SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
28
Бундан
ташқари
,
Шуман
ва
Вахондаги
шад
унвонли
ҳукмдорлар
номи
ҳам
учрайдики
,
эҳтимол
улар
эроний
шоҳ
унвони
билан
алоқали
бўлиши
мумкин
1
.
Хусусан
‚
айнан
шу
даврларда
Тохаристон
ябғулигининг
бир
қатор
ҳукмдорликларда
шоҳ
унвони
ишлатилган
бўлиб
,
Термиз
-
шоҳ
‚
Хутта
-
лон
-
шоҳ
шулар
жумласидандир
.
Тохаристон
таркибига
кирган
баъзи
майда
ҳукмдорликлар
хоқонликдаги
нуфузли
тардуш
(
Кумедда
),
Хису
турклари
(
ўғузлар
бўлиши
мумкинлиги
ҳақида
қарашлар
мавжуд
;
Шуман
ва
Ахарунда
),
қарлуқ
,
халач
каби
нуфузли
туркий
уруғлар
томонидан
бошқарилган
.
Хулоса
қиладиган
бўлсак
,
келиб
чиқиши
туркларнинг
Ашина
уруғига
бориб
тақалган
Тохаристон
ябғулиги
тарихининг
турли
жиҳатлари
тўғриси
-
да
тадқиқотлар
олиб
бориш
долзарбдир
.
Тохаристон
ябғулиги
ўзидан
аввал
Марказий
Осиё
ва
унга
қўшни
ҳудудларда
мавжуд
бўлган
давлат
уюшмала
-
рининг
давлатчилик
анъаналари
асосида
шаклланди
,
ўзбек
давлатчилиги
-
нинг
тарихий
анъаналарини
янада
бойитди
ва
минтақада
кейинги
сиёсий
уюшмалар
учун
тамал
тоши
бўлиб
хизмат
қилди
.
АҲРОРОВА
АЗИЗА
Ўқитувчи
,
ТКТИ
Сомонийлар
даври
маъмурий
бошқарувининг
тарихшунослиги
масаласи
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Сомонийлар
даврида
бошқарув
тизимида
форс
-
мусулмон
анъаналарининг
қўлланилиши
,
Сомонийлар
қўли
остида
бўлган
шаҳар
ва
вилоятларнинг
бошқарилиши
хусусида
сўз
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
форс
-
мусулмон
анъаналари
, “
Сомонийлар
цивилизация
-
си
”
ҳарбий
-
сиёсий
бошқаруви
,
Чағонхудотлар
,
Муҳтожидлар
.
Аннотация
.
В
этой
статье
говорится
о
правлении
времен
Саманидов
,
исполь
-
зующих
традиции
фарси
-
мусульман
,
а
также
правящих
Саманидов
над
городом
и
областями
.
Опорные
слова
и
выражения
:
традиции
фарси
-
мусульман
, «
Цивилизация
Сама
-
нидов
»,
военно
-
политическое
правление
,
Чагонхудоты
,
Мухтажиды
.
Abstract.
The article deals with the use of Persian traditions in the Samanid rule of
the city, as well as historical conformity of the administration of Samanid period.
Keywords and expressions:
Persian traditions, Samanid rule, political rules.
Ўрта
Осиё
тарихида
Сомонийлар
сулоласининг
ҳукмронлик
қилган
дав
-
ри
(I
Х
–
Х
асрлар
)
алоҳида
аҳамиятга
эгадир
.
Чунки
бу
даврда
Хуросон
ва
1
А
.
Г
.
Малявкин
Гуду
ше
исмли
Хуттал
шаҳзодасини
Хуттал
-
шад
шаклида
нотўғри
тиклаган
‚
аслида
эса
Хутталшоҳ
эди
.
Қаранг
.
Малявкин
А
.
Г
.
Танские
хроники
о
государствах
Центральной
Азии
.
Тексты
и
исследования
. –
Новосибирск
:
Наука
,
Сиб
.
отд
-
ние
, 1989. – C. 281
–
282.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
29
Мовароуннаҳр
тез
ривожланиб
,
дунёнинг
йирик
маданий
ва
илмий
марказ
-
ларидан
бирига
айланди
.
Сомонийлар
форс
тили
ва
маданияти
таъсирини
орттиришга
катта
эътибор
беришган
.
Марказий
Осиё
сиёсий
майдонини
араблар
тарк
этгандан
сўнг
,
мусулмон
цивилизацияси
форсий
-
исломий
қо
-
ришма
сифатида
қабул
қилинди
,
мусулмон
маданияти
форс
маданияти
билан
қоришиб
кетди
1
.
К
.
Э
.
Босворт
таъкидлаб
ўтганидек
: “
Илк
Ғазнавий
ҳукмдорлар
мамлакатни
бошқаришда
форс
-
мусулмон
диндорлари
билан
келишувчанлик
қилишга
кўзга
кўринарли
даражада
қодирлигини
намоён
қилишган
.
Улар
ўзлари
бўйсундирган
мамлакатларда
мусулмон
дунёсининг
марказий
ва
шарқий
қисмларида
турклар
ўрнатган
диёрни
барча
давлатчи
-
лик
меъёрларидан
ўзларига
намуна
олишган
2
.
Лекин
,
кўплаб
маълумотлар
-
нинг
гувоҳлик
беришича
,
Сомонийлар
мусулмон
дунёсида
биринчилардан
бўлиб
,
форс
-
мусулмон
анъаналарини
ўзларининг
бошқарув
тизимида
қўлла
-
ганлар
.
Ўзига
хос
жиҳати
шундаки
,
бошқарувда
форс
тилидан
кенг
фойда
-
ланилган
ва
форс
давлатчилик
асослари
таянч
қилиб
олинган
.
Ғазнавийлар
Сомонийлар
барча
ҳаракатларининг
давомчилари
ва
меросхўрларидир
3
.
Ўр
-
та
Осиё
ҳудудида
ХХ
аср
бошларигача
бир
-
бирига
ёндош
мавжуд
бўлган
(
Ғазнавийлар
,
Салжуқийлар
,
Қорахонийлар
,
Хоразмшоҳлар
,
Темурийлар
,
Шайбонийлар
в
.
б
.)
худди
шундай
давлатчилик
асосларида
қурилган
.
Сомонийлар
Бағдоддан
Аббосийлар
қўл
остида
улар
ҳукмронлиги
даврида
деярли
барча
соҳаларда
жуда
муҳим
роль
ўйнашган
.
Исмоил
ибн
Аҳмад
қўши
-
нининг
асосини
турклар
ташкил
этган
ва
қўшин
қўмондони
турк
ғуломларидан
Парис
бўлган
4
.
Париснинг
давлат
ҳаётидаги
ўрни
жуда
муҳим
бўлган
.
У
908–
909
йилларда
4
минг
кишилик
турк
ғуломлари
билан
Сомонийлар
давлатидан
жўнаб
кетгач
,
Исмоил
уни
Райгача
таъқиб
этган
ва
кейин
Бухорога
қайтган
.
Парис
Ироқдаги
Дайр
Робиа
ҳокими
этиб
тайинланган
.
Яна
бир
ишончли
вакиллардан
Такин
номи
билан
маълум
бўлган
Исмоил
ибн
Аҳмаддир
.
Исмоил
Бағдодга
халифа
Муътазидга
ўзининг
вакилини
жўнатган
.
Аҳмад
ибн
Исмоил
қўшини
тахминан
10
минг
турк
мамлукларидан
тузилган
,
мамлуклар
ўша
пайтдаги
икки
асосий
сиёсий
кучлардан
бири
бўлишган
5
.
Сомонийлар
даврида
Мовароуннаҳр
ва
Хуросонда
туркларнинг
таъсири
ошди
. IX
асрда
турклар
Со
-
монийлар
бошқарув
тизимида
ўз
ўринларига
эга
бўлишган
эди
.
Худди
шундай
вазият
вилоятларда
ҳам
кўзга
ташланган
.
Сомонийларга
бўйсунувчи
вилоятларда
тайинланган
кўплаб
бошқару
-
вчилар
турклар
бўлишган
6
.
Сомонийлар
армияси
қисмларининг
кўчманчи
1
Гюль
Э
.
Ф
.
Диалог
культур
в
искусстве
Узбекистана
.
Античность
и
средневековье
.
–
Т
., 2005.
2
Босворт
К
.
Э
.
Нашествия
варваров
:
появления
тюрок
в
мусульманском
мире
//
Мусуль
-
манский
мир
(950
–
1150).
–
М
.:
Наука
, 1981.
–
С
. 20
–
35.
3
Ўша
асар
.
Ўша
бет
.
4
Ўша
асар
.
Ўша
бет
.
5
Treadwell L. A.
Ibn Zafir al-Azdi’s account of murder of Ahmad ibn Isma’il al-Samani and the
successors of his son Nasr // Studies in honour of Clifford Admund Bosworth. Vol. 1
–
2.
–
Leiden-
Boston-Kyoln: Brill, 2000. Vol. 2.
–
P. 397
–
419.
6
Якубовский
А
.
Ю
.
Вопросы
периодизации
истории
Средней
Азии
в
средние
века
(VI
–
XV
вв
.) //
–
М
.
–
Л
., 1949.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
30
турк
қулларидан
ва
мустақил
турклардан
бўлишининг
сабаби
,
улар
ўтроқ
-
лашиб
бу
жойларни
яхши
билишган
.
Х
аср
бошларида
Исфижоб
,
Тароз
ва
Ўрта
Осиёнинг
шимолий
қисмларида
яшовчи
бошқа
турк
аҳолисининг
ис
-
ломни
қабул
қилиши
билан
уларнинг
давлатни
бошқариш
ишидаги
роли
янаям
ортди
.
Сомонийлар
ислом
жамиятига
туркларнинг
ролини
ошириш
учун
барча
шароитларни
яратганлар
.
Сомонийлар
даврида
Аббосийлар
давлати
пойтахти
Бағдод
,
улар
қўл
ости
-
даги
бошқа
шаҳарлар
,
Хуросон
ва
Мовароуннаҳр
вилоятларида
турклар
муҳим
давлат
лавозимларини
эгаллашган
эди
.
Турклар
Бағдодда
ва
яна
бошқа
шаҳар
-
ларда
арабларга
қарши
бўлган
исёнкор
ҳаракатларни
бостиришда
ёрдам
берган
-
лар
ва
барча
муҳим
давлат
лавозимларини
банд
этганлар
.
Кўплаб
турк
ҳарбий
бошлиқлари
йирик
давлат
ва
сиёсий
арбоблар
бўлишган
:
Айач
,
Ойтош
,
Алите
-
гин
,
Алп
-
Арслон
,
Алп
-
тегин
,
Олтинтош
,
Баничур
,
Бектош
,
Бектузун
,
Қора
-
тегин
,
Сабук
-
тегин
,
Симжур
,
Тош
в
.
б
.
Уларнинг
кўпчилиги
ўз
сулолаларига
асос
со
-
лишган
ва
Ўрта
Осиё
сиёсий
ҳаётида
муҳим
ўринга
эга
бўлишган
1
. IX
–
X
асрлар
-
га
қўлёзма
манбалар
ва
нумизматик
ёдгорликларнинг
гувоҳлик
беришича
,
Сомо
-
нийлар
қўл
остида
бўлган
кўплаб
шаҳар
ва
вилоятлар
ҳокимларининг
кўпчилиги
туркийлар
бўлишган
,
буни
манбаларда
келтирилган
исмлар
ҳам
тасдиқлайди
:
Ойтуғдибек
,
Ойтуғмиш
,
Олкунмиш
,
Арслон
,
Бойқаро
,
Бойтегин
,
Бойтуз
,
Бек
-
те
-
гин
,
Билга
-
тегин
,
Буғро
ал
-
Кабир
,
Ил
-
Мангу
,
Инжур
,
Ялбоғ
,
Йинал
-
тегин
,
Канда
-
тегин
,
Кунбош
,
Қут
-
тегин
,
Мамрож
,
Нуш
-
тегин
,
Сабурка
,
Субоши
-
тегин
,
Туган
,
Тузтош
,
Фаёзбек
,
Хуморбек
,
Хумортош
,
Шукр
-
тегин
ва
бошқалар
.
Шу
нарса
маълумки
, 80
га
яқин
йирик
амалдорлар
ва
сиёсий
раҳбарлар
турклардан
бўлишган
,
улар
Сомонийлар
давлатининг
маъмурий
ва
ҳарбий
-
сиёсий
бошқару
-
вида
хизмат
қилишган
2
.
Хуросондаги
кўплаб
турк
раҳбарлари
Баҳром
,
Феруз
,
Фаррух
,
Хусрав
сингари
ўзларининг
форсча
исмларига
ҳам
эга
бўлишган
3
.
Бун
-
дан
тшқари
,
кўплаб
турклар
ислом
билан
биргаликда
арабча
исмларни
ҳам
қабул
қилишган
ва
манбалардан
уларнинг
келиб
чиқишини
аниқлаштиришда
муаммо
-
ларга
сабаб
бўлган
.
Масалан
,
Х
асрнинг
иккинчи
ярмида
Сомонийлар
саройи
-
нинг
энг
йирик
амалдорларидан
бири
бўлмиш
Абу
Мансур
Муҳаммад
ибн
Матт
ал
-
Исфижоби
турклардан
бўлган
4
.
Агар
IX
асрда
Сомонийлар
бошқарувида
араблар
ва
форслар
катта
ўринга
эга
бўлишган
бўлса
,
Х
аср
бошларидан
турклар
Сомонийлар
бошқарувининг
деярли
барча
муҳим
давлат
мансабларини
эгаллаб
бўлишган
эди
.
Уларнинг
барчаси
ўша
пайтда
давлат
тили
бўлган
араб
,
бундан
ташқари
,
сарой
тили
сифатида
қабул
қилинган
форс
(
дарий
)
тилини
тўлиқ
эгал
-
лаб
олишган
ва
бу
тилларда
иш
олиб
боришган
.
1
Erdo
ğ
an Merçil
. Samani devleti'nde türkler'in rolü.
–
Istambul, 1994.
2
Sumer F.
Turk devletleri tarihinda s’ahis adlari. Cilt I
–
II.
–
Istanbul, 1999.
3
Босворт
К
.
Э
.
Мусульманские
династии
: (
Справочник
по
хронологии
и
генеалогии
) /
Пер
.
с
анг
.
и
примеч
.
П
.
А
.
Грязневича
.
–
М
.:
Наука
, 1971.
4
Бартольд
В
.
В
История
культурной
жизни
Туркестана
//
Соч
.
в
9
тт
.
Т
. 2.
Часть
1.
–
М
.:
Наука
, 1963.
–
С
. 109
–
166.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
31
Турклар
турли
давлат
лавозимларида
фаолият
олиб
боришган
,
улар
кўп
-
лаб
ҳукмдор
саройларида
,
жумладан
,
Аббосийлардан
бошлаб
,
Миср
ва
Су
-
риядаги
Тулунидлар
1
ва
Ихшидлар
ва
Сомонийларгача
жуда
муҳим
мансаб
-
ларни
банд
этишган
.
Шундай
қилиб
,
турклар
“
Сомонийлар
цивилизацияси
”
ҳамда
мусулмон
маданияти
ривожланишига
ҳам
катта
ҳисса
қўшишган
.
IX–X
асрларда
Сомонийлар
қўл
остида
бўлган
кўплаб
шаҳарлар
ва
вилоятлар
маҳаллий
турк
сулолалари
томонидан
бошқарилган
.
Исфижобда
бошқарув
қарлуқлардан
Муттидлар
қўл
остига
ўтган
2
.
Чағониёнда
–
ислом
-
гача
бўлган
даврда
турк
ҳукмдорларидан
Чағонхудотлар
сулоласи
вакили
Муҳтож
асос
солган
Муҳтожидлар
3
сулоласи
ҳукмронлик
қилган
.
Муҳто
-
жидлар
сулоласининг
энг
сўнгги
вакилларидан
бири
Музаффар
кия
(
форсча
–
жаноб
,
ҳукмдор
)
унвонига
эга
бўлган
.
Кеш
ҳарбий
бошлиқ
ва
ҳожиб
Бектузун
бошқаруви
остида
бўлган
ва
Қо
-
рахонийлар
даврида
ҳам
Кеш
бошқарувини
қўл
остида
сақлаб
қола
олган
4
.
Элоқда
бошқарув
маҳаллий
тук
ҳукмдорларидан
деҳқонлар
бошқарувида
бўлган
5
.
Чочда
ҳам
ҳокимият
маҳаллий
турклар
таъсирида
бўлган
.
Тохарис
-
тоннинг
турли
шаҳар
ва
вилоятларида
бошқарув
Банижурлар
6
ҳукмронлиги
остида
бўлган
.
Бу
сулола
асосчиси
Банижур
ихшид
Гуракнинг
кенжа
ўғли
бўлган
7
.
Бу
сулоланинг
ҳокимият
тепасига
келиши
худди
Сомонийлар
син
-
гари
Аббосийлар
халифалигида
қилинган
ҳарбий
-
сиёсий
тизимдаги
хизмат
-
лари
билан
боғлиқ
бўлган
.
Хошим
ибн
Банижур
833
йилда
халифа
Мутаасим
даврида
ҳарбий
қўмондон
бўлган
.
У
Бобекка
қарши
кураш
учун
Ал
-
Жибалга
юборилган
.
Унинг
Хуросондаги
ҳарбий
бошлиқлар
орасида
Самарда
сарой
қурилишига
қатнашганлиги
ҳам
эслатиб
ўтилади
.
Унинг
акаси
Довуд
ибн
Банижур
821–822
йилларда
Жанубий
Эроннинг
Ал
-
Баҳрайн
ва
Ал
-
Яман
ҳу
-
дудларининг
ҳукмдори
қилиб
тайинланган
.
Ҳошимий
ўғли
Ал
-
Аббос
Аб
-
дуллоҳ
ибн
Тоҳир
қўл
остида
826–827
йилларда
хизмат
қилган
ва
Фустат
ҳокими
қилиб
тайинланган
.
Яхши
хизматлари
эвазига
унга
Вахш
,
Халавард
ва
Шуман
инъом
этилган
.
Довуд
ибн
Аббос
вафотидан
сўнг
Балхда
ҳоки
-
1
Тулунийлар
(868
–
905) –
Миср
,
Сурия
ва
Фаластинда
ҳукмронлик
қилган
араблашган
турклар
сулоласи
.
Сулола
асосчиси
–
Аҳмад
ибн
Тулун
(868
–
884).
2
Кочнев
Б
.
Д
.
Караханидские
монеты
:
источниковедческое
и
историческое
исследование
.
АР
диссертации
д
.
и
.
н
.
–
М
., 1993.
3
Муҳтожийлар
(933
–
954) –
Хуросон
ва
Чағониёнда
сомонийлар
номидан
ҳукмронлик
қилган
сулола
.
Улар
бир
вақтлар
Чағониённи
бошқарган
турк
ҳукмдорлари
авлоди
бўлган
.
Сулола
асосчиси
–
Муҳаммад
ибн
Музаффар
ибн
Муҳтож
.
4
Кочнев
Б
.
Д
.
Караханидские
монеты
:
источниковедческое
и
историческое
исследование
.
АР
диссертации
д
.
и
.
н
.
–
М
., 1993.
5
Федоров
М
.
Н
.
Из
истории
денежного
обращения
в
Средней
Азии
конца
VIII –
первой
половины
XII
вв
.: (
К
проблеме
«
черных
дирхемов
») // –
М
., 1973.
6
Банижурлар
(
Абу
Довудийлар
, 848–908) –
Тохаристон
ва
Балхда
ҳукмронлик
қилган
Сомонийлар
давлатининг
вассали
бўлган
сулола
.
7
Камалиддинов
Ш
.
С
.
Новые
данные
о
потомках
царя
Согда
Гурака
//
ОНУ
, 2003.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
32
мият
ҳошимнинг
акаси
Аҳмад
ибн
Банижурнинг
ўғли
Абу
Довуд
қўл
остига
ўтган
.
Довуд
ўз
ҳукмронлигини
кўзга
кўринарли
даражада
орттирган
ва
892–
93
йилларда
унга
Тохаристон
,
Жузжон
,
Хутталон
ва
Термиз
шаҳарлари
қа
-
рашли
бўлган
.
Ал
-
Яъқубийнинг
маълумот
беришича
,
Юз
шаҳри
Хатим
ибн
Довуд
ибн
Манучирга
қарашли
бўлган
.
Бадахшон
Ибн
ал
-
Фатиҳ
ҳокимияти
остида
бўлган
.
У
машҳур
турк
ҳарбий
бошлиқларидан
Ал
-
Фатиҳ
ибн
Хоқон
уруғидан
бўлиши
мумкин
.
Балх
ҳукмдорлари
847–867
йилларда
Довуд
ибн
ал
-
Аббос
ибн
Хошим
ибн
Банижур
, 873–879
йилларда
эса
Абу
Довуд
ибн
Аҳмад
бўлган
,
Абу
Довуд
Муҳаммад
ибн
Аҳмадга
892–893
йилларда
Тоха
-
ристон
,
Жузжон
,
Хутталон
ва
Термиз
қарашли
бўлган
.
Абу
Довуднинг
вори
-
си
Балх
,
Андараб
,
Бомиён
,
Термиз
ва
Хутталонда
танга
зарб
эттирган
Аҳмад
бўлган
.
Термизда
956–957
йилларда
амир
Оқтегин
, 957–958
йилларда
амир
Қуттегин
ҳокимлик
қилган
.
У
Термиздан
ташқари
Буста
ар
-
Руххаж
,
Балх
ва
Бухоро
ҳукмдори
бўлган
. 935–938
йилларда
Балх
Билга
-
тегин
ҳокимияти
остида
бўлган
.
Унинг
ўғли
Жаъфар
ибн
Абу
Довуд
Хутталонда
Сомонийлар
номидан
ҳокимлик
қилган
.
Унинг
ўғли
Аҳмад
Сомонийларга
қарши
Чағо
-
ниён
ҳукмдори
Абу
Али
Аҳмад
ибн
Муҳаммад
Чағониёний
бошчилигидаги
қўзғолонда
қатнашган
.
Хутталон
ҳукмдори
лашкарбошиси
Аҳмад
ибн
Жаъ
-
фар
сарханг
унвонига
сазовор
бўлган
1
.
Шўғнон
ва
Бадахшон
Хуморбек
қўли
остида
эди
.
Бик
шаҳри
Хутталон
-
даги
рустаклардан
бири
эди
.
Бу
шаҳар
туркий
беклардан
бири
бўлмиш
Бик
ал
-
Акбарга
қарашли
бўлган
.
Хутталон
пойтахти
Хулбик
ва
Андичароғ
шаҳ
-
ри
885–906
йилларда
Довуд
ибн
Абу
Довуд
ибн
ал
-
Асад
ибн
Бика
тасарру
-
фида
бўлган
.
Ал
-
Харис
ибн
Асаднинг
машҳур
тангалари
Хутталонда
904–
909
йилларда
зарб
қилинган
2
.
Фарғона
даставвал
Аҳмад
ибн
Асад
уруғи
бошқарувида
бўлган
3
,
лекин
Нуҳ
ибн
Наср
(943–954)
вафотидан
кейин
бу
вилоят
Ашос
ибн
Муҳаммад
қўл
остига
ўтган
,
ундан
кейин
хожиб
Мансур
ибн
Бойқаро
4
,
Ўзган
IX
асрда
деҳқон
Хуртегин
(
ёки
Чуртегин
)
қўл
остига
ўтган
. 924–925
йилларда
Ўзган
Малик
ибн
Шууртегин
қўл
остида
бўлган
.
Унинг
исми
араб
тилидаги
“
малик
”
яъни
“
ҳукмдор
”
сўзидан
эмас
,
балки
турклар
орасида
маълум
бўл
-
ган
Малик
сўзидан
олинган
.
Отасининг
исмига
таққослайдиган
бўлсак
,
унинг
исми
ҳам
туркча
Сункар
бўлган
.
Малик
ибн
Шуур
-
тегин
тасарруфида
946–956
йилларда
Насробод
941–954
ва
969–970
йилларда
Фарғона
вилоят
-
лари
ҳам
бўлган
. 982–983
йилларда
Ўзган
Билга
-
тегин
ибн
Тўрғул
бошқа
-
1
Бартольд
В
.
В
.
История
культурной
жизни
Туркестана
//
Соч
.
в
9
тт
.
Т
. 2.
Часть
1. –
М
.:
Наука
, 1963.
2
Кочнев
Б
.
Д
.
Караханидские
монеты
:
источниковедческое
и
историческое
исследование
.
АР
диссертации
д
.
и
.
н
.
–
М
., 1993.
3
Быков
А
.
А
.
Редкий
саманидский
фельс
//
ЭВ
,
вып
. 20.
–
Л
., 1971.
4
Давидович
Е
.
А
.
Ибн
-
Фадлан
и
Наршахи
о
медных
деньгах
Буха
-
ры
//
Рудаки
ва
замони
у
.
–
Сталинобод
, 1958.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
33
руви
остида
бўлган
.
Билга
-
тегин
ибн
Тўғрул
хожиб
Аячга
ва
яна
бир
такин
“
тегин
”
унвонли
ҳукмдорга
бўйсунган
.
Иккинчи
тоифадаги
ҳукмдор
Қилич
ал
-
Хожиб
Аҳмад
ибн
Али
Сомонийлар
даврига
оид
Фарғона
тангаларига
яна
қуйидаги
турк
ҳукмдорларининг
номлари
учрайди
:
Баур
ибн
Малик
,
ҳожиб
Тош
ва
бошқалар
1
.
Изланишлар
шуни
кўрсатадики
,
бу
ҳукмдорларнинг
кўпчилиги
Сомо
-
нийларгача
пайдо
бўлган
маҳаллий
ҳукмдор
сулолалардан
бўлишган
.
Улар
марказий
ҳокимиятга
номигагина
бўйсуниб
,
аслида
эса
ўзларининг
муста
-
қиллигини
сақлашган
.
Улардан
баъзилари
,
масалан
,
хожиб
Аяч
ҳокимиятни
қилган
хизматлари
эвазига
инъом
тариқасида
қўлга
киритган
.
Сомоний
амалдор
Қут
-
тегин
Бухорода
кўплаб
ўлкаларга
эгалик
қилган
,
у
958–960
йилларда
ўз
номидан
танга
зарб
қилдирган
2
.
Пойкентда
тахминан
1002–1018
йилларда
вилоят
ҳукмдорларидан
Атим
-
тегин
ҳукмронлик
қил
-
ган
3
.
Фарғона
,
Хоразм
,
Исфижоб
,
Гузгон
ва
бошқа
бир
қанча
вилоят
ҳукм
-
дорлари
Сомонийлардан
тўла
озод
бўлишган
.
Улар
фақат
солиқлар
ва
совға
-
саломлар
жўнатиб
туришган
.
Фарғонанинг
бир
қатор
турк
ҳукмдорлари
худ
-
ди
Сомонийлар
сингари
“
Амир
ул
-
мўминин
”
юксак
унвонига
эга
бўлишган
4
.
Хуросонда
симжурлар
5
сулоласи
сипоҳсолор
унвони
билан
ҳукм
суришган
,
кейин
Хуросон
Сабуқ
-
тегинга
ўтган
,
унинг
вафотидан
(942)
кейин
эса
,
ҳокимиятга
Бектузун
(997–999)
келган
.
Аббосийлар
даврида
бўлганидек
,
Сомонийлар
ҳукмронлиги
даврида
ҳам
кўплаб
туркий
ҳукмдорлар
ҳокимиятга
ҳарбий
хизматлари
эвазига
келиш
-
ган
.
Улар
орасида
исломгача
бўлган
даврда
пайдо
бўлган
маҳаллий
турк
уруғларидан
бўлган
ҳукмдорлар
ҳам
бўлишган
.
Улар
марказий
ҳокимиятга
номигагина
бўйсуниб
,
аслида
эса
мустақилликларини
сақлаб
қолишган
.
Сомонийлар
ҳокимияти
парчаланиб
ҳокимият
янги
турк
-
мусулмон
суло
-
ласи
Қорахонийлар
даврига
ўтганда
,
кўплаб
турк
ҳукмдорлари
янги
сулола
хизматига
ўтишмаган
.
Қарлуқ
хонлари
,
Салжуқий
беклар
Сомонийлар
,
Ғаз
-
навийлар
ва
Буидлар
сулоласининг
ҳарбий
кучларига
эга
бўлиб
,
ҳокимиятни
жуда
осонлик
билан
қўлга
киритишган
.
Мовароуннаҳрнинг
Қорахонийларга
ўтиши
босқинчилик
сиёсати
натижаси
эмас
,
балки
Сомонийлар
сулоласи
-
нинг
парчаланиши
билан
боғлиқ
бўлган
.
Шунинг
учун
ҳам
Хорун
Буғрохон
1
Кочнев
Б
.
Д
.
Заметки
по
средневековой
нумизматике
Средней
Азии
.
Часть
9. (
Саманиды
,
Караханиды
,
Ануштегиниды
) //
ИМКУ
,
вып
. 22.
–
Т
., 1988.
2
Кочнев
Б
.
Д
.
Нумизматическая
история
саманидского
сановника
Куттегина
/
Хут
-
тегина
(
Х
I
в
.) //
НЦА
,
вып
. 6.
–
Т
., 2002.
–
С
. 59–66.
3
Кочнев
Б
.
Д
.
Заметки
по
средневековой
нумизматике
Средней
Азии
.
Часть
1. (
Саманиды
,
Караханиды
,
Джаниды
) //
ИМКУ
,
вып
. 14.
–
Т
., 1978.
–
С
. 120–131.
4
Д
a
видович
Е
.
А
.
Ферганские
Саманиды
по
нумизматическим
данным
//
ЭВ
,
вып
. 11.
–
М
.
–
Л
., 1956.
–
С
. 14–26.
5
Симжурлар
(913
–
1002) –
Хуросон
ва
Кўҳистонда
ҳукмронлик
қилган
Сомонийлар
дав
-
латининг
вассали
бўлган
сулола
.
Сулола
асосчиси
–
Симжур
Даъватий
(913
–
914),
у
сомоний
амир
Аҳмад
II
ибн
Исмоилдан
(907
–
914)
Сеистонни
бошқаришни
олган
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
34
993
йилда
Исфижобдан
чиқиб
Самарқанд
ва
Бухоро
эгаллаганда
ҳеч
ким
унга
қаршилик
қилмаган
.
Чунки
маҳаллий
аҳоли
,
шу
билан
бирга
амал
-
дорлар
ҳам
уларни
араб
босқинига
қадар
Ўрта
Осиёда
ҳукмронлик
қилган
ва
бугунги
кунда
эса
исломни
қабул
қилиб
ҳокимиятга
қайтган
ўз
ҳукмдорлари
сифатида
қабул
қилишган
.
Кўплаб
тарихий
манбаларга
асослаб
ёзилган
А
.
Асқаровнинг
“
Ўзбек
халқининг
келиб
чиқиш
тарихи
”
асарида
Сомонийлар
даврида
маъмурий
бошқарувда
кўплаб
туркий
халқлар
ҳам
иштирок
этганини
таъкидлайди
.
Чунончи
, “
Сомонийлар
даврида
Мовароуннаҳрнинг
маъмурий
лавозимлари
-
да
турклар
ҳам
хизматда
бўлган
.
Улар
вилоят
ҳокимлари
,
ҳарбий
саркарда
-
лар
,
ҳатто
давлат
бошлиқлари
даражасига
кўтарилган
.
Масалан
,
Самжурий
,
Алп
-
тегин
,
Тош
,
Файик
ва
бошқалар
бўлиб
,
улардан
Алп
-
тегин
аввал
қул
,
кейинчалик
йирик
ҳарбий
саркарда
даражасига
кўтарилган
.
У
йирик
феодал
-
га
айланиб
,
Хуросон
ва
Мовароуннаҳрнинг
500
та
қишлоғини
сотиб
олган
.
Алп
-
тегиннинг
Нишопур
бозоридан
сотиб
олган
Сабуқ
исмли
қули
кейинча
-
лик
Сабуқ
-
тегин
номи
остида
йирик
ҳарбий
саркарда
даражасига
кўтарилади
ва
977
йилда
Ғазна
шаҳрини
қўлга
олиб
,
Балх
дарёси
водийсини
эгаллайди
ва
сомонийлар
қарамлигидан
чиқиб
,
Хуросонда
мустақил
давлат
барпо
этиб
,
Ғазнавийлар
сулоласига
асос
солади
.
Шундай
қилиб
Х
аср
охирида
Осиё
-
нинг
марказий
ҳудудларида
турк
ҳарбийлари
бошқарган
икки
йирик
давлат
–
Қорахонийлар
ва
Ғазнавийлар
давлати
вужудга
келади
”
1
.
Сомонийлар
давлати
Ўрта
Осиёда
илк
бор
ташкил
топган
марказлашган
форсийзабон
феодал
давлат
сифатида
таҳлил
этилса
-
да
,
аммо
унинг
этник
асоси
туркий
ва
форсий
тили
тожик
ва
ўзбекларнинг
аждодлари
эди
.
Мова
-
роуннаҳр
ва
Хоразм
вилоятлари
аҳолисининг
жонли
тили
асосан
туркий
бўлиб
,
давлат
маҳкамачилиги
тили
форсийда
олиб
борилган
.
Шуни
айтиш
ўринлики
,
Сомонийлар
ҳуқуқий
тизимини
ўрганиш
ва
ёри
-
тишда
олимлар
турли
хил
ёндашувларга
асосланишган
.
Бир
қисм
олимлар
унинг
асоси
зардуштийларнинг
муқаддас
китоби
“
Авесто
”
қонунлар
тизимига
ёндашган
дейишса
,
бошқа
бир
қатор
олимлар
ўз
таҳлиллари
натижасида
бу
соҳанинг
асоси
сифатида
Сомонийлар
давригача
мавжуд
бўлган
давлатларнинг
ҳуқуқий
нормалари
асос
бўлган
,
деб
таъкидлашади
.
Кейинги
давр
олимлари
тадқиқотлари
шуни
кўрсатадики
,
ислом
ҳуқуқи
ва
шариат
асослари
бу
давлат
ҳуқуқий
тизимининг
пойдевори
бўлган
.
Бунга
улар
ислом
дини
Сомонийлар
давлатининг
давлат
дини
эканлиги
билан
изоҳлашади
.
Бундан
шундай
фикр
келиб
чиқадики
,
Сомонийлар
ҳуқуқ
тизимида
қўлланилган
меъёрий
тизимларга
ўзларигача
бўлган
барча
ҳуқуқий
меъёрлар
,
диний
ва
дунёвий
ҳужжатлар
асос
бўлган
.
Маълумки
,
Сомонийлар
ўзларининг
100
йиллик
ҳукмронлиги
даврида
деярли
ҳар
куни
уларга
қарши
бўлиб
турадиган
маҳаллий
халқ
қаршилиги
ва
қўзғолонга
қарши
ҳаракат
қилишга
мажбур
бўлишган
.
Бундай
ҳаракатлар
улар
1
Асқаров
А
.
Ўзбек
халқининг
келиб
чиқиш
тарихи
.
–
Т
., 2015. 410-
б
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2017,
№
3
35
қўл
остида
бўлган
барча
ҳудудларда
рўй
берган
1
.
Шунинг
учун
ҳам
Сомоний
-
лар
давлатини
бугунги
кун
тарихшунослигида
қанчалар
форсий
ёки
туркий
давлат
сифатида
талқин
этишга
уринмасин
,
бу
давлат
кўп
этносли
давлат
эди
.
Унинг
I
Х
–
Х
асрлар
даври
давлатчилиги
Ўрта
Осиёнинг
туркий
ва
форсийзабон
халқларига
бир
хил
даражада
тегишлидир
.
АСКАРОВ
МИРЗОХИД
Преподаватель
,
НамНУ
Некоторые
аспекты
историографии
этнографии
народов
Средней
Азии
в
XXI
веке
Аннотация
.
В
данной
статье
мы
попытались
раскрыть
корректно
истолкован
-
ные
и
некорректно
изложенные
моменты
в
содержании
статей
или
тезисов
,
а
так
-
же
исследований
и
публикаций
,
касающиеся
этнографии
,
этногенеза
и
этнической
истории
народов
Средней
Азии
,
в
частности
,
Узбекистана
с
начала
XXI
века
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Центральная
Азия
,
этническая
история
,
этничес
-
кие
отношения
,
таджики
и
узбеки
,
историография
этногенеза
,
Абу
Райхан
Беруни
,
термин
«
мы
и
они
».
Аннотация
.
Ушбу
мақола
доирасида
биз
XXI
асрда
Ўрта
Осиё
ҳудуди
этногра
-
фияси
,
этногенези
ва
этник
тарихига
тегишли
тадқиқот
ишлари
ва
турли
нашр
-
ларда
чоп
этилган
мақола
ёки
тезисларда
келтирилган
маълумотларни
комплекс
таҳлил
қилган
ҳолда
,
уларнинг
ютуқ
ва
камчиликларини
объективлик
ва
танқидий
таҳлил
натижасида
кўрсатиб
беришга
ҳаракат
қилдик
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Марказий
Осиё
,
этник
жараёнлар
,
этник
тарих
,
то
-
жиклар
ва
ўзбеклар
муаммоси
,
этногенез
тарихшунослиги
,
Абу
Райҳон
Беруний
,
“
биз
ва
улар
”
атамаси
.
Abstract.
The article tries to reveal correctly interpreted and incorrectly stated points
in the content of articles or abstracts, as well as researches and publications on the field
of ethnography, ethnogenethes and ethnic history of people of Central Asia, particularly
Uzbekistan since the beginning of the XXI century.
Keywords and expressions:
Central Asia; ethnicity; ethnic history; ethnic relations; Tajik
and Uzbek; historiography of ethnogenesis, Abu Rayhan Biruni, word “we and you”.
В
первой
части
данной
статьи
мы
начали
комплексно
анализировать
неко
-
торые
зарубежные
издания
и
привели
немало
явных
примеров
неполиткоррект
-
ных
и
далёких
от
объективного
толкования
высказываний
и
трактовок
.
Ниже
мы
продолжим
наше
видение
и
анализ
статьи
Акбара
Турсона
.
1
Босворт
К
.
Э
.
Нашествия
варваров
:
появление
тюрок
в
мусульманском
мире
//
Мусульман
-
ский
мир
(950–1150).
–
М
.:
Наука
, 1981. (
Материалы
международного
симпозиума
по
исто
-
рии
исламской
цивилизации
,
Оксфорд
, 1969).
–
С
. 20–35.
