SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
158
Хулоса қилиб айтганда, Японияда ислом дини ҳамда япон
–
мусулмон
халқлари ўртасидаги маданий алоқалар алмашинуви тарихи қисқа даврни
қамраб олади ва бу ҳақида маълумотлар берувчи манбалар жуда кам
учрайди. Шунга қарамай, мавжуд манбалар асосида япон ва мусулмон
халқларининг ўзаро алоқалари даврлар оша тадрижий ривожланиб
борганлигини қайд этиш мумкин.
КАРИМОВ ФАРҲОД
Ўқитувчи, ТошДШИ
Яқин Шарқдаги этносиёсий муаммоларнинг минтақавий
хавфсизликка таъсири
Аннотация. Мазкур мақолада бугунги кунда Яқин Шарқнинг минтақавий
барқарорлиги ва хавфсизлигини таъминлаш муаммолари ҳамда этносиёсий
муаммоларнинг хусусиятлари ўрганилган. Шунингдек, минтақадаги этник
муносабатлар ва зиддиятларнинг мақсади, Яқин Шарқ давлатларининг ушбу
масалаларга нисбатан муносабатлари, этносиёсий муаммоларда ташқи куч омили
масалалари ҳам кўриб чиқилган. Мазкур зиддиятларни ҳал қилиш ва уларнинг
олдини олиш бўйича амалий тавсиялар берилган.
Таянч сўз ва иборалар: минтақавий барқарорлик ва хавфсизлик, диний-этник
муносабатлар ва зиддиятлар.
Аннотация. В статье предпринята попытка изучения вопросов обеспечения
региональной стабильности и безопасности Ближнего Востока в настоящее
время, этнополитических проблем данного региона. Рассмотрены цели этнических
отношений и конфликтов, позиция государств Ближнего Востока и влияние
внешних факторов. Даны практические рекомендации по решению и
предотвращению подобных конфликтов.
Опорные слова и выражения: региональная стабильность, региональная
безопасность, религиозно-этнические отношения и конфликты.
Abstract. The attempt of studying the questions of ensuring regional stability and
safety in the Middle East in our days, peculiar elements of ethnopolitical problems of this
region is made in the article. The purposes of the ethnic relations and the conflicts,
positions of the states of the Middle East to these relations and influences of an external
factor are considered. Therefore, there are developed practical recommendations about
the decision and prevention of the similar conflicts.
Keywords and expressions: regional stability, regional security, ethnicity,
ethnoreligious relations and conflicts.
Бугунги ХХI асрда халқаро муносабатлар тизимида янги дунё
тартиботининг шаклланиши жараёни кечмоқда ва бу, ўз навбатида,
минтақалар даражасидаги ҳамда минтақалар ичидаги эскидан сақланиб
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
159
келаётган, зиддият ўчоғи ҳисобланган турли тарихий, этник, сиёсий, диний,
ҳудудий ва бошқа асосларга эга бўлган можароларнинг кескинлашуви
шароитида юз бермоқда.
Ҳозирда жаҳоннинг турли ҳудудларида локал аҳамият касб этган
минтақавий можароларнинг сони ва тури ҳамда унинг кўлами тобора
кенгайиб, ушбу можароларнинг келиб чиқиш сабаблари орасида миллий-
этник омил таъсирининг аҳамияти ортиб бораётганлиги, дунё ҳамжамиятини
ташвишга солаётган долзарб масалалардан бирига айланиб улгурди.
ХХ асрнинг 90-йиллари сўнггида дунёнинг бир қатор ҳудудлари, хусусан,
Шарқий Европа, Яқин Шарқ ва Африка минтақасида юз берган кескин этник
можаролар бунинг яққол мисолидир. Бу можаролар этник-диний, этник-
сиёсий, баъзан эса этно-ҳудудий кўринишда намоён бўлмоқда. Айниқса, Яқин
Шарқ минтақасидаги этносиёсий ва этнодиний вазият бугунги реал воқелик
шароитида ҳар қачонгидан-да, кескин тус олиб бормоқда. Бу минтақадаги
этник вазиятни чуқур таҳлил қилиш ва ўрганиш, уни тартибга солишнинг ҳам
назарий, ҳам амалий жиҳатларини комплекс тадқиқ этиш, бугунги кун
фанининг энг муҳим вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда.
Бу борада Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти
И. Каримов: “Бугунги кунда дунёнинг турли минтақа ва ҳудудларида авж
олаётган қарама-қаршилик, жумладан, Яқин Шарқда, Ироқ ва Сурия
мамлакатларида бўлаётган қонли тўқнашувлар, мусулмон дунёсидаги турли
мазҳаб ва оқимлар ўртасида кучайиб бораётган ўзаро низо ва зиддиятлар,
бегуноҳ одамларнинг қурбон бўлаётгани барчамизни ташвиш ва хавотирга
солмасдан қўймайди. Бундай ҳолатларнинг келиб чиқиш сабабларини,
уларнинг фожиали оқибатларини чуқур тушуниб, англаб олиш... – бугунги
кундаги энг долзарб вазифа бўлиши керак”
1
, – деб таъкидлаган.
Яқин Шарқ минтақаси давлатларидаги этносиёсий муаммоларнинг
ўзига хос хусусиятлари.
Айтиш лозимки, бугунги кунга келиб Яқин Шарқ минтақаси
давлатларидаги ўз ечимини топмаган энг мураккаб масалалардан бири, бу –
ушбу давлатлар ҳудудидаги мавжуд этник озчиликлар ҳуқуқларини тўлиқ
таъминлай оладиган кучли давлатнинг шакллантирилмаганлигидир. Ушбу
давлатлар турли мураккаб этник ва диний гуруҳларга эга кўп миллатли
давлат сифатида уларнинг жамиятдаги сиёсий мувозанатини таъминлаш
масалалари юзасидан жиддий муаммолар қуршовида қолиб келмоқда. Турли
этник ва диний-этник гуруҳларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини кафолатлаш
йўлида минтақанинг деярли ҳар қайси давлати давлат қурилишининг
турлича лойиҳа ва шаклларини қўллаб келмоқда.
1
Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти И. А. Каримовнинг 2014 йил
31 августдаги “Шаҳидлар хотираси”га ташрифидаги нутқидан. Аждодлар хотираси
муқаддас //
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
160
Бугунги кунда минтақада араблар мутлоқ кўпчиликни ташкил этган
ҳолда кейинги ўринларни турк, эрон, курд ва яҳудий миллатлари эгаллайди.
Қолган оссур, финикин, грек, арман, мезендаран, талиш, белужий халқлари
(қадимдан мавжуд) ҳамда лаз, чечен, серб, хорват, босний халқлари (ўрта
асрларда пайдо бўлган) минтақа ижтимоий-сиёсий ҳаётида катта кучга эга
эмас. Минтақадаги этносиёсий муносабатлар асосан араб, яҳудий, турк, курд
ва форсийлар ўртасида мавжуд бўлиб, минтақадаги вазият улар ўртасидаги
гоҳ салбий, гоҳ ижобий муносабатларга қараб ўзгариб туради. Шунингдек,
минтақадаги этносиёсий муносабатларда диний омилнинг ўрни ва таъсирини
алоҳида эътироф этиш керак. Айнан, Яқин Шарқда турли диний конфес-
сиялар, оқим ва мазҳаблар ўртасидаги муносабатлар этник муносабатларга
жиддий таъсир кўрсатувчи омил ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ушбу
минтақа давлатларида этник хусусият аксарият ҳолларда конфессионал
хусусиятдан келиб чиққан ҳолда белгиланади.
Минтақа давлатларининг аксариятида этник ҳамда конфессионал
бўлинишлар мавжудлиги сабабли улар ўртасидаги зиддиятларнинг очиқ
кўриниши кўп бора қайд этилган. Ушбу зиддиятлар сўнгги ўн йилликда
Судан, Ироқ, Ливан, Ливия ҳамда Яман каби давлатларда, ҳатто қуролли
можаролар кўринишида авж олди. Ушбу давлатлар маҳаллий аҳолиси бир
миллатга мансуб бўлишига қарамай, улар ўртасида конфессионал қарама-
қаршиликлар жуда кескин тус олган. Шунингдек, минтақадаги мусулмон
курдлар (Ироқ ва Суриядаги), берберлар (Жазоир ва Марокашдаги) ҳамда
қора танли мусулмонлар/Black Muslims (Мавритания ва Судандаги) “этник
озчилик” сифатида эмас, балки, умумжамоа “умма”га тегишли деб
ҳисобланади. Бу каби давлатларда араб бўлмаган, бироқ ислом динига
мансуб барча мусулмон жамоалари (“умма”) бирдек қўллаб-қувватланади ва
уларнинг “фуқаролик” мақоми ҳам дин асосида белгиланади. Мусулмон
бўлмаган араб дунёси вакиллари эса мусулмон араблари олдида ўзларини
хавф остида, камситилган сезишларига қарамай, диний жиҳатдан доимо
тенгликка интилиб келишади. Бу борада Мисрдаги қиптийлар, Ливандаги
маронийларни мисол тариқасида келтириш мумкин.
Шу билан бирга, ягона араб миллатини ташкил этувчи ҳисобланган
давлатлар – Мисрда панарабизм ғояси, Ливияда уруғ-аймоқчилик иллатлари,
Сурия, Ливан ва Яман давлатларида эса конфессионализм ўта муҳим роль
ўйнайди. Шу боис, минтақа давлатларида конфессионал ва этник
муносабатлар жуда нозик табиатга эга бўлиб, бу борада тарихда кўплаб
зиддиятли муаммолар юзага келганини кузатиш мумкин.
Маълумки, минтақадаги миллатлараро зиддиятлар таснифига араб
–
Исроил, араб
–
форс, турк
–
курд каби зиддиятларни мисол сифатида кўрсатиб
ўтиш мумкин. 1948
–
1990 йилгача давом этган, кейинчалик, аниқроғи
1990 йилдан сўнг Араб
–
исроил уруши. Бу уруш 1990 йилдан ҳозиргача
Исроил
–
Фаластин уруши деб ном олди. Ушбу уруш натижасида ҳозиргача
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
161
200 мингдан ортиқ аҳоли қурбон бўлган бўлса, 3 млн. га яқин аҳоли
қочоқларга айланди. Араб
–
форс урушига Ироқ
–
Эрон можаросини (1980
–
1988 йиллар) мисол сифатида келтириб ўтиш керак. Ушбу можарода
600 мингга яқин аҳоли қурбон бўлиб, 1 млн. дан ортиқ аҳоли қочоқ сифатида
бошқа жойларга кўчиб ўтди. Жанубий Туркиядаги ҳукумат қўшинлари
ҳамда “Курдлар ишчи партияси” вакиллари бўлган курд қўзғолончилари
ўртасидаги 1994 йилнинг охирларидан бошланиб, 1995 йилгача давом этган
қуролли можаро энг фожиали ҳолатлардан бири ҳисобланади. Бунда
“Курдлар ишчи партияси”га қарши Туркия армияси ва ҳарбий ҳаво
қўшинларининг 50.000 га яқин аскари “қидирув ва йўқотиш” кампаниясини
амалга ошириб, қўшни Ироқ ҳудудида ҳам “изидан қувиш” стратегиясини
олиб борди
1
. Ҳозирги кунгача давом этиб келаётган мазкур ҳолат, Яқин
Шарқдаги этник зиддиятларнинг жиддий кўриниши бўлиб, бу минтақанинг
кейинги 20
–
30 йиллик даври учун ҳам долзарб бўлиб қолиши мумкин.
Чунки, турк
–
курд муаммоси ироқ
–
курд, эрон
–
курд ва нисбатан камроқ
кўринишда сурия
–
курд муаммолари билан бевосита боғлиқликда кескин тус
олиши эҳтимоли катта.
Минтақадаги конфессионал ва қабилавий ёки фуқаролар урушига 1956
–
1991 йиллардаги Судандаги диний урушлар, 1960
–
1991 йиллардаги ва
ҳозирда ҳам давом этаётган Ироқдаги конфессионал урушлар, 1958
–
1990 йиллар давомидаги Ливандаги фуқаролар уруши, 1962
–
1972 йил-
лардаги ҳамда 2015 йилда Яманда содир этилган қабилавий ва конфессионал
урушлар, 1975
–
1985 йиллардаги ва ҳозирда (2014
–
2016 йиллар) давом
этаётган Суриядаги этник урушлар, 1976
–
1991 йиллардаги Марокашдаги,
1986
–
1987 йиллардаги Жанубий Ямандаги конфессионал урушлар, 1989
–
1991 йилларда бўлиб ўтган Сомалидаги урушларни мисол келтириш мумкин.
Ярим асрдан буён давом этиб келган ушбу можаролар натижасида жуда кўп
қон тўкилишлар содир бўлди. Тинч аҳоли ўртасида қурбонлар ва мисли
кўрилмаган йўқотишлар бўлмоқда. Масалан, Ливандаги фуқаролар урушида
(1958
–
1990 йиллар) 180 минг инсон ҳаётдан кўз юмган (Исроил
–
Араб
урушида 200 минг аҳоли қурбон бўлганлигини ҳисобга оладиган бўлсак,
Ливандаги фуқаролар уруши даҳшатли тусга эга эканлигини англаш қийин
эмас). Бу урушларда мусулмон-христиан вакиллари ўртасида эмас, балки
аксарият ҳолларда мусулмон бўлган сунний
–
шиалар, христиан бўлган
мороний-друзлар ўртасида қонли тўқнашувлар кузатилган. Биргина Суданда
бўлиб ўтган зиддиятларда қурбонлар сони минтақада охирги асрдаги
қурбонлар сонининг 3/2 қисмини ташкил этиб, салкам 1 млн. га яқин киши
қурбон бўлди.
1
Турк
–
курдлар муаммосига оид. R.D.Macburin The political role of Minorities in the Middle
East.
–
New York: Praeger, 1979; Жанубий Туркия ва шимолий Ироқдаги ҳодисалар
тўғрисида. Time, 24 April 1995.
–
Р
.
50, 51 ва Newsweek, 27 March 1995. – Р. 12 каби
манбаларга қаранг.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
162
Сўнгги пайтларда бир дин вакилларининг икки мазҳаби ўртасидаги
зиддиятлар тобора кучайиб бормоқда. Масалан, Сурияда шиа камчилиги
ҳокимиятни назорат қилган ҳолда сунний кўпчилик устидан, Яманда эса,
ҳокимиятга эгалик қилувчи сунний озчилик
–
кўпчиликни ташкил этувчи
шиа-хусийлари устидан қаттиқ назорат ўрнатиши оқибатида, улар ўртасида
қонли тўқнашувлар давом этиб келмоқда. Айниқса, 2011 йилда “Араб
баҳори” номини олган зиддиятларда Шимолий Африкадаги Миср, Жазоир,
Ливия араб давлатлари билан биргаликда Сурия ва Яманда ҳам ҳукуматга
қарши фуқароларнинг чиқишлари кучайиб кетди. Бу воқеалар ушбу
давлатларда “газак” олиб ётган этник ва конфессионал муаммоларнинг янада
қўзғалишига сабаб бўлди. Натижада, Мисрда Ҳ. Муборак, Ливияда
М. Каддафи, Яманда А. Солиҳ ҳокимиятларига якун ясалди. Сурияда
алавийлар (шиа) ва суннийлар ўртасидаги можаро авжига чиқиб,
минтақадаги вазият янада кескинлашди.
Минтақадаги этносиёсий муаммоларда ташқи куч омили ва
минтақавий хавфсизликни таъминлаш масалалари.
Яқин Шарқ минтақасида салкам 6 аср мобайнида ҳукмронлик қилган
Усмонли турклар империясининг XIX аср ўрталарига келиб кучсизланиши,
кейинчалик бутунлай тугатилиши оқибатида кучли давлатларнинг ушбу
минтақага бўлган қизиқишлари кучайди. Натижада, ташқи кучлар томонидан
ушбу минтқада тарихан шаклланган этник муносабатлар янгитдан
шакллантирилди. Яқин Шарқ минтақасида “янги” давлатларнинг юзага
келиши жараёнида улар ўртасида ҳудудларни этник ареалларга мос келмаган
равишда ташқи кучлар томонидан бўлиниб олиниши минтақа аҳолисининг
бир нечта давлат чегараларида этник кўпчилик ва озчилик таркибида
шаклланишига олиб келди
1
.
Бунинг оқибатида, Туркияда (турк кўпчилиги
–
курд камчилиги устидан
ҳукмрон мавқега эга бўлди), Сурияда (шиа мазҳабига алоқадор алавийлар
камчилиги суннийлар кўпчилиги устидан ҳокимиятни эгаллади) ва Ироқда
этник ва этник-диний озчилик ёки кўпчиликлар ўз мавқеларини
мустаҳкамлашга (сунний
–
араб камчилиги Саддам Ҳусайн даврида шиа-
араблар ва сунний
–
курдлар устидан ҳукмронлик қилишига эришди),
шунингдек, устун бўлган ҳукмрон элита билан муносабатларида ўз
манфаатларини кенгайтиришга бўлган интилишлари кучайди
2
. Шу ўринда
таъкидлаш жоизки, Яқин Шарқ давлатлари сиёсий элиталари ўзини кўпроқ
“миллат” вакили эмас, балки бевосита ўз гуруҳининг вакили сифатида
кўришга интилиши, шу гуруҳ манфаатлари йўлида сиёсий курашларнинг
1
Alhamad Laila. Formal and Informal Venues of Engagement, in Ellen Lust-Okar and Saloua
Zerhouni. Еds., Political Participation in the Middle East. Boulder Col.: Lynne Rienner, 2008. – Р.
33
–
47.
2
Enloe C. Ethnic Soldiers. State Security in Divided Societies.
–
Athens: the University of Georgia
Press, 1980.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
163
бошланишига олиб келди. Охир-оқибат, бу уларнинг нафақат мамлакат
ичкарисидаги, балки унинг ташқаридаги этник гуруҳлар тақдири ҳақида
қайғуришга бўлган ҳаракатларини ҳам кучайтирди. Минтақанинг айрим
давлатлари сиёсий ҳокимият тизимида ундаги барча этник гуруҳлар
манфаатларининг номутаносиблиги ва ҳисобга олинмаганлиги сабабли,
мамлакат миқёсида ҳукумат легитимлигининг тўлиқ тан олинмаслигига олиб
келди
1
. Бу эса минтақанинг деярли аксарият давлатларида турли норозилик
ва зиддиятларни келтириб чиқарувчи асосий омилга айланди.
Кучли давлатларнинг минтақада ҳукмронликка эришиш мақсадида у ёки
бу этник гуруҳ ва қавмларга ҳомийлик қилиш ҳаракатлари туфайли биринчи
ва иккинчи жаҳон урушидан сўнг минтақада ўнлаб давлатлар юзага кела
бошлади. Франция
–
христиан маронитларини (Ливанда) ва араб мусулмон
суннийларини (Ҳошимийлар – Иордания ва Жазоирда), Буюк Британия
–
мусулмон друзларини (Сурия ва Мавританияда) ва мусулмон суннийларини
(Ироқ ва Форс кўрфази араб давлатларида: қабиласига кўра улар ҳам
бўлинади), Россия
–
араб христиан ортодоксларини (Сурия ва Ливан
ҳудудини ҳам қамраб олган) ҳамда АҚШ – яҳудийларни (Исроил) қўллаб-
қувватлаши, минтақа этник гуруҳларининг бир-бирига боғлиқ бўлган
қадриятларининг узилишига ва кейинчалик улар орасида мислсиз баҳс-
мунозара ва зиддиятларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди.
Минтақада ҳукмронликка интилиш дастлаб Буюк Британия ва Франция
томонидан олиб борилган бўлса, 1956 йилги Сувайш инқирози, яъни
Исроилнинг Европа давлатлари бошчилигида Мисрга қарши “уч томонлама
агрессияси”даги
2
мағлубиятидан сўнг, АҚШ ҳукумати минтақада ҳарбий-
сиёсий вазиятни қўлга олиш мақсадида фаол сиёсат олиб борди. 1980 йилда
АҚШ Эрондаги сиёсий маҳбусларни қутқариш операциясини олиб борди,
1982 йилда Исроилнинг Ливанга бостириб киришига имконият яратди,
1983 йилда АҚШ ҳаво кучлари томонидан Суриянинг Ливандаги ҳарбий
базаларига ҳужум уюштирилди, 1986 йилнинг апрелида эса Ливияга қарши
ҳаво ҳужумлари амалга оширилди. Шунингдек, 1988 йилда Эроннинг Форс
қўрфазидаги ҳарбий флоти базаларига ҳаво ҳужуми, 1990
–
1991 йилларда
Ироқнинг Қувайтга нисбатан агрессиясига қарши кураши, 1992 йилда
Сомалига АҚШ ҳарбий қўшинининг киритилиши, 1998
–
1999 йилларда Ироқ
ҳудудидаги ҳарбий иншоотларга ҳаводан зарбалар берилиши, 2003 йилда
Ироққа ҳарбий юришларни айтиб ўтиш мумкин. Бу хатти-ҳаракатлар
АҚШнинг Яқин Шарқ минтақасидаги сиёсий ва ҳарбий таъсир ўтказиш
сиёсати мавждулигидан далолат беради.
1
Swain A., Ojendal J., Schulz M. Security in the Middle East – Increasingly Multidimensional and
Challenging. A Study Commissioned by the Strategic Perspective Project within the Swedish
Armed Forces Headquarters.
–
Stockholm: August, 2009. – Р. 26
–
27.
2
1956 йил Исроил
–
Буюк Британия
–
Франция бирлашган қўшинлари Мисрга юриш қилади ва
Сувайш каналини босиб олади. Собиқ Иттифоқнинг ёрдами билан Миср ушбу урушда
ғалаба қозонади.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
164
Бу борада тадқиқотчи С. А. Йетив: “Ироқнинг Қувайтга бостириб киришига
(1990 йил) қарши АҚШнинг ҳарбий ҳаракатлари, узоқ йиллар мобайнида
Бағдоднинг ҳамкори бўлган Франция ва Россиянинг Форс кўрфазидаги
таъсирининг кескин сусайишига ва кўрфаз давлатларининг мудофаа соҳасида
АҚШ билан яқин ҳамкорлигининг ўрнатилишига ҳамда бу ҳудудда АҚШ
позициясининг мустаҳкамланишига замин яратди”
1
,
–
деб қайд этади.
Россиялик академик Е. Примаков “Совуқ уруш” даврида стратегик
аҳамият касб этган Яқин Шарқ минтақаси икки муҳим омилдан келиб чиққан
ҳолда: биринчидан, Собиқ Иттифоқнинг АҚШ билан конфрантациядаги
муҳим минтақаси (масалан, Бағдод пакти), иккинчидан эса, АҚШга қарши
олиб борилган миллий-озодлик кураши ҳудуди”
2
сифатида белгиланган деб
таъкидлайди. Хусусан, бугунги кунда Сурия ва Ироқда бўлаётган этник
қарама-қаршиликларнинг кескин тус олишида ҳанузгача ушбу омиллар ўз
аҳамиятини йўқотмаганлигини кўришимиз мумкин. Айниқса, Сурия Араб
давлатида охирги беш йилликда этник ва конфессионал қарама-қаршиликлар
жуда кескинлашиб, минглаб бегуноҳ инсонларнинг ҳалок бўлишига олиб
келди. Агар, АҚШ, ЕИ давлатлари ва Саудия Арабистони Сурияда ҳукуматга
қарши
суннийларнинг
хатти-ҳаракатини
ҳар
томонлама
қўллаб-
қувватлаётган бўлса, Россия, Хитой ва Эрон Суриянинг амалдаги ҳукумат
раҳбари Б. Асадни (шиа алавий) ҳар томонлама ҳимоя қилаётганлигини
кўришимиз мумкин.
Шунингдек, минтақадаги этник муносабатларнинг янада кескин тус
олишида минтақа давлатларининг бир-бирига бўлган адовати, танқид ва
таҳдидлари беқарорлик омили сифатида намоён бўлмоқда.
Ҳақиқатан ҳам, минтақадаги мавжуд этник-диний можаролар ечими
минтақа давлатларининг ўзаро ҳамкорлигини талаб этувчи ўта муҳим
вазифалардан бири ҳисобланади. Акс ҳолда, бу жараёнларда ташқи
давлатларнинг аралашувига олиб келаверади. Зеро, ташқи давлатларнинг
можароларга аралашуви кучайиб, муаммо ечими янада чигаллашмоқда.
Шундай қилиб, ҳозирги даврда Яқин Шарқ давлатларидаги этник ва
конфессионал можаролар минтақавий жиддий муаммога айланган. Уларнинг
юзага келиш сабаблари ва омиллари юзасидан тадқиқотчилар минтақа
давлатларида мустақилликнинг илк даврларида ҳокимият тепасига келган
ҳарбий режимлар томонидан этник гуруҳлар манфаатларини таъминлашга
оид берган ваъдаларининг ҳаётда ўз аксини топмаганлигидадир, деб эътироф
этадилар. Улар орасида ер ислоҳоти, ташқи ва юқори синф активларининг
маҳаллийлаштирилиши, очиқ ва эркин таълим тизими, тенг ҳуқуқликни
таъминлаш кабиларни асосийлари сифатида кўрсатиб ўтадилар. Берилган
сиёсий ваъдалар тўлиқ таъминланмаганлиги боис, охир-оқибат ижтимоий
1
Yetiv S. A. America and Persian Gulf.The Third Party Dimension in World Politics. – Westport:
Praerger, 1995.
–
P. 3.
2
Примаков Е. М. Анатомия Ближневосточного конфликта.
–
М., 1978.
–
С. 164.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
165
тенгликни таъминлаш масаласи хавф остида қолади ва 1970 йилларга келиб
вазият кескинлашади. Бу эса, ресурслар (ер, сув, қазилма бойликлар ва
бошқалар) учун этник урушлар, турли зиддиятлар ва ижтимоий
норозиликларга сабаб бўлади.
Хулоса қилиб айтганда, юқоридаги таҳлиллар Яқин Шарқ минтақаси
хавфсизлигини таъминлаш, биринчи навбатда, этносиёсий ва этнокон-
фессионал муносабатларни қай даражада тартибга солишга боғлиқлигини
кўрсатмоқда. Ушбу минтақадаги этник муаммоларнинг бошқа минтақадаги
этник муаммолардан фарқи эса, бу этник ўзига хосликнинг диний ва
конфессиялараро муносабатлардан келиб чиққан ҳолда белгиланиши ҳамда
мавжуд қарама-қаршиликларнинг шунга бориб тақалишидадир. Айнан,
минтақада турли-туман этник ва диний конфессияларнинг мавжудлиги
ҳамда улар ўртасидаги бир қатор муаммо ва зиддиятлар, жумладан, Исроил
давлати билан фаластинликлар ўртасидаги зиддиятларнинг ўсиб бориши,
Сурия ва Исроил ўртасидаги Жўлон тепалиги муаммоси (бу нафақат
ҳудудий муаммо, балки этник муаммо ҳам ҳисобланади), курдлар муаммоси
ва Араб давлатларидаги ички этник ва диний конфессиялараро ихтилофлар
минтақа хавфсизлигини таъминлашга катта салбий таъсир кўрсатган ҳолда,
уни янада мураккаблаштирмоқда. Шу боис ҳам, бугунги кунда минтақадаги
этник ва конфессионал қарама-қаршиликларни бартараф этиш, минтақадаги
ҳар бир давлат томонидан этник ва конфессионал озчиликка нисбатан
адолатли бошқарувни жорий қилиш, этник ва конфессионал тенглик
тизимини яратиш, жамиятда қонун устуворлигига эришиш, фуқаролик
институтларини ривожлантириш масалалари ўта муҳим вазифалардан бири
ҳиобланади. Шунингдек, ташқи сиёсий кучларнинг минтақа можароларига
бир томонлама ёндашувларини чеклаш, уларнинг геосиёсий манфаат-
ларидаги геостратегик мувозанатни таъминлаш ҳам минтақа давлатлари
олдида турган долзарб масалалардан биридир.
