистонда

Яз маданиятлари ташкил топади.

Бу маданиятларнинг

тарихий илдизларига

назар ташлайдиган бўлсак, улар хронологик кетма-кетликда Ўрта Осиё неолит

даврига бориб тақалади.

Ўрта Осиёнинг ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаёти неолит даврида 3

та археологик маданият билан характерланади (Жанубда Жайтун маданияти,

шимолда Калтаминор маданияти ва жануби-шарқда Хисор маданияти). Улар
2 та маданий-хўжалик анъаналар билан боғлиқ бўлиб, улардан бирининг

тарихий илдизлари Марказий ва Шарқий Осиёнинг Галечний маданияти

билан боғлик бўлса, иккинчиси Олд Осиё ва Европанинг қадимги тош даври

маданиятларига бориб тақалади. Аммо, улар ўртасида анъанавий маданий

ҳудудий чегаралар кўзга ташланмайди, аксинча ўзаро маданий боғлиқлик

мавжуд бўлиб, бу – аҳолининг антропологик қиёфасида ҳам ўз аксини топ-

ган, яъни протоевропеоид - туркийлар, шарқий Ўртаер денгизи типи шимо-

ли-шарқий протоэронийлар бўлган.

Ватанимиз тарихий илдизларига чуқурроқ кириб борадиган бўлсак, ўзбек

халқининг энг қадимги аждоди 1988 йилда Фарғона водийсининг Селунгур
ғоридан топилган ашель даври одамларининг суяк қолдиқлари бўлиб, улар
35–40 ёшлардаги эркак, 40 ёшлардаги аёл ва 10 ёшлардаги болага тегишли
бўлган

1

. Улар антрополог олимларнинг хулосаларига кўра, одамзоднинг илк

аждоди, яъни архантроплардан палеоантропларга ўтиш даври одами билан
характерланади. Ундан кейинги босқич одамининг скелети (мустье даври)
1938 йилда Сурхондарё вилояти Бойсун тоғининг Тешик-Тош ғоридан то-

1

Исламов У. И., Зубов А. А., Хаританов В. М. Палеолитическая стоянка Сельунгур в Фер-

ганской долины. Вопросы антропологии. Вып. 80. – М., 1988. – С. 38–49.


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

34

пилган

1

. Тешик-Тош одамининг суяк қолдиқлари Селунгур одамига нисба-

тан анча ёш бўлиб, у неандерталлар даври одами типига киради

2

. Аммо,

антрополог олимлар орасида узоқ йиллар илмий баҳсларга сабаб бўлган бу
топилма ўзининг ривожланган морфологик қиёфасига кўра, Европанинг
классик неандерталидан фарқ қилиб, у келиб чиқиш жиҳатидан одамзоднинг
Яқин ва Ўрта Шарқ ўчоғига тегишли эканлиги билан характерланади

3

.

Мустье даврининг сўнгги босқичига тегишли ноёб топилма 2003 йилда

Тошкент вилоятидаги Оби-Раҳмат унгуридан топилди. Бу топилма майда-
ланиб кетган 9–12 ёшли бола бош чаноғи ва унинг юқори жағи бўлиб, унда 6
та тиш ҳам сақланган. Улар устида олиб борилган антропологик тад-
қиқотларга қараганда, бу индивидумда неандертал ва Homo sapiens (ақлли
одам, замонавий одам типи)га хос хусусиятлар сақланган. Уларни ўрга-
нишда бир неча хорижий антропологлар қатнашиб, берган хулосаларга кўра,
Оби-Раҳмат боласи неандертал ва

Homo sapiens

лар оралиғидаги аждодла-

римиз бўлган

4

. Унинг радиокарбон санаси 40 минг йилдан қадимгироқ,

радиоуран санаси эса 80 йилдан кам эмас

5

. Навбатдаги кашфиёт 1962 ва

1966 йилларда юқори палеолит даврига оид Самарқанд манзилгоҳидан
топилган бир эркак ва бир аёлга тегишли аждодларимизнинг иккита пастки
жағ суякларидан иборат бўлган. Ҳар иккала одам жағ суяклари мута-
хассислар берган хулосаларга кўра, европеоид ирқининг жанубий тармоғига
тегишли

6

. Тишларнинг одонтологик таҳлили уларни европеоид ирқига хос

Homo sapiens эканлигини тўлиқ тасдиқлайди

7

.

1

Зубов А. А., Ходжайов Т. К. Палеолитическая стоянка Сельунгур (Антропологическое

исследование) //Вестник антропологии. Научный альманах. Вып. 11. – М., 2004. – С. 21–27;
Окладников А. П. Исследование мустьерской стоянки и погребения неандертальца в гроте
Тешик-Таш. – М., 1949.

2

Рохлин Д. Г. Некоторые данные ренгенологического исследования детского скелета из

грота Тешик-Таш, Южный Узбекистан. «Тешик-Таш палеолитический человек». Изд. МГУ,
1949; Герасимов М. М. Основы восстановления лица по черепу. – М.: Наука, 1949;
Герасимов М. М. Люди каменного века. – М.: Наука, 1964.

3

Алексеев

В. П.

Положение

Тешик-Ташской

находки

в

системе

гоминид.

Антропологическая реконструкция и проблемы палеоэтнография. – М.: Наука, 1973; Его
же.. Географические очаги формирования человеческих рас. – М.: Мысль, 1985.

4

Виола Б.,Зайдлер Х., Дитер цур Нэдден. Изучение верхних краев пирамид височных

костей OR-1 с помощью компьютерной томографии. Грот Оби-Рахмат. – Новосибирск: Изд.
ИА и Э СОРАН, 2004. – С. 100–106.

5

Гланц (Глантз) М., Виола Б., Чикишева Т. Новые останки гоминидов в гроте Оби-Рахмат.

В кн. «Грот Оби-Рахмат». – Новосибирск: Изд. ИАЭ СО РАН 2004. – С. 77–92.

6

Гинзбург В. В., Гохман И. И. Костные остатки человека из Самаркандской

палеолитической стоянки //Проблемы этнической антропологии и морфологии человека. –
Л.: Наука, 1974.

7

Зубов А. А., Гохман И. И. Некоторые дополнительные одонтологические данные в связи

с описанием костных останков человека с палеолитической стоянки Самарканд. Вестник
антропологии. Научный альманах. Вып. 10. – М., 2003. – С. 40–44.


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

35

Ўтган асрнинг 1940-йиллар бошларида Мачай ғоридан (Жанубий

Ўзбекистон) сўнгги мезолит ва илк неолит даври одамининг 2 та бош чаноғи

1

.

1970–1971 йилларда эса, ўша ғордан яна бир неча одам суяк қолдиқлари
(пастки жағ суяк, бош чаноқ ва унинг парчалари, оёқ-қўл суяклари) топилди

2

.

Антрополог Т. К. Ходжайов хулосасига кўра, Мачайда яшаган аждодлар катта
европеоид ирқининг долихокефал европеоид типи вакиллари бўлган экан

3

.

1981 йилда Самарқанд вилотининг тоғли зонасида жойлашган Сазаган

қишлоғидан неолит даврига тегишли қабрдан 35–45 ёшлардаги эркак киши

скелети топилган

4

. Ушбу скелет бош чаноғини ўрганган антрополог

Т. К. Ходжайов фикрига кўра, Сазаган одами долихокефал европеоид, генетик

жиҳатдан Ўрта Шарқ ва Жанубий Осиёга хос катта европеоид ирқининг

жанубий типига бориб тақалади. Неолит даври одамининг бош чаноғи Зараф-

шон водийсининг Учтут неолит шахтаси яқинидан ҳам топилган бўлиб

5

, аммо

у морфологик жиҳатдан Сазаган одамидан фарқ қилиб, Евросиё даштларининг

протоевропеоид антропологик типини эслатади

6

. Шундай типдаги антрополо-

гик комплекс неолит даврида қадимги Хоразм ҳудудларида кенг тарқалган.

Маълумки, 1972–1974 йилларда Хоразм археологик экспедицияси томонидан

қуйи Амударёнинг Сариқамиш делтаси районидан, Тумек-Кичиджик қабристо-

нидан 30 га яқин неолит даври қабрлари очиб ўрганилган

7

. Антрополог

Т.А. Трофимованинг таъкидлашича, бу ердан топилган одам бош чаноқлари, бир

томондан, Яқин Шарқ антропологик типини (Ўртаер денгизи типини) эслатса,

иккинчи томондан, шимолнинг протоевропеоид типининг айнан ўзгинасидир

8

.

Тумек-Кичиджик антропологик комплексини Л. Т. Яблонский мухтасар ўрганиб,

Калтаминор аҳолисининг жисмоний тузилишида протоевропеоид антропо-

1

Гинзбург В. В. и Трофимова Т. А. Палеоантропология Средней Азии. М.: Наука, 1972.

2

Исламов У. Новые материалы по каменному веку Южного Узбекистана. //Сб. Древняя

Бактрия. – Л.: Наука, 1974; Его же. Пещера Мачай. – Т.: Фан, 1975.

3

Ходжайов Т.К. Черепа из пещерной мезолитической стоянки Мачай. Тезисы Всесоюз-

ной археолого-этнографической сессии , посв. итогам полевых исследований в 1972 г. –
Т.: Фан, 1973; Ходжайов Т. К. Палеоантропология Средней Азии и этногенетические
проблемы. Автореф. док. дисс. – М.: Наука, 1981.

4

Джуракулов М. Дж., Холматов Н. У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. – Т.: Фан, 1991.

5

Мирсаатов Т. М. Хозяйство охотничье-рыболовческих племен Среднеазиатского

междуречья поры мезолита-неолита (источники сырья, эволюция способов его добычи и
хозяйственнее комплексы). Автореф. дисс. докт. историч. наук. – Новосибирск, 1989.

6

Ходжайов Т. К. Новые краниологические материалы эпохи неолита, энеолита и бронзы

среднего и верхнего Зарафшана. //Вестник антропологии. Альманах. Вып. 2. – М., 2004.

7

Вайнберг Б. И. Новая культура раннего железного века в левобережном Хорезме. –

М.: Наука, 1972; Виноградов А. В. Работы на могильнике Тумек-Кичиджик в северной
Туркмении. – М.: Наука, 1974; Его же. Могильник Тумек-Кичиджик в Северной
Туркмении. – М.: Наука, 1975.

8

Трофимова Т. А. Краниологические материалы из могильника Тумек-Кичиджик. Тез. докл.

археолого-этнографич. Сессии по итогам полевых исследований в 1972 г. в СССР. – Т.,
1973; Её же. Краниологические материалы из могильника Тумек-Кичиджик . СЭ., № 5, 1974;
Её же. Неолитические черепа кельтеминарской культуры из могильника Тумек-Кичиджик в
Северной Туркмении. //Этнография и археология Средней Азии. – М.: Наука, 1979.


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

36

логик асос ётади, деган хулосага келади

1

. Т.А. Трофимова таъкидлаган Ўртаер

денгизи типига хос элементларга келсак, улар аниқ кўзга ташланмайди,

эҳтимол неолит даврида Ўртаер денгизи типининг қандайдир гуруҳи шимолга

– протоевропеоидлар жамоасига кириб келган бўлиши мумкин. Аммо, улар

маҳаллий протоевропеоидлар этник асосини ўзгартириб юбора олмаганлар

2

.

Таъкидлаш жоизки, Яқин ва Ўрта Шарқ ҳудудларига хос шарқий ўрта ер

денгизи типи неолит даврида Ўрта Осиёнинг жанубий ҳудудларига кириб

борган. Бу ҳақда нафақат Жанубий Туркманистоннинг Жайтун маданиятига

тегишли Чўпонтепа, Кавшут, Овадонтепа, Чағиллитепа, Чақмоқлитепа,

Монжуклитепа палеоантропологик материаллари

3

, балки Тожикистон ҳуду-

дидан топиб ўрганилган Ҳисор маданиятининг Туткавул антропологик

комплекси ҳам гувоҳлик беради

4

. Туткавул маконига тегишли неолит даври

қабристонидан 1966–1967 йилларда 4 та қабр очилган. Уларнинг бош чаноқ-

ларини ўрганган антрополог Т. Кияткина Туткавул одамлари долихокефал

европеоид ирқининг жанубий тармоғига тегишли эканлигини аниқлаган.

Туткавул ёдгорлигининг даврий санаси археологик материаллар таҳлилига

кўра, мил. авв. VI мингйилликка тегишли деб топилган.

Шундай қилиб, антропологик манбалар Ўрта Осиё аҳолисининг илдиз-

лари жуда қадимдан туб жойли, автохтон эканлигини кўрсатди, бу заминда

мустақил, ўзига хос ирқий шаклланиш ўчоғи пайдо бўлганлигини очиб

берди. Бу ўчоқ қадимдан Яқин ва Ўрта Шарқ этномаданий дунёси билан кўп

асрлар давомида яқиндан алоқада бўлиб келса-да, жанубий ва шимолий

минтақалар аҳолисининг морфологик таркибида азалдан антропологик

фарқлар мавжуд бўлиб, бу фарқлар уларнинг генетик келиб чиқиши ва

тилида ўз аксини топган. Ўрта Осиёнинг шимолий районларида яшаб келган

автохтон аҳолининг Евросиё даштлари аҳолиси билан генетик жиҳатдан

яқинлиги, уларнинг Ўрта Осиё ҳудудларига мунтазам кириб келишларига

ҳеч қачон халақит бермаган. Оқибат-натижада минтақада туркий этник

қатламнинг тобора қалинлашиб боришига, ўлка аҳолисининг устувор этник

қатламига кўра, дастлаб Туронзамин, илк ўрта асрлардан бошлаб Туркистон

деб аталишига олиб келган.

Юқорида келтирилган археологик ва антропологик материаллар об-

зоридан маълумки, Ўрта Осиё, хусусан, Ўзбекистон ҳудудларида инсоният

ҳаётининг илк босқичларида ҳам одамзод яшаган. Аммо, уларнинг ҳеч

бирини ҳозирги замон Ўрта Осиё аҳолиси этносининг биронтаси билан

бевосита боғлаш мумкин эмас. Чунки, у кезларда, яъни қадимги, ўрта ва

1

Яблонский Л. Т. К краниологии кельтеминарцев. Внутригрупповой анализ. СЭ, № 2, 1985.

2

Виноградов А. В., Итина М. А., Яблонский Л. Т. Древнейшее население низовий

Амударьи (археолого-палеоантропологическое исследование). Тр. Хорезмской археолог-
этнографической экспедиции. Том 15. – М.: Наука, 1986.

3

Гинзбург В. В. и Трофимова Т. А. Палеоантропология Средней Азии. – М.: Наука, 1972.

4

Кияткина Т.

П., Ранов В. Н. Первые антропологические находки каменного века в

Таджикистане (неолитические черепа из Туткаула. /Вопросы антропологии. Вып. 37. –
Душанбе, 1971.


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

37

янги тош даврида уларнинг (ҳозирги замон этносларининг) ҳеч бири муайян

элат, халқ бўлиб шаклланмаган эди.

Маълумки, аждодларимизнинг уруғ, жамоа бўлиб шаклланиши юқори

палеолит давридан бошланди (бундан тахминан 40 минг йил аввал). Айнан

шу даврда географик муҳит таъсирида одамларнинг ирқларга (европеоид,

негротоид ва монголоид) бўлиниши юз берди. Мезолит (ўрта тош) даврида

эса, ҳар бир ирқнинг минтақавий антропологик типларга бўлиниши содир

бўлди. Неолит (янги тош) даврида эса ибтидоий деҳқончилик ва хонаки

чорвачилик кашф этилиб, минтақавий маданий-хўжалик зоналари таркиб

топди. Аждодлар ҳаётида юз берган бу туб ўзгаришлар аҳолининг антропо-

логик қиёфасида ҳам ўз аксини топди. Мана шу тарихий жараёнлар

таҳлилидан келиб чиқадиган бўлсак, ўзбек халқининг тарихий илдизларини

неолит давридан бошлаб қидириш мумкин бўлади. Туркий тил оиласига

мансуб бўлган ўзбек элати тарихан келиб чиқиши жиҳатидан икки илдизли

халқ. Унинг биринчи ўқ илдизи туркий бўлса, иккинчиси шимоли-шарқий

эроний, яъни суғдий, хоразмий, боҳтарий ва сакдир. Ўзбек халқи этник

таркибида маълум нисбатда туркий ва эроний этник қатламлар мужассам-

лашган. Бу икки этник қатламлар Мовароуннаҳр ва унга туташ ҳудудлар

учун автохтон тарихий илдизлардир. Бу тарихий илдизларнинг бири неолит

даврида Калтаминор маданияти мисолида шаклланган бўлса, иккинчи ил-

дизнинг генезиси Жайтун маданиятига бориб тақалади. Уларнинг бири

(Калтаминор маданияти) Ўрта Осиёнинг шимолий, шимоли-шарқий, шимо-

ли-ғарбий ва марказий қисмининг ғарбида кенг ёйилган. Иккинчиси (Жай-

тун маданияти) Ўрта Осиёнинг жанубий ва жануби-ғарбий ҳудудларида кенг

тарқалган. Неолит даврида улар ўз ҳудудий доирасида яшадилар, аммо, улар

ўртасида кўзга ташланарли маданий-хўжалик ва этник алоқалар бўлганлиги

ҳақида бирор нарса дейиш ҳозирча қийин.

Юқорида қайд қилинганидек, Жайтун маданияти аҳолиси антропологик

тип жиҳатидан катта Европа ирқининг шарқий Ўртаер денгизи типи билан
характерланади, яъни долихокефал бош чаноқли, юзи узунчоқ, кўк кўз, малла
соч. Калтаминор маданияти аҳолиси эса протоевропеоид типни ташкил этади,
яъни брахокефал бош чаноқли, юзи думалоқроқ, икки ияги бироз бўртиб
чиққан, қўй кўз, танаси буғдой ранг, жисмонан бақувват. Шу антропологик
хусусиятлар уларнинг авлодларига ҳам ўтган, яъни Жайтун маданиятининг
ворислари: энеолит (Анов-Намозгоҳ, Саразм), бронза (Гонур, Дашли, Сопол-
ли) даври одамлари антропологик типида ўз аксини топган. Калтаминор
маданиятининг ворислари эса энеолит (Қамишли, Замонбобо), бронза (Сувёр-
ган, Андроново, Қайроққум) даври одамлари антропологик типида ўз аксини
топган. Фанда биринчиси – шимоли-шарқий эроний тил соҳиблари сифатида
талқин этилади, иккинчисига эса, прототурк аждодлар сифатида қаралмоқда.
Чунки, мил. авв. III мингйилликка тегишли қадимги Хитой ёзма манбаларида
улар туркий тилли чорвадор қабила ва элатлар сифатида тилга олинган. Бу
ҳақда ушбу бобда тегишли маълумотлар берилган.


background image

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2

-

3

38

Таъкидлаш жоизки, дунёда биронта ҳам моногенезли этнос йўқ ва бўл-

майди ҳам. Бу назарий ва илмий методологик қарашдан ўзбек ва тожик

халқлари ҳам мустасно эмас. Ҳар бир халқнинг этник таркиби кўп компо-

нентли этник бирликлар қоришувидан иборат. Муайян халқ этник тарихи-

даги илк қоришув унинг этногенез тарихининг бошланишини англатади.

Ўзбек ва тожик халқлари мисолида уларнинг этногенез тарихи археологик

манбалар таҳлилига кўра, бронза давридан бошланган. Бу жараён орийлар-

нинг мил. авв. II мингйиллик ўрталарида юз берган жанубга миграцияси

билан боғлиқ бўлиб, протоевропеоид типли чорвадор орийлар Ўрта Осиё-

нинг барча ҳудудларига кенг кўламда кириб келди. Уларнинг ерли про-

тоевропеоид ва Шарқий Ўртаер денгизи типли аҳоли билан қоришуви

бошланди, антик даврига келганда жадал давом этган этномаданий алоқалар

ва этник қоришувлар натижаси сифатида ўзбек ва воҳа тожикларига хос

янги антропологик тип шаклландики, у фанда “Ўрта Осиё икки дарё оралиғи

типи” номи билан ўз ўрнини топди.

Шундай қилиб, юқорида зикр этилган факт ва материаллар таҳлилидан

келиб чиқиб, айтиш мумкинки, Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистон ҳудуд-

лари жуда қадим-қадим замонлардан хронологик кетма-кетликда одамзод

яшаган макон бўлиб келган. Унинг табиий-географик шароити, экологик

имкониятлари қадимги тош давридан бошлаб аждодлар эътиборини ўзига

тортган. Ашель даврида яшаган фергантроплар, мустье даврининг неандер-

таллари, юқори палеолит даврининг “Homo sapiens”лари яшаб ўтган бу ўлка

мезолит, айниқса, неолит даврига келганда жаҳон цивилизация марказлари-

нинг бирига айланишига асос бўлган. Ўрта Осиёнинг бу бепоён муштарак

бағрида неолит даврида икки маданий-хўжалик ва икки тилли автохтон уруғ

жамоалари шаклланди. Минтақанинг шимолий ҳудудлар аҳолиси генетик

жиҳатдан Евросиё этномаданий дунёси (протоевропеоид, прототурк) билан

боғлиқ бўлса, унинг жанубий ҳудудлар аҳолиси иқтисодий-хўжалик ва тил

жиҳатидан (шарқий ўртаер денгизи типи ва эроний тиллар оиласи) Яқин ва

Ўрта Шарқ минтақалари билан боғлиқ эди. Шу боисдан Ўрта Осиёнинг

қадимги дунёсида икки тиллилик (туркий ва эроний) мавжуд эди. Уларнинг

бири неолит даврининг Калтаминор маданияти мисолида минтақанинг

шимолий ва марказий қисмининг ғарбида таркиб топса, иккинчиси –

минтақанинг жануби-ғарбида Жайтун маданияти мисолида шаклланди.

Энеолит ва бронза даврига келганда бу икки қутб аҳолисининг ҳудудий

кенгайиши жадаллашди, улар ўртасида ўзаро иқтисодий-хўжалик ва

этномаданий яқинлашиш, айрим ҳудудларда ўзаро қоришув, ассимиляция

жараёнлари юз берди. Бу тарихий ҳақиқат археологик материалларда ва

антропологик комплексларда ўз аксини топган. Демак, ўзбек халқининг ҳар

иккала этник илдизи (туркий ва эроний) мавжуд тасаввурларга зидли ўлароқ

автохтондир. Бу икки тилли автохтон аҳолининг илк бор қоришуви тарих

тақозосига кўра, бронза давридан бошланди.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов