К текстологическому изучению книги «Бадоэу-л-васат»

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

34

ÌÀÍÁÀØÓÍÎÑËÈÊ ÂÀ ÌÀÒÍØÓÍÎÑËÈÊ //

ÈÑÒÎ×ÍÈÊÎÂÅÄÅÍÈÅ È ÒÅÊÑÒÎËÎÃÈß //

SOURCE STUDY AND TEXTOLOGY

НАМОЗОВА

ЗИЛОЛА

Таянч

докторант

,

ҚарДУ

“

Бадоеъу

-

л

-

васат

”

девонининг

текстологик

тадқиқига

доир

Аннотация

.

Тадқиқотнинг

кириш

қисмида

Навоий

лирикасининг

ХХ

асрда

текс

-

тологик

ўрганилиши

натижасида

илк

тўлиқ

нашрнинг

яратилиши

,

унинг

кейинги

нашрлар

ривожидаги

ўрни

кабилар

келтириб

ўтилади

.

Шу

билан

бирга

,

Алишер

Навоий

лирик

меросини

матншунослик

нуқтаи

назардан

ўрганишда

профессор

Ҳамид

Сулаймоннинг

катта

жонбозлик

кўрсатгани

,

олим

яратган

илк

нашрда

бир

қатор

ютуқлар

билан

бирга

,

нуқсонларнинг

учраши

,

бунинг

сабаблари

кўрсатилади

.

Нашрлардаги

тафовутларнинг

ортиб

бориши

,

нашрларнинг

ўзгаришга

учраб

бориши

,

бунинг

туб

илдизини

аниқлаш

ва

муаммога

ечим

излаш

мақсад

қилиб

қўйилган

.

Нашрлараро

тафовутларни

аниқлашда

қиёсий

,

тарихий

-

қиёсий

,

анализ

ва

синтез

,

конкретлаштириш

методларидан

фойдаланилган

.

Тадқиқотнинг

натижа

қисмида

Навоий

куллиёти

таркибига

киритилган

“

Ба

-

доеъу

-

л

-

васат

”

девонининг

бугунгача

яратилган

4

муҳим

нашри

ўртасидаги

мавжуд

тафовутлар

аниқланган

.

Бугунги

кунгача

яратилаётган

нашрлар

Х

VI

аср

қўлёзмасига

муқояса

қилган

ҳолда

текширилган

ва

натижада

,

бугунги

кунгача

яратилаётган

нашрларнинг

тўла

мукаммал

эмаслиги

аниқ

фактлар

асосида

далилланган

.

Бунинг

туб

илдизи

эса

танқидий

матннинг

яратилмаганлиги

,

Ҳамид

Сулаймон

томонидан

яратилган

йиғма

матн

эса

бундай

вазифани

бажара

олмаётгани

таъкидланган

.

“

Бадоеъу

-

л

-

васат

”

девонининг

нашрлари

Ҳамид

Сулаймон

томонидан

фойда

-

ланилган

XVI

асрда

кўчирилган

қўлёзмалардан

бири

билан

қиёсланган

ва

улар

ўртасидаги

жиддий

тафовутлар

аниқланиши

билан

бирга

,

кичик

асар

мазмун

,

шакли

ёки

ҳар

иккисига

бўлган

таъсирини

инобатга

олган

ҳолда

классифика

-

цияланган

ва

таҳлил

қилинган

.

Тадқиқотнинг

хулоса

қисмида

Ҳамид

Сулаймон

томонидан

қўлёзмалар

тўпла

-

ниб

,

танқидий

ёндашилган

бўлса

-

да

,

олимнинг

бошлаган

ишлари

вафоти

сабабли

якунланмай

қолгани

,

натижада

,

куллиётнинг

танқидий

матни

вазифасини

илк

тўлиқ

нашр

бажариб

келаётгани

баён

қилинган

.

Бугунги

кунда

барча

соҳалар

кенг

ривож

топаётган

даврда

,

нашрларни

қайта

мукаммаллашган

шаклини

яратиш

масаласи

пайдо

бўлгани

хулоса

сифатида

берилган

.

Ушбу

муаммоларнинг

ягона

ечими

эса

олим

бошлаган

танқидий

матн

яратиш

масаласини

ҳал

этиш

,

бунда

эса

Ҳ

.

Сулаймон

тўплаган

тажрибалардан

фойдаланиш

таъкидланган

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

нашр

,

текстологик

тадқиқ

,

қўлёзма

,

ривожланиш

,

тафовут

,

тасниф

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

35

Аннотация

.

Во

введении

исследования

впервые

приводятся

сведения

о

создании

первого

издания

текстологического

изучения

лирики

Навои

в

ХХ

веке

,

его

роли

в

разработке

последующих

изданий

.

Вместе

с

тем

,

раскрывается

большой

интерес

профессора

Хамида

Сулеймана

к

изучению

лирического

наследия

Алишера

Навои

с

точки

зрения

текстологии

,

наряду

с

достижениями

показаны

и

недостатки

,

а

также

их

причины

при

создании

первого

издания

учёного

.

Целью

исследования

является

увеличение

различий

в

изданиях

,

наличие

изме

-

нений

в

изданиях

,

выявление

причин

проблемы

и

поиск

решений

.

При

определении

различий

использовались

сравнительные

,

историко

-

сравни

-

тельные

методы

,

методы

анализа

,

синтеза

и

конкретизации

.

В

заключительной

части

исследования

выявлены

существующие

различия

между

четырьмя

основными

изданиями

«

Бадоеъу

-

л

-

васат

»

(«

Диковины

среднего

возраста

»),

который

является

частью

наследия

Навои

.

Издания

,

опубликованные

до

сегодняшнего

дня

,

были

сопоставлены

с

рукописями

XVI

века

и

в

результате

этого

было

доказано

,

что

созданные

до

настоящего

времени

все

эти

издания

не

очень

совершенны

.

Основной

причиной

этого

является

отсутствие

критического

текста

,

а

сборник

текстов

,

созданный

Хамидом

Сулейманом

,

не

может

выпол

-

нять

эту

задачу

.

Издания

дивана

«

Бадоеъу

-

л

-

васат

»

(«

Диковины

среднего

возраста

»)

сравнивались

с

одной

из

рукописей

XVI

века

,

использованной

Хамидом

Сулейманом

.

В

результате

выяснилось

,

что

они

не

только

имеют

серьезные

различия

между

собой

.

В

заключении

исследования

подчёркнуто

,

что

хотя

рукописи

Хамида

Сулей

-

мана

были

собраны

и

подвергнуты

критическому

анализу

,

работа

ученого

в

связи

с

его

смертью

была

не

завершена

,

первое

полное

издание

выполняет

роль

крити

-

ческого

текста

наследия

.

На

сегодняшний

день

,

когда

широко

развиваются

все

сферы

жизни

,

в

качестве

вывода

возникает

вопрос

создания

совершенной

и

новой

формы

изданий

.

Единственное

решение

данной

проблемы

–

это

создание

крити

-

ческого

текста

,

начатого

учёным

и

использование

опыта

Х

.

Сулеймана

.

Опорные

слова

и

выражения

:

публикация

,

текстовой

анализ

,

рукопись

,

разработка

,

разделение

,

классификация

.

Abstract.

The information about the creation of the first edition of the textual study of

the lyrics of Navoi in the 20th century and his role in the development of subsequent
editions is given in the introduction of the study for the first time. At the same time, the
great interest of Professor Hamid Suleiman to the study of the lyrical heritage of Alisher
Navoi from the point of view of textology along with the achievements and shortcomings
is revealed, as well as their reasons for creating the first edition of the scientist.

The purpose of the research is to increase the level of publications, to make changes

in the publications, to identify the roots of the problem and to find solutions.

Comparative, historical-comparative, analysis and synthesis, concretization methods

were used in the definition of inter-personal differences.

The findings of the study revealed the existing differences between the four major

publications of the “Badoye`u-1-vasat” publication, which is part of Navoi’s heritage.
The publications, published up today, have been compared with the manuscript of the
16th century and, as a result, all the publications have been found not so perfect. The
main reason of it is the absence of critical text and Hamid Suleyman’s collection of the
texts cannot solve this problem.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

36

The works of “Badoye`u-l-vasat” have been compared with one of the manuscripts of

the 16th century, used by Hamid Sulayman, and as a result, a lot of serious differences
between them were found out.

In the conclusion of the study, Though Hamid Sulaiman's manuscripts have been

collected and critically analyzed, his work were not completed by the reason of his death
and the first publication performs the function of critical text. Nowadays, when there are
widespread developments in all spheres of life, the matter of creating a renewal edition
has been raised. The only solution is to solve the problem of the critical text by
completing the work which the scientist has begun, using his experience.

Keywords and expressions:

publication, development of publications, textual

analysis, manuscript, development, division, classification.

Кириш

.

Алишер

Навоий

лирикаси

жамланган

“

Х

азойину

-

л

-

маоний

”

куллиёти

туркий

адабиётимизда

алоҳида

ўрин

тутади

.

У

нда

жамланган

шоирнинг

лирик

мероси

ҳам

бадиий

жиҳатдан

,

ҳам

мазмунан

жуда

бой

бўлиб

,

полифоник

хусусиятга

эга

.

Қолаверса

,

ўз

замондош

ижодкорлари

ва

мунаққидлари

ҳам

камчилик

топа

олмаганини

“

Бадоеъу

-

л

-

бидоя

”

дебоча

-

сида

таъкидлаб

ўтади

.

Бундан

кўринадики

,

ижодкор

ўз

асарлари

устида

жиддий

ишлаган

,

қайта

-

қайта

таҳрир

қилган

.

Орадан

кўп

асрлар

ўтиши

билан

қўлёзмаларнинг

нусхаланиши

,

котиблар

-

нинг

эҳтиётсизлиги

,

табдил

ёки

нашр

натижасида

ёки

бошқа

бир

сабабга

кўра

асар

мазмуни

ё

шаклига

жиддий

таъсир

этувчи

бир

қатор

тафовутлар

юзага

келган

.

Шоир

лирикаси

нашр

этилган

давр

ва

ундаги

мафкура

,

сиёсий

қараш

-

ларни

сингдирган

ҳолда

таҳлил

ва

талқин

қилинган

(

Ҳ

амид

Сулаймон

нашри

нисбатан

тўлиқ

бўлишига

қарамай

,

у

ҳам

ғоявий

таҳрирдан

мустасно

эмас

).

Бунинг

исботи

ўлароқ

,

девонлардаги

ҳамд

ва

наът

шаклидаги

ҳамда

тасавву

-

фий

ғоялар

яққол

кўзга

ташланиб

турган

шеърлари

нашрлардан

тўлиқ

ёки

баъзи

байт

ва

мисраларини

олиб

ташланганлигидир

.

Шоир

асарларидаги

тасав

-

вуфий

-

фалсафий

қарашларни

мавжуд

бўлган

сиёсий

мафкурага

бўйсундирган

ҳолда

талқин

этиш

,

айниқса

,

Собиқ

иттифоқ

даврида

кенг

тус

олди

.

Бироқ

“

давр

талаб

этган

”

ғоя

ва

мафкураларни

Навоий

лирикасига

ҳам

мажбуран

сингдириб

талқин

қилиш

ҳоллари

сақланиб

қолаверди

.

М

афкура

талаб

этган

ғоялар

мажбуран

“

сингдирилиб

”

ўрганилаверди

.

Давр

тақозо

этган

мафкура

қобиғига

ўрашнинг

иложи

бўлмаган

шеърлари

эса

на

ўрга

-

нилди

,

на

халққа

етказилди

.

Бундай

шеърлар

эълон

қилинмасдан

қолди

.

Буюк

шоир

шеъриятига

етказилган

бундай

оғир

жароҳатларни

“

Х

азойину

-

л

-

маоний

”

нинг

собиқ

империя

давридаги

нашрларида

яққол

кўриш

мумкин

.

М

устақиллик

давридаги

нашрлар

бир

қадар

мукаммаллаштирилди

.

Бироқ

бу

давр

нашрлари

ҳам

мавжуд

нашрлар

асосида

яратилганлиги

,

танқидий

матн

-

нинг

яратилмаганлиги

ва

бундай

вазифани

кўплаб

нуқсонлардан

ҳоли

бўлмаган

илк

тўлиқ

нашр

бажариб

келаётгани

сабабли

мукаммал

деб

бўлмайди

.

М

асалан

,

“

Х

азойину

-

л

-

маоний

”

нинг

1960

йилдаги

нашрида

бир

неча

ғазаллар

тушириб

қолдирилган

,

яна

бир

қанча

байт

ва

мисралар

баъзи

ўринларда

туширилган

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

37

бўлса

,

баъзи

шеър

,

байт

,

мисра

ёки

сўз

атай

алмаштирилган

.

Бундай

фикрларни

куллиётнинг

барча

девонлари

ҳақида

айтиш

мумкин

.

Илк

нашрнинг

қайта

-

қайта

чоп

этилиши

натижасида

ҳам

нашрлар

у

ёки

бу

даражада

депрессияга

учраб

борди

.

Юқоридаги

фикрларимиз

исботини

“

Бадоеъу

-

л

-

васат

”

девони

нашрларини

матний

солиштириш

натижасида

ҳам

кўриш

мумкин

.

Мақсад

ва

вазифа

.

Биз

нашрлараро

тафовутларни

аниқлаш

мақсадида

”

Х

азойину

-

л

-

маоний

”

нинг

1959–1960

йилларда

Порсо

Шамсиев

таҳрири

остида

алоҳида

китоб

шаклида

чоп

этилган

4

жилдлик

нашри

, 1963–

1967

йиллардаги

15

жилдлик

“

Асарлар

”

нинг

1, 2, 3, 4-

жилдлари

, 1990

йил

С

.

М

уталлибов

муҳаррирлигида

нашр

этилган

Алишер

Навоийнинг

20

томлик

М

укаммал

асарлар

тўпламининг

3, 4, 5, 6-

томлари

, 2011

йилда

Иброҳим

Ҳ

аққул

муҳаррирлигида

буюк

ижодкорнинг

10

жилдлик

“

Тўла

асарлар

тўплами

”

нинг

1, 2, 3, 4-

томларини

ўзаро

солиштириб

чиқдик

ва

улардаги

мат

-

ний

тафовутларнинг

ўрни

ҳамда

тафовутланаётган

бирликнинг

мазмун

ва

шаклга

кўрсатаётган

таъсирини

ҳисобга

олган

ҳолда

таснифладик

1

:

1.

Девондаги

шеърларнинг

тўлиқ

тушиб

қолиши

;

2.

Байтларнинг

тушиб

қолиши

ва

ўрин

алмашиши

;

3.

М

исраларнинг

тушиб

қолиши

ва

ўрин

алмашиши

;

4.

Сўз

имлоси

ва

сўз

қўллаш

билан

боғлиқ

тафовутлар

;

У

шбу

тадқиқот

ўз

олдига

“

Бадоеъу

-

л

-

васат

”

девонининг

йирик

нашрлари

ва

қадимий

қўлёзмасини

қиёсий

ўрганиш

орқали

юқоридаги

тасниф

-

тав

-

сифини

яратиш

,

нашрлараро

ва

қўлёзма

ўртасидаги

тафовутларни

аниқлаш

,

уларнинг

келиб

чиқиш

сабабларини

кўрсатишни

мақсад

қилиб

олган

.

Усуллар

.

Биз

нашрлараро

фарқларни

аниқлаш

мақсадида

, “

Х

азойину

-

л

-

маоний

”

девонлар

мажмуасининг

3-

девони

– “

Бадоеъу

-

л

-

васат

”

нинг

дастлаб

4

йирик

нашрини

кирилл

алифбосининг

дастлабки

ҳарфлари

билан

белгилаб

олдик

.

У

ларни

қиёслаш

методи

асосида

солиштириб

,

ўзаро

фарқларни

аниқ

-

ладик

ҳамда

анализ

ва

синтез

,

конкретлаштириш

методлари

ёрдамида

таснифладик

.

Нашрлар

ичида

Г

нашр

нисбатан

мукаммал

эканлиги

аниқлан

-

гач

,

Ҳ

амид

Сулаймон

фойдаланган

“

Х

азойину

-

л

-

маоний

”

қўлёзмаларидан

бири

–

Ўз

ФА

ШИда

сақланаётган

инв

.

№

677 XVI

аср

қўлёзмаси

билан

тарихий

-

қиёсий

метод

асосида

солиштирдик

.

Натижа

ва

мулоҳаза

.

Бу

таснифимиз

Алишер

Навоийнинг

гўзал

лирикаси

мажмуи

бўлмиш

“

Х

азойину

-

л

-

маоний

”

даги

шеърларнинг

бадиий

1

Note: We used 4 editions in the comparison process and identified them as follows: 1.. A.Navoi.

Khazoyinul maoni. 4 volumes. 3 vol. Tashkent, publ. "Academy of Sciences of Uzbekistan", 1960. 777 p.
We have received it as A; 2. A.Navoi. Works. 15 volumes. Volume 3, Tashkent, Publ. "Fiction Literature".
1965. 416 p. We have marked it as B Edition. 3. A.Navoi. Complete collection of works. 20 volumes.
Volume 5 Tashkent, publ. "Fan". 1990. 470 p. We have received it as V copies; 4. A.Navoi. Complete
Collection of Works. Hassoon is universal. We have 10 volumes. Volume 1. Tashkent, publ. Publisher-
publishing house named after Gafur Gulyam. 2011. 804 We have received them by G publications.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

38

қимматини

сақлаб

қолишни

назарда

тутади

.

Шу

сабабдан

ушбу

тафовут

-

ларнинг

ҳар

бир

турига

алоҳида

-

алоҳида

тўхталиб

ўтмоқчимиз

1

:

1.

Девондаги

ғазалларнинг

тушиб

қолиши

.

Тадқиқ

этилаётган

нашрлар

-

нинг

эътиборли

жиҳати

шундаки

,

улар

бир

-

биридан

ҳажм

хусусиятига

кўра

фарқланади

.

М

асалан

,

А

нашр

1–2-

девонларнинг

ҳар

иккаласидан

80–81-

ғазаллар

–

жами

4

ғазал

, 1-

девондан

24, 27, 28-

қитъалар

, 3-

девондан

6

ғазал

,

4-

девондан

3

ғазал

–

жами

13

ғазал

атайин

(

сиёсий

тазйиқ

туфайли

–

муал

-

лиф

изоҳи

)

тушириб

қолдирилган

, “

Бадоеъу

-

л

-

васат

”

да

509

ва

“

Фавойиду

-

л

-

кибар

”

даги

443-

муламмаъ

(

ўзбекча

-

арабча

)

ғазаллар

ўринсиз

тушириб

қолдирилган

.

Б

нашрда

эса

чорак

қисм

лирика

нашр

этилмаган

.

М

асалан

,

“

НШ

”

да

293

та

ғазал

, 1

та

мухаммас

, 30

та

қитъа

тушириб

қолдирилган

.

“

Боғаро

гўё

...”

деб

бошланувчи

644-

ғазал

охирги

ғазал

бўлиб

келган

.

Кам

ҳажмдаги

муаммо

,

мустазод

,

таркиббанд

,

мусаддас

,

таржибанд

жанридаги

шеърлар

эса

тўлиқ

келтирилган

. “

Б

В

”

да

эса

286

та

ғазал

, 1

та

мухаммас

, 1

та

мусаддас

, 40

та

қитъа

тушириб

қолдирилган

.

М

устазод

,

таржибанд

,

қасида

,

чистон

ва

туюқ

жанридаги

шеърлар

тўлиқ

келтирилган

.

У

шбу

нашрнинг

қолган

китоблари

ҳақида

ҳам

шундай

ҳолатни

кузатиш

мумкин

.

В

ва

Г

нашрларда

эса

юқоридаги

нашрлардан

муайян

сабаблар

туфайли

тушириб

қолдирилган

шеърлар

тикланган

.

У

ларнинг

баъзиларига

тўхталиб

ўтамиз

:

Ваҳки

чиқди

отланиб

бир

маст

лояқил

йигит

,

Сарвдек

елдин

от

узра

ҳар

тараф

мойил

йигит

.

байти

билан

бошланувчи

“

Б

В

”

даги

9

байтли

80-

ғазал

,

Ваҳ

қаён

борди

бузуқ

кўнглумни

зор

этган

йигит

,

Жавр

тиғи

бирла

кўксумни

фигор

этган

йигит

.

байти

билан

бошланувчи

“

Б

В

”

даги

9

байтли

81-

ғазал

ҳамда

:

Қориған

вақтда

бир

тифлға

шайдо

бўлдум

Ким

,

ғамидин

қорию

тифл

аро

расво

бўлдум

.

байти

билан

бошланувчи

шу

девон

нашрларидаги

7

байтли

427-

ғазал

мазмуний

жиҳатдан

нотўғри

талқин

қилинганлиги

сабабли

А

нашрдан

тушириб

қолдирилган

.

Кейинги

нашрларда

бу

жиддий

хатоликлар

бартараф

этилган

.

Шунингдек

, 496, 509-

ғазаллар

ҳам

А

нашрдан

тушириб

қолди

-

рилган

.

У

шбу

ғазалларнинг

ҳеч

қайсиси

Б

нашрда

ҳам

учрамайди

.

2.

Байтларнинг

тушиб

қолиши

ва

ўрин

алмашиниши

.

Баъзан

маълум

бир

байтнинг

турли

нусхаларда

турли

ўринда

келиши

ҳоллари

ҳам

кузатилади

.

А

ва

Б

нашрлардаги

“

Б

В

”

нинг

173-

ғазалидаги

ушбу

2-

байт

:

1

Note: We have demonstrated publishing distinctions, for example, in the full edition of the

“Badoye'u-l-vasat” Devon.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

39

Бир

ҳумоюн

қуш

кеча

садқанг

бўлур

,

эй

муғбача

,

Қоф

анқосимудур

ё

дайр

хуффошимудур

?

В

ва

Г

нашрларда

4-

байт

бўлиб

келган

.

Шу

девондаги

323-

ғазалнинг

Айш

вақтини

бил

ғаниматким

,

эрур

дам

ушбу

дам

,

Чарх

эрмас

фавт

бўлған

вақтни

ёндурғудек

.

байти

А

ва

Б

нашрларда

4-

байт

,

Б

ва

В

нашрларда

эса

6-

байт

бўлиб

келган

.

Шу

ғазалнинг

:

Синса

кўнглум

,

не

ажабким

сангборони

фироқ

,

Бўлди

ҳамлиқ

жисм

уйин

ҳар

соридин

синдурғудек

.

байти

А

ва

Б

нашрларда

5-

байт

,

В

ва

Г

нашрларда

эса

4-

байт

бўлиб

келган

.

Ҳажри

зульмиға

чидармен

,

ўлғали

йўқ

,

англасам

Ким

,

эрур

қатлимға

ул

жон

-

у

жаҳон

қайғурғудек

.

байти

эса

А

нашрда

6-

байт

,

кейинги

нашрларда

5-

байт

бўлиб

келган

.

Нусхалараро

солиштирганимизда

,

кўзга

ташланган

яна

бир

фарқ

бирор

байтнинг

нусхалардан

бирида

учрамаслигидир

.

М

асалан

, “

Б

В

”

даги

44-

ғазал

-

нинг

ушбу

:

Кўзум

оллидадур

лаълинг

хаёли

,

Эмас

кирпикларим

остида

хуноб

.

5-

байти

А

нашрда

учрамайди

.

Б

,

В

,

Г

нашрларда

тикланган

. “

Б

В

”

даги

83-

ғазалнинг

ушбу

3-

байти

:

Бода

паймо

зоҳид

ўлса

душман

,

эрмастур

ғамим

,

Менки

бўлдум

бир

ҳарифи

бода

паймо

бирла

дўст

.

В

нашрдан

тушириб

қолдирилган

.

Бу

байтни

негадир

Г

нашрда

ҳам

учратмаймиз

. 460-

ғазал

мақтаъси

,

яъни

ушбу

байт

:

Эй

Навоий

,

назм

мулки

чун

сенингдур

айлагил

,

Шоҳ

Ғозий

васфи

ичра

тилни

қойил

ҳар

замон

.

А

ва

Б

нашрлардан

тушиб

қолган

.

Бизнингча

,

Ҳ

.

Сулаймон

асослаган

қўлёзмалар

нусхаларида

келтирилмаган

ёки

нашрда

тушириб

қолдирилган

.

3.

М

исраларнинг

ўрин

алмашиниши

ва

тушиб

қолиши

.

Баъзи

ҳолларда

мисранинг

ўзаро

ўрин

алмашиниб

қўлланганини

ёки

бутунлай

тушиб

қолга

-

нини

кузатиш

мумкин

.

М

-

н

, “

Б

В

”

даги

116-

ғазал

2-

байти

:

а

)

жаҳон

раъносиға

берма

кўнгулким

,

б

)

анга

олдурмамиш

кўнглин

хирадманд

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

40

А

нашрда

[

б

,

а

],

В

ва

Г

нашрларда

эса

[

а

,

б

]

тарзида

қўлланган

.

Б

нашрда

ғазал

туширилган

.

Бунда

ғазалнинг

шаклий

томони

(

қофия

)

бузилишини

кўриш

мумкин

. “

Б

В

”

даги

278-

ғазалнинг

учинчи

ва

бешинчи

байтларидаги

иккинчи

мисралар

(

Дардманд

этгайму

,

оё

дилситонимни

мараз

)

А

нашрда

деярли

бир

хил

:

учинчи

байтдаги

“

оз

”

сўзи

бешинчи

байтда

“

оё

”

билан

алмашган

,

холос

.

У

шбу

байтлар

В

ва

Г

нашрларда

қуйидагича

келтирилган

:

Гар

маразнинг

лозими

дард

ўлди

,

билмон

,

эй

кўнгул

,

Дардманд

этгайму

,

оё

дилситонимни

мараз

.

Дардлиғ

кўнглум

ҳалокин

истарамким

кўйида

,

Йиқмиш

ул

овораи

бехонумонимни

мараз

.

А

нашрда

“

Б

В

”

даги

434-

ғазалнинг

6–7-

байтлари

(12

ва

14-

мисралари

)

да

ҳам

бундай

тафовутлар

мавжуд

:

Сен

вафо

ҳусн

аҳлидин

қилма

таваққуъ

,

эй

рафиқ

,

Ким

бу

ишда

дайр

пирининг

ризосин

кўрмадим

.

Эй

,

Навоий

,

тавба

андин

қилмадим

шайх

оллида

,

Ким

бу

ишда

дайр

пирининг

ризосин

кўрмадим

.

Б

,

В

,

Г

нашрларда

бу

нуқсон

қуйидагича

тузатилган

:

Ким

,

мен

ушбу

хайлнинг

ҳусни

вафосин

кўрмадим

.

4.

Сўз

имлоси

ва

сўз

қўллаш

билан

боғлиқ

тафовутлар

.

Сўз

қўллаш

ва

уларнинг

ёзилиши

билан

боғлиқ

фарқлар

ҳам

учраб

турадики

,

улар

баъзида

шаклга

,

баъзан

мазмунга

таъсир

этади

.

Бундай

фарқларни

шу

жиҳатдан

3

гуруҳга

бўлиш

мумкин

:

1)

Фақат

шаклга

таъсир

этувчи

фарқлар

.

M

асалан

, “

Б

В

”

даги

43-

ғазалнинг

5-

байтини

кузатайлик

:

Кишики

…

ишқ

ичра

ўздин

олди

ҳисоб

,

Бу

муддаога

агар

олмагай

эмас

маҳсуб

.

Нуқталар

ўрнига

А

ва

Б

нашрларда

даъвий

,

В

ва

Г

нашрда

даъвои

келтирилган

.

Баъзан

сўз

ёки

қўшимчанинг

тарихий

эмас

,

балки

бугунги

шаклини

қўл

-

лаш

ҳоллари

ҳам

кузатилади

.

М

асалан

, “

Б

В

”

даги

61-

ғазалнинг

4-

байтини

қиёслаймиз

:

А

,

Б

:

Сурса

майдон

ичра

ҳар

чобук

,

югурмоқдур

ишим

,

Кенича

,

ул

чобуки

зарринкамар

бўлғайму

деб

.

В

:

Сурса

майдон

ичра

ҳар

чобук

,

югурмоқдур

ишим

,

Кейинича

,

ул

чобуки

зарринкамар

бўлғайму

деб

.

Г

:

Сурса

майдон

ичра

ҳар

чобук

,

югурмоқдур

ишим

,

Кейнича

,

ул

чобуки

зарринкамар

бўлғайму

деб

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

41

Тафовутланган

сўзнинг

В

нашрдаги

шакли

аруз

меъёрларига

мос

эмас

.

Агар

бу

вариант

қўлланса

,

фоилотун

рукни

мафоилун

га

айланади

.

Бундай

тил

тараққиёти

билан

боғлиқ

нусхаларда

кўп

учрайдиган

тафовутларнинг

баъзиларини

келтириб

ўтамиз

:

А

ва

Б

нашр

В

нашр

Г

нашр

сори

сари

сори

/

сари

яро

яра

ёра

/

яро

давийи

давои

даъвои

пари

парий

парий

балоу

балову

балову

қаро

қора

қаро

сарриштау

сарриштаи

сарриштаи

Юқоридаги

мисоллар

“

Б

В

”

даги

111, 115, 129, 131, 132, 142-

ғазаллардан

келтирилган

бўлса

-

да

,

сўзларнинг

тарихий

тараққиёти

билан

боғлиқ

нашр

-

лараро

тафовутларнинг

миқдоран

энг

кўп

қўлланадиганлари

сирасига

кира

-

ди

ва

кўрсатилган

нашрларнинг

ўзига

хос

хусусиятларидандир

.

Шу

сабаб

-

дан

,

биз

юқорида

келтирган

тафовутланаётган

сўзлар

нашрларда

умумий

хусусият

касб

этади

.

У

ларда

қуйидагича

товуш

алмашинишлари

бўлган

:

о

-

а

;

а

-

о

;

у

-

ву

;

у

-

и

;

э

-

и

;

ғ

-

йғ

;

Фақат

шаклга

таъсир

этувчи

фарқлар

ичида

имло

билан

боғлиқ

фарқлар

ҳам

борки

,

бундай

тафовутлар

1

“

Б

В

”

даги

55-

ғазалнинг

4-

байти

(

биногўш

/

баногўш

/

баногўши

), 64-

ғазал

7-

байти

(

этмай

/

этманг

/

этманг

), 69-

ғазал

11-

байти

(

авқотин

/

авқотим

/

авқотим

), 71-

ғазал

2-

байти

(

қилмасен

/

қиласен

/

қиласен

),

92-

ғазал

4-

байти

(

ихтиёж

/

эҳтиёж

/

эҳтиёж

), 93-

ғазал

8-

байти

122-

ғазал

6-

байти

(

титрамау

/

титратмаву

/

титратмаву

), 124-

ғазал

2-

байти

(

бишурмак

/

пишурмак

/

пишурмак

), 173-

ғазал

3-

байти

(

гулрухмудур

/

гулрухумдур

), 175-

ғазал

2-

байт

(

тахаррук

/

таҳаррук

/

таҳаррук

), 108-

ғазалнинг

5-

байти

(

гунбази

/

гунбади

/

гунбади

), 112-

ғазал

6-

байти

(

даъви

(

й

)/

даъво

/

даъво

), 119-

ғазалнинг

4-

байти

(

нашоту

/

нишоту

/

нишоту

), 120-

ғазалнинг

1-

байт

(

кочи

/

Кожи

/

кожи

)

да

ҳам

учрайди

.

Бу

тафовутлар

мазмундан

кўра

кўпроқ

шаклга

,

яъни

вазнга

таъсир

этганини

кўрамиз

.

Ё

ки

тарихийлик

принципининг

бузилишига

сабаб

бўлади

.

2)

Фақат

мазмунга

таъсир

этувчи

фарқлар

.

Бундай

тафовутлар

ичида

сўзларни

ёки

қўшимчани

қўшиб

ёки

ажратиб

ёзиш

алоҳида

аҳамиятлидир

.

Бундай

тафовутлар

сўзларнинг

ноўрин

қўшиб

ёки

ажратиб

ёзилиши

натижасида

келиб

чиқади

ва

улар

мазмуннинг

бузилишига

сабаб

бўлиши

мумкин

. “

Б

В

”

даги

28-

ғазалнинг

6-

байти

А

нусхада

қуйидагича

келтирилган

:

Бу

гулшан

ичра

беҳбуд

истаган

доим

беҳи

янглиғ

,

Ки

еб

пашмина

тоатқа

қадин

ҳам

асрамоқ

авло

.

1

Note. Since the B edition was incomplete and almost identical with the publication, we showed

the differences in A, B and G in the brackets.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

42

Б

,

В

,

Г

нашрларда

эса

жиддий

хатолик

бартараф

этилган

:

Бу

гулшан

ичра

беҳбуд

истаган

доим

беҳи

янглиғ

Кийиб

пашмина

тоатқа

қадин

ҳам

асрамоқ

авло

.

Ё

ки

шу

девондаги

232-

ғазалнинг

3-

байти

Ҳ

.

Сулаймон

нашрларида

қуйидагича

келтирилган

:

Ул

қуёш

чиқмай

солур

чарх

узра

юз

тархи

жафо

,

Ваҳ

,

бор

эрмиш

ҳусн

шоҳини

бало

олий

асос

.

В

ва

Г

нашрларда

эса

:

Ул

қуёш

чиқмай

солур

чарх

узра

юз

тархи

жафо

,

Ваҳ

,

бор

эрмиш

ҳусн

шоҳи

,

не

бало

олий

асос

.

Бундай

тафовутланган

сўзларни

жуда

кўп

учратиш

мумкин

1

.

М

асалан

,

“

Б

В

”

даги

69-

ғазал

2-

байти

(

жинну

/

жин

-

у

/

жину

), 93-

ғазалнинг

5-

байти

(

гулқандинг

/

гул

қандинг

/

гулқандинг

), 99-

ғазалнинг

2-

байти

(

тарабангез

/

тараб

ангез

/

тарабангез

), 126-

ғазалнинг

7-

байти

(

тарона

густар

/

тарона

-

густар

/

таронагустар

), 137-

ғазалнинг

9-

байти

(

бода

нўшум

/

боданўшум

/

боданўшум

), 141-

ғазалнинг

1-

байти

(

жоши

нўш

/

жошинўш

/

жоши

нўш

),

146-

ғазалнинг

6-

байти

(

хасм

кушдур

/

хасмкушдур

/

хасмкушдур

), 154-

ғазал

1-

байти

(

бинафшаэ

дурур

/

бинафшаэдурур

), 159-

ғазал

5-

байти

(

форуғ

болдур

/

форуғболдур

), 161-

ғазал

3-

байти

(

бердиким

/

берди

ким

), 163-

ғазал

3-

байти

(

сарви

нозу

/

сарвинозу

), 466-

ғазал

1-

байти

(

жаҳон

афрўздин

/

жаҳонафрўз

-

дин

)

ва

5-

байтлари

(

даст

омуз

/

дастомуз

)

ва

бошқа

байтларда

бундай

хатоликларни

кўриш

мумкин

.

Ё

ки

сўз

қўллаш

билан

боғлиқ

хатоликларга

эътибор

берайлик

:

Йўқ

…

дунёда

вафо

,

эй

сарсари

дашти

фано

,

Гарди

нисён

совуруб

дунёву

мофиҳоға

соч

.

У

шбу

“

Б

В

”

даги

97-

ғазалнинг

8-

байтидаги

нуқталар

ўрнига

А

нашрда

-

чу

,

В

нашрда

-

у

,

Г

нашрда

эса

-

бу

қўлланган

.

Агар

тафовутнинг

В

варианти

қўйилса

,

мазмун

бутунлай

тескари

чиқади

.

Ё

ки

шу

девондаги

151-

ғазалнинг

2-

байтига

эътибор

берайлик

:

А

ва

Б

:

Ишқ

дарси

ичра

сўрсам

нукта

савдо

аҳлидин

,

Турраси

тобиға

чун

битсам

саволим

чирмашур

.

В

:

Ишқ

дарси

ичра

сўрсам

нукта

савдо

аҳлидин

,

Турраси

тобиға

чун

есам

саволим

чирмашур

.

Г

:

Ишқ

дарси

ичра

сўрсам

нукта

савдо

аҳлидин

,

Турраси

тобиға

чун

етсам

,

саволим

чирмашур

.

1

Note: The words in brackets are the first word in the A and B editions, the second one is in the V

and the third is in the G edition. The second word in the second word is A and B, the other is
typical for V and G.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

43

Шу

ғазалнинг

5-

байтида

эса

А

ва

Б

нашрда

ишқи

бежоним

,

В

нашрда

ишқи

печоним

,

Г

нашрда

ишқпечоним

сўзлари

келтирилган

:

Зулфию

қаддини

кўр

,

эй

боғбон

,

кўп

демаким

,

…

била

раъно

ниҳолим

чирмашур

.

12-

ғазалнинг

4-

байти

А

ва

Б

нашрда

қуйидагича

келтирилган

:

Ёрким

,

мундоқ

ниҳондур

кўздину

мен

телбамен

,

Ким

дегайким

,

пашша

бўлғон

насли

оламдур

манго

.

Х

удди

шу

байт

В

ва

Г

нашрларда

бундай

келтирилган

:

Ёрким

,

мундоқ

ниҳондур

кўздину

мен

телбамен

,

Ким

,

дегайким

,

фитна

бўлған

насли

одамдур

манга

.

Ё

ки

“

Б

В

”

даги

216-

ғазалнинг

8-

байти

А

нашрда

:

Менда

ҳижрон

дардию

йўқ

васл

,

бори

дўстлар

,

Чора

e

гар

қилсангиз

,

жуз

жому

саҳбо

қилмангиз

.

В

ва

Г

нашрларда

эса

бундай

:

Менда

ҳижрон

дардию

йўқ

сабр

,

бори

дўстлар

,

Чора

e

гар

қилсангиз

,

жуз

жому

саҳбо

қилмангиз

.

“

Б

В

”

даги

227-

ғазалнинг

7-

байти

В

ва

Г

нашрларда

қуйидагича

келти

-

рилган

:

Гар

Навоий

ёрнинг

васлин

таманно

қилса

бор

,

Уйлаким

,

бўлғай

гадо

кўнглида

шоҳ

ўлмоқ

ҳавас

.

У

шбу

байтдаги

шоҳ

сўзи

А

нашрда

шод

тарзида

берилган

.

Ё

ки

“

Б

В

”

даги

187-

ғазалнинг

3-

байти

А

нашрда

:

Туну

кун

оқу

қаросин

найлайин

менким

,

манга

Орзу

бир

лаҳза

сабзу

орази

гулфомдур

.

тарзида

келтирилган

бўлса

,

В

нашрда

эса

:

Туну

кун

оқу

қаросин

найлайин

менким

,

манга

Орзу

бир

ҳамма

сабзу

орази

гулфомдур

.

деб

ўзгартирилган

.

Г

нашрда

бутунлай

бошқача

:

Туну

кун

оқу

қаросин

найлайин

менким

,

манга

Орзу

бир

хатти

сабзу

орази

гулфомдур

.

Ё

ки

200-

ғазалнинг

1-

байти

А

ва

В

нашрларда

:

Истаганлар

бизни

саҳрои

балода

истангиз

,

Водийи

ҳижрон

ила

дашти

фанода

истангиз

.