SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
89
Conclusion.
This needs analysis was done by KL teachers who has little
experience in teaching KSP and especially with learners who are willing to learn
KSP. In Uzbekistan, teaching KSP is absolutely new sphere to be developed in
many universities and language institutes. However, majority KL teachers are
already interested in developing the KSP courses and aware of the importance of
needs analysis to learn their learners` needs and lacks in order to design successful
syllabus. That`s why, we tried to have small investigation by using triangulation
method in order to know the needs, lacks and wants of doctors of private clinic in
Tashkent and further decided to develop the KSP course according to the results
of data that was collected through oral interview, questionnaire and field
observation. Doctors need to enhance their speaking skills which is the most
‘need’ currently, utilize medical vocabulary, and to be able to express speech acts
properly in different cases. Further, this type of needs analysis can be done with
more number of medical staff or with medical students who further are willing to
work with Korean doctors and patients in Uzbekistan. Moreover, needs analysis
for KSP in Uzbekistan should be done not only in the sphere of medicine but also
in development of IT, Architecture, Engineering purposes too due to the pros-
pering cooperation of Korea and Uzbekistan. As a big example, we may indicate
that in some of the private institutes, Korean language has already set as a
foundation subject in academic curricula and all freshmen study Korean in various
faculties. Further, we may offer them more specific Korean courses that can assist
in enhancing their language skills for development of specific or occupational
purposes and improve their `lacks` and gain skills according to their `wants` and
create an effective learning. Overall, we need to investigate more researches in
KSP field and more needs analysis should be done by teachers in order to
understand their learners` needs and more teacher trainings are necessary for
understanding the effectiveness of KSP courses.
АЛИМОВА СЕВАРА
Ўқитувчи, ТДШУ
Хитой тилида омонимиянинг сўз ясовчи
жараёнларига оид
Аннотация. Омонимия масаласи нафақат тилнинг асосий бирлиги бўлмиш сўз-
нинг чегараларини белгилаш билан боғлиқ муҳим назарий масала, балки амалий
лексикографиянинг энг мураккаб масалаларидан бири.
Хитой тилидаги сўз ясовчи жараёнлар умуман олганда омонимиянинг тўлдири-
лишига хизмат қилади. Сўз ясовчи жараёнлар қаторига сўз қўшиш, аффиксация,
конверсия ва қисқартириш жараёни киритилади. Хитой тилидаги омонимиянинг ман-
балари ва пайдо бўлиши сабаблари ҳақида айтиш керакки, хитой тилида омонимиянинг
асосий ва туб манбаси сифатида тилнинг фонетик тузилиши ва фонетик жараёнлар
хизмат қилади. Мазкур мақолада ана шу масалалар ўз ифодасини топган.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
90
Таянч сўз ва иборалар: Хитой тили,омонимия,сўз қўшиш, аффиксация, конверсия,
товуш, тон, фонетика.
Аннотация. Вопрос омонимии является не только важным теоретическим воп-
росом, связанным с установлением границ слова как основной единицы языка, но и одним
из сложнейших вопросов практической лексикографии.
Словообразовательные процессы включают процесс добавления слов, аффиксации,
преобразования и сокращения. Говоря об источниках и причинах возникновения омони-
мии в китайском языке, следует сказать, что основным и основополагающим источ-
ником омонимии в китайском языке служат фонетическая структура языка и
фонетические процессы.
Опорные слова и выражения: китайский язык, омонимия, сложение слов,
аффиксация, преобразование, звук, тон, фонетика.
Abstract. The issue of deputy is the importantoret issue not only with the determination of
the limits of the word, but also the most complex issues of practical lexicography.
The Chinese language-making processes are generally able to fill out the surgeon. In
addition to the words of words, add, affixation, conversion and reduction process is included.
It should be noted that the reasons for the sources of Omonia and the emergence of Oman are
the main and essential source of the Omania, as the phonetic structure and phonetic
processes. This article is reflected in this article.
Keywords and expressions: Chinese, surgery, words, affixes, conversion, sound, tone,
phonetics.
Кириш.
Хитой тилидаги сўз ясовчи жараёнлар умуман олганда омони-
миянинг тўлдирилишига хизмат қилади. Сўз ясовчи жараёнлар қаторига сўз
қўшиш, аффиксация, конверсия ва қисқартириш жараёни киритилади. Хитой
тилидаги омонимиянинг манбалари ва пайдо бўлиши сабаблари ҳақида
айтиш керакки, хитой тилида омонимиянинг асосий ва туб манбаси
сифатида тилнинг фонетик тузилиши ва фонетик жараёнлар хизмат қилади.
Мақсад ва вазифалар:
Хитой тилининг товуш тизими у ёки бу шаклда
омонимиянинг мустақил манбалари сифатида намоён бўладиган тил омил-
ларинг деярли барчасига асос бўлади. Иккинчи ўринда сўзнинг полисемик
парчаланиши жараёни келади, чунки деярли барча ҳолатларда (хитой тилида
маъноларнинг ўзгариши оҳанглар, яъни сўзнинг товушли қобиғининг
ўзгариши билан боғлиқлиги) бу жараён омонимларнинг пайдо бўлишига
олиб келади. Учинчи ўринда омонимиянинг мустақил манбаси сифатида
конверсион омонимия жойлашган.Тўртинчи ўринда – омонимларнинг ҳоси-
ла сўзлари ясалиши билан боғлиқ эризациялашув жараёни келади. Барча
қолган омонимиянинг шартли равишда ҳисобланмиш манбалари хитой
тилининг товушли тузилишидан келиб чиқиб, тилдаги омонимлар сонини
оширишга олиб келади.
Усуллар:
мақолани ёзишда назарий методологик таҳлил этиш усулидан
фойдаланилди.
Натижа ва мулоҳазалар:
Сўз қўшиш хитой тилидаги сўз ясалишининг
энг самарали усулларидан бири ҳисобланади. Кўрсатиб ўтилганидек, хитой
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
91
тилида сўз қўшишнинг пайдо бўлиши, яъни сўзнинг кўп таркибли шаклига
ўтиш, қадимги хитой тилининг бир таркибли лексикасида кенг тарқалган
омонимияни бартараф этиш билан изоҳланади
1
.
Тилшуносликка оид адабиётда хитой тилидаги мураккаб сўзларни ҳосил
қилиш (сўз қўшиш ва негиз қўшиш йўли билан) омонимия миқдорини
камайтириш воситаси сифатида ўрганилади. Бу нуқтаи назар асосга эга.
Масалан, бир таркибли
敌
– “душман” сўзига қуйидаги омонимлар:
低
–
“қаршилик қилмоқ” ва
笛
– “най” тўғри келади. Унинг икки таркибли
敌人
эк-
вивалентига ҳозирги замон хитой тилида мос келувчи омоним мавжуд эмас.
Бир бўғинли
妇
– “турмушли аёл” сўзига тилда 17 та омоним мавжуд, шу маъ-
нодаги икки таркибли
妇女
сўзига эса, мос келадиган омоним мавжуд эмас.
Бироқ, омонимияни бартараф этиш воситаси бўлмиш сўз қўшиш (негиз
қўшиш) омонимиянинг манбасига айлана олмайди, чунки сўз қўшиш
жараёнида омонимик бир бўғинлилар иштирок этади.
Шундай қилиб, сўз ясалишнинг энг самарали усулларидан бири бўлган
сўз қўшиш (негиз қўшиш) бир вақтнинг ўзида икки таркибли лексика
орасида омонимиянинг энг муҳим манбаси ҳисобланади. Сўз қўшиш
омонимиянинг манбаси сифатида бошқа тиллар учун ҳам хос жараён. Ушбу
манба хитой тили учун ўзига хос, деб айтиш қийин. Хитой тилидаги бу
жараённинг ўзига хослиги икки таркибли лексик омонимларнинг ҳосил
бўлишида кенг тарқалганлиги билан изоҳланади. Ушбу усул орқали икки
таркибли лексик омонимларнинг аксарияти – 1790 та сўз ясалган бўлиб,
яъни Кураиси маълумотларига кўра, бу икки таркибли лексик омоним-
ларнинг умумий сонидан 82,3 фоизни ташкил қилади.
Айтиб ўтиш жоизки, сўз қўшиш орқали сўз ясалиши хитой тилидаги
омонимиянинг бевосита манбаси эмас, чунки у янги фонетик қобиғларнинг
ҳосил бўлишига олиб келиб, сўзлар ва морфемалар омонимиясини ҳаддан
ташқари кўпайиб кетишини чегаралайди. Сўз қўшиш юқори даражадаги
омонимик бир таркибли сўзлар ва морфемалар асосида рўй бериши туфайли
омонимиянинг манбаси ҳисобланади. Сўз қўшиш жараёнида бир таркибли
унсурларнинг юқори даражадаги омонимияси намоён бўлади ва ўз аксини
топади. Шунинг учун ҳам сўз қўшиш натижасида ҳосил бўлган кўп
таркибли сўзлар орасида омонимик сўзлар сони ошади
2
.
Бир таркибли сўзлар омонимияси бўғинларнинг муайян фонетик
жараёнлари ва тузилиши натижаси бўлгани сабабли, бу фонетик тузилиши
ва жараёнларнинг ўзи мураккаб сўзларнинг даражасида намоён бўлади.
Мураккаб бирликлар омонимияси бир таркибли омонимик бирликларга
асосланади ва унинг негизида мавжуд бўлади. Айтиш мумкинки, бир
таркибли омонимлар ҳосил бўлишида муҳим роль бажарган фонетик
1
Хаматова А.А.Омонимия в современном китайском языке-М.,2006.-С.121.
2
Хаматова А.А.Омонимия в современном китайском языке-М.,2006.-С.123
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
92
жараёнлар икки таркибли омонимларнинг пайдо бўлишига билвосита манба
ҳисобланади.Луғатдаги илмий материали мураккаб сўзлар таркибидаги бир
таркибли сўзлар ва морфемаларни аниқлаш имкониятини беради.
Мураккаб сўзлар таркибида омонимик бир таркибли морфемаларнинг
ўзаро мутаносиблигидан келиб чиқиб, мураккаб сўзлар омонимларнинг бир
неча турларини ажратиш мумкин
1
.
1.
Жуфт-жуфт омонимик бир бўғинлиларни қўшиш натижасида ҳосил
бўлган омонимлар. Масалан:
工事
А + Б gongshi– иш, фаолият; мустаҳкамлаш;
攻
势
А
1
+ Б
1
gongshi – ҳужум, келиш;
公式
А
2
+ Б
2
gongshi– формула.
Бу учта икки таркибли сўзларда барча биринчи компонентлар омонимик
ҳисобланади: А – gong (“меҳнат”, “иш”), А
1
– gong (“ҳужум қилмоқ”,
“келмоқ”), А
2
– gong (“умумий”), ҳамма иккинчи компонентлар ҳам
омонимик: Б – shi (“иш”, “хизмат”), Б
1
– shi(“вазият”, “ҳолат”); Б
2
–
shi(“намуна”, “услуб”).
Худди шу тарзда қуйидаги иккита омонимлар ясалиб, ундаги иккита
биринчи ва иккита иккинчи компонентлар ҳам омонимик ҳисобланди:
西
历
А + Б xili – европалик тақвим;
吸力
А
1
+ Б
1
xili – тортиш кучи,
бу ерда А – xi (“европалик”), А
1
– xi ( (ўзига) “тортмоқ”, Б – li (“услуб”
(тақвимга оид), Б
1
– li(“куч”).
Бу сўзларнинг барча бир таркибли морфемалари ҳар хил бўлиб, ёзувда
ҳам улар ҳар хил иероглифлар билан ёзилади.
Шу каби икки таркибли бирликлар омонимияси бир таркибли сўзлар ёки
морфемаларнинг оҳанги тасодифан бир-бирига тўғри келиши натижасида юзага
келган. Кураиси луғатида бундай таркибга эга омонимларнинг сони жами 499 та.
2.
Барча компонентлари (таркибий қисмлари) омонимик бўлган омонимлар.
Шу каби омонимларнинг таркиби қўйидагича бўлади: А + А
1
; А
2
+ А
3
.
事
势
А + А
1
shishi – вазият, шароит, аҳвол;
遞世
А
2
+ А
3
shishi – вафот этмоқ,
бу ерда А shi – иш, факт, А
1
shi – вазият, шароит, аҳвол, А
2
shi – ташлаб
кетмоқ, А
3
shi – дунё, олам.
Худди шу таркибга қуйидаги омонимлар ҳам эга:
意
义
– А + А
1
– маъно, мазмун;
异
议
– А
2
+ А
3
– эътироз,
бу ерда А yi – фикр, ғоя; А
1
yi – маъно, мазмун; А
2
yi – фарқли, ўхшамас;
А
3
yi – муҳокама, баҳс қилмоқ.
1
Горелов И.В. Грамматика китайского языка-М.,2007. -С76.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
93
Хитой тилида бундай омонимларнинг сони жуда кам, уларни сони атиги
12 та омонимни ташкил қилади.
3.
Ўз таркибида битта умумий морфема ва битта омонимик морфемага
эга омонимлар.
Умумий морфемага эга омонимлар орасидан қуйидаги гуруҳларни
ажратиш мумкин:
а) биринчи умумий морфемали омонимлар. Масалан:
后背
А + Б houbei – орқа, орқа томон;
后
备
А + Б
1
houbei – захира, ғамлаб қўйиш.
Бу иккита омонимда А hou морфемаси умумий, у ҳар икки ҳолатда битта
маънода – “орқа”, “кейинги”; бу сўзларнинг иккита иккинчи морфемаси эса
омонимик: Б bei– “орқа”, “бел”; Б
1
bei – “тайёрламоқ”, “ҳозирламоқ”. Худди
шу тариқада қуйидаги иккита омоним ҳосил бўлади:
形
势
А + Б xingshi – рельеф, ландшафт;
形式
А + Б
1
xingshi– шакл, кўриниш, қиёфа,
бу ерда умумий морфема А xing – “шакл”, “қиёфа” маъносига эга;
иккинчи морфемалар Б shi омонимик бўлиб, “ўрин”, “позиция”,Б1- “тур”,
“шакл” маъносини англатади.
Юқорида келтирилган мисоллардек, икки таркибли омонимлардаги
умумий морфема бир хил бўлиб, ҳар хил маъноларда – асосий ва ҳосила
(ясама) намоён бўлиши мумкин. Масалан:
后背
А + Б – орқа, орқа томон, орт тараф;
后
辈
А + Б
1
– келажак авлод, издошлар, давомчилар.
Омонимларнинг биринчисида А hou “орқа”, “орқага оид”, “орт” маъно-
сига эга бўлса, иккинчи омонимда эса ўзининг ҳосила – “кейинги”,
“келажак” маъносида келади. Иккинчи морфемалар омонимик бўлиб: Б bei –
“орқа томон”, “бел”, Б
1
bei– “авлод” маъносини беради.
б) иккинчи морфемаси умумий бўлган омонимлар
贤人
xianren А + Б – донишманд, доно одам;
闲人
xianren А
1
+ Б – бекорчи, иш ёқмас одам.
Бу омонимларнинг иккинчи морфемаси умумий: Б ren– одам; биринчи
морфемалар эса омонимик: А xian – “доно”, “иқтидорли”, А
1
xian – “бўш
вақт”, “бекорчи”.
Қуйидаги сўзлар жуфти ҳам шундай ҳосил бўлган:
预言
А + Б yuyan – башорат, доҳиёна;
寓言
А
1
+ Б yuyan – киноя, мажоз, масал,
бу ерда Б yan – “сўзлар” – умумий морфема; биринчи морфемалар
омонимик: А yu – “олдиндан”, “олдинроқ”, А
1
yu – “мажоз”, “киноя”.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
94
预言
А + Б yuyan– аҳмоқ, тентак;
寓言
А
1
+ Б yuyan– балиқчи, балиқ овчиси,
бу ерда Б ren– “одам” маъносини англатувчи умумий морфема, А ва А
1
омонимик: А yu – “аҳмоқ”, “тентак”; А
1
yu– балиқ овламоқ”, “балиқчилик”.
Ушбу гуруҳда омонимик сўзларда ҳар хил маъноларга эга умумий
морфемали омонимлар ҳам мавжуд. Масалан:
公事
А + Б gongshi – “хизмат иши”;
工事
А
1
+ Б gongshi – “мустаҳкамлаш”, “мустаҳкамланиш”.
Бу сўзлардаги биринчи морфемалар омонимик: А gong (“умумий”), А
1
gong (“иш”). Иккинчи морфема Б shi– умумий, лекин биринчи сўзда у
ўзининг асосий маъноси (“иш”, “хизмат”)ни англатса, иккинчисида – ҳосила
маъноси (“машғулот”, “юмуш”)га эга.
Кураиси луғатининг маълумотларига кўра, 1262 та сўз умумий
морфемага эга омонимлар гуруҳини ташкил қилади. Шу каби сўзларда
умумий морфеманинг мавжудлиги, бир томондан, бундай омонимларнинг
семантик умумийлигини белгилайди, масалан,
人
(“одам”, “инсон”)
морфемаси қуйидаги омонимик сўзларни жонлилар турига киритади:
仙人
– дарвеш, тарки дунёчи;
先人
– ўтмишдошлар, аждодлар.
Бу омонимларни ҳам қиёслаш мумкин:
功效
– муваффақиятлар, ютуқлар;
工效
– меҳнат самадорлиги.
Бошқа томондан, сўзлардаги умумий морфеманинг мавжудлиги омоним-
ларнинг кўпайишига олиб келади.
Кураиси луғатида келтирилган маълумотларига кўра, кўп сонли омоним-
лар орасида сўз қўшиш орқали ҳосил бўлган сўзларнинг устунлиги асосан
умумий морфемага эга омонимлар билан боғлиқ
1
.
Редупликация усули орқали ясалган бир нечта икки таркибли омонимик
бирликлар омонимларнинг бу гуруҳларига яқин ҳисобланади Омонимик
жуфтликлар формуласи қуйидаги шаклга эга: А + А ва А
1
+ А
1
Бундай икки таркибли бирликлар ҳам сўзлар, ҳам сўзларнинг иккиланган
шакли бўлиши мумкин. Маълумки, хитой тилида сифатлар ва равишлар
редупликациясида сўз ясалиши ва шакл ясалиши ўртасида фарқни баъзан
аниқлаш қийин. Сифатларнинг такрорланиши (иккиланиши) белги шиддати-
ни ифодалашга ва бу ҳолатда такрорланиш сўз ўзгартиришга хизмат қилади
ва сўз шаклини ҳосил қилади. Такрорланиш шакллари билан бир қаторда
тилда редупликациялашган сифатлар ҳам мавжуд бўлиб, улар редуплика-
циялашмаган шаклнинг маъносидан фарқ қиладиган янги лексик маънога
эга. Луғат тузувчилари такрорланиш турлари ўртасида фарқни аниқлаш-
майди, гоҳида уни янги сўз ҳосил қилувчи, гоҳида уни сўз шаклини ясовчи
восита сифатида изоҳлашади. Кураиси луғатида келтирилган омонимик
1
Хаматова А.А.Кўрсатилган манба.-С.144.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
95
редупликациялашган бирликларнинг еттита жуфтлиги орасида омонимик
сўзлар ҳам, омонимик сўз шакллари ҳам мавжуд. Аниқки, асосий шаклларда
олинган сўзлар бир хил оҳангга эга бўлган ҳолатдагина, омонимия ҳодисаси
ҳақида сўз юритиш мумкин.
1.
毒毒
– бешафқат, аямасдан, ёвузларча
(шакл);
独独
– фақат, фақатгина
(сўз).
2.
仅仅
– энди-энди, зўрға-зўрға, сал-пал
(шакл)
;
紧紧
– ниҳоятда маҳкам,
жуда қаттиқ
(шакл).
3.
洋洋
– кенг, бепоён, поёнсиз
(сўз);
杨杨
– мамнун, хурсанд, мағрур
(сўз).
4.
一一
– бирин-кетин, кетма-кет, тартиб билан
(сўз);
依依
– мулойим, нозик, юмшоқ, келишган, барваста, хушқад
(сўз).
5.
痴痴
– ғараз билан, ғаразгўйлик билан (шакл);
迟迟
– эркин, бемалол (сўз).
6.
源源
– узлуксиз, муттасил
(сўз);
园园
– думалоқ
(шакл).
7.
巍巍
– баланд
(сўз);
微微
– оз-моз, салгина
(сўз).
Сўз қўшиш орқали ясалган икки таркибли омонимларни кўрадиган
бўлсак, улар хитойшуносликда белгиланган бешта асосий моделлар, ёки сўз
қўшиш турлари бўйича ҳосил бўлади: атрибутив (А тури), копулятив (В
тури), феъл-объектив (С тури), натижавий (результатив) (Д тури),
субъектив-предикатив (Е тури).
Омонимлардаги компонентлар ўзаро боғланишнинг бир хил турлари ёки
ҳар хил турлари билан ажралиб туради. Қуйидаги омонимлар ҳар хил сўз
ясалиши моделлари бўйича ҳосил бўлган:
1.
富
丽
– ҳашаматли, муҳташам (В тури);
付利
– фоизларни тўлаш (С тури).
2.
劫数
– қисмат, аччиқ тақдир (С тури);
结束
– тугатмоқ, якунламоқ (В тури).
3.
墙报
– деворий газета (А тури);
强暴
– шафқатсиз, қаҳрли, раҳмсиз (В тури).
Сўз ясалиши моделлари нуқтаи назаридан мазкур омонимларни таҳлили
шуни кўрсатадики, сўз ясовчи моделнинг самарадорлиги юқори бўлгани
сари, ушбу модель бўйича ясалган омонимларнинг сони ҳам ошади.
Аффиксация. Хитой тилида ясалган (ҳосила) сўзлар – омонимларнинг
сони сўз қўшиш орқали ҳосил бўлган омонимларнинг сонига қараганда анча
камроқ. Кураиси луғатида ҳосила сўзлар-омонимларнинг сони 310 та, яъни
икки таркибли лексик омонимларнинг умумий сонидан 14,25 фоизни
ташкил қилади. Уларнинг ҳосил бўлишида хитой тилидаги энг самарали сўз
ясовчи аффикслар ва ярим аффикслар иштирок этади. Сўз қўшиш жараёнида
каби ҳосила сўзларнинг омонимияси бир бўғинлилар омонимиясига таянади.
Омонимик бир бўғинлиларга бир хил аффикслар ва ярим аффиксарни
қўшиш орқали ҳосила сўзлар – омонимлар ясалади
1
.
Аффиксация йўли билан ясалган омонимларнинг салмоқли сони ҳозирги
замон хитой тилидаги энг самарали сўз ясовчи суффиксларидан бири –
子
суффикси ёрдамида ҳосил бўлади. 310 та ҳосила сўзлар – омонимлардан
1
Горелов И.В. Кўрсатилган манба.-С.145.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
96
193 та омоним
子
суффиксига эга. Ушбу суффиксли ҳосила сўзлар-омоним-
лардан ҳам иккитадан, ҳам учта-тўрттадан ўз ичига олган гуруҳлар бўлиши
мумкин. Масалан:
1.
羔子
– қўзичоқ, тўқли;
篙自
– ходача, таёқ.
2.
歌子
– қўшиқ, қуй;
鸽子
– кабутар.
3.
芽子
– куртак,ниҳоллар;
牙子
– комиссионер
牙子
– мебелдаги безак.
4.
节子
– тизза, бўғин;
疖子
– шишиш, чипқон;
孑子
– фақир, етим.
子
суффикси ҳар хил негизларга қўшилиб, отларни ҳосил қилади. Масалан:
1.
冻 子
– елимшак (желе), илвира (холодец) ( “қотмоқ”, “музламоқ”
феълидан);
洞子
– ғор, унгур (
洞
– “ғор” отидан).
2.
结子
– тугун (
结
– “боғламоқ”, “боғлаб қўймоқ” феълидан);
孑子
– етим
(
孑
– “ёлғиз” сифатидан).
Омонимларнинг ҳосил бўлишида бошқа сўз ясовчи суффикслар ва ярим
суффикслар иштирок этади:
心
(23 та омоним),
性
(10 омоним),
头
(8 та
омоним),
门
(5 та омоним),
的
(5 омоним),
机
(3 та омоним). Масалан:
1.
水性
– сувнинг сифати;
水性
– енгилтаклик, юзакилик, ўзгарувчанлик.
2.
想头
– умид;
想头
– фойда, фойдага интилиш.
3.
公的
– жамоат мулки;
公的
– эркак.
Равишлар учун хос бўлган
然
суффикси (сўз ясовчи) қуйидаги тўртта
омонимик жуфтликларда учрайди:
1.
默然
– жимгина, индамай, сукут сақлаб;
漠然
– бефарқ, аҳамият бермай.
2.
突然
– бирданидан, тўсатдан, тасоддуфан;
徒然
– беҳуда, бекордан-бекорга.
3.
枉然
– бефойда, эсиз:
惘然
– ихлоси қайтган, кўнгли совиган.
4.
自然
– жисмоний, табиий;
自然
– табиат.
Бундан ташқари, омонимларнинг ҳосил бўлишида иштирок этган сўз
ясовчи воситалардан
发
яримпрефикси (13 та омоним),
不
инкорлиги (20 та
омоним),
无
инкорлиги (15 та омоним). Масалан:
1.
发言
– нутқ сўзламоқ;
发炎
– яллиғланмоқ.
2.
发觉
– фош қилмоқ, очмоқ, топмоқ;
发掘
– ковлаб олмоқ, қазимоқ.
3.
不意
– кутилмаган ҳодиса, тўсатдан бўлиш;
不易
– осон бўлмаган,
енгил эмас.
4.
不详
– бахтсиз, даҳшатли;
不详
– ноаниқ, номаълум.
5.
无理
– асоссиз;
无礼
– беандиша, такаллуфсиз.
6.
无谓
– имконсиз, иложсиз;
无 味
– таъмсиз, бемаза, чучук;
无 畏
–
қўрқмас, довюрак, дадил.
发
яримпрефикси омонимик феълларнинг ҳосил бўлишида,
无
ва
不
префикслари эса, одатда, сифатларнинг ясалишида иштирок этади.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
97
Аффиксация йўли билан ясалган омонимларни таҳлил қилиш натижасида
қуйидаги натижада келса бўлади: аффиксация жараёни сўз қўшиш жараёни
билан бир хил даражада бўлиб, икки таркибли негизга ўтишни таъминлаган,
лекин хитой тилидаги омонимияга тўлиқ барҳам беролмаган, чунки мураккаб
сўзлар каби ҳосила сўзларнинг омонимияси умумий ёрдамчи (хизмат қилувчи)
морфемаларга таянади. Умуман олганда, аффиксация хитой тилидаги омони-
миянинг туб манбаси ҳисобланмайди. Аффиксация юқори даражадаги омони-
мик бир таркибли сўзлар ва морфемалар асосида юзага келиши сабабли уни
омонимиянинг манбаси сифатида ҳисоблаш мумкин.
Аффиксация жараёнида фақатгина
儿
суффикси ёрдамида ҳосила сўзларнинг
ясалиши маълум бир шароитларда омонимиянинг туб (ҳақиқий) манбаси
ҳисоблана олади. Айрим ҳолатларда бир таркибли морфемаларга суффиксларни
қўшиш натижасида ушбу морфемалар ўртасида бўлган товушлардаги фарқлар
йўқолади.
儿
суффикси морфемага қўшилиб, у билан бутунлай бирлашиб кетади.
Бу ҳолатда олдин келувчи бўғин табиатидан келиб чиқиб, бўғиннинг
эризациялашуви рўй беради
1
. Баъзи ҳолатларда эса
儿
суффиксининг қўшилиши
омонимларнинг ҳосил бўлишига олиб келади. Бунгача бир таркибли бирликлар
омонимлар сифатида бўлмаган, шунинг учун ҳам
儿
суффикси орқали ҳосила
сўзнинг пайдо бўлиши омонимиянинг айнан манбаси ҳисоблана олади.
А.А.Драгуновнинг китобида эризациялашувга учраган бўғинларнинг
жадвали келтирилади
2
. Масалан, ҳар хил оҳангли a, ai, an бўғинлари
эризациялашувдан кейин бир хил – ar талаффузига ; ya, yan бўғинлари эса –
yar талаффузига эга бўлади.
Табиийки, бир хил оҳангдаги бўғинлар ҳам эризациялашувдан кейин бир
хил бўғин беради. Кураиси луғатида ҳар хил оҳангли ва бир хил оҳангли бир
таркибли бўғинларнинг эризациялашуви натижасида ҳосил бўлган ва ўз
ичига 304 та омонимларни олган 34 та омогуруҳ келтирилган. Масалан:
1.
言儿
– нутқ, сўз;
盐儿
– туз, намакоб;
沿儿
– ёқа, чекка, дала;
牙儿
–
тиш;
芽儿
– куртаклар, ниҳоллар.
2.
根儿
– илдиз, негиз;
跟儿
– пошна;
哥儿
– ака;
歌儿
– ашула, куй.
3.
滚儿
– айланиш, бурилиш;
鬼儿
– иблис, шайтон.
4.
茧儿
– қадоқ, пуфак;
毽儿
– волан (ўйин учун);
价儿
– нарх, қиймат;
架儿
– жавон, токча.
5.
杆儿
– чубук (найча), мундштук;
杆儿
– сомон, хашак, буғдой пояси.
6.
成儿
– муваффақият, зафар;
成儿
– ундан бир қисм;
呈儿
– илтимоснома, ариза.
Булардан 99 та омоним ҳар хил оҳангдаги бир таркибли бирликлардан
ҳосил бўлгани маълум бўлди. Луғатдаги барча омонимларнинг 3,9 фоизини
эризациялашган омонимлар ташкил қилади.
1
Задоенко Т.П., Хуан Шуин. Учебник китайского языка. – М., 1973. – С. 143-148.
2
Драгунов А.А. Исследования по грамматике китайского языка. – М.-Л., 1952. – С. 75.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
98
Сўз ясалиши соҳасида омонимия манбалари қаторига, шубҳасиз, омо-
нимик сўзларнинг конверсионясалиши ҳодисасини ҳам киритиш мумкин.
Конверсион омонимия бевосита фонетик омиллар билан боғлиқ эмас. Шу-
нинг учун ҳам конверсион омонимия хитой тилидаги омонимиянинг туб
манбаси сифатида намоён бўлади.
Сўзлар қисқариши. Хитой тилида омонимиянинг пайдо бўлиши йўллари-
дан бири сўзлар қисқариши каби сўз ясалиши жараёни ҳисобланади.
Хитой тилида, Кураиси луғатига кўра, юқорида кўрсатиб ўтилган
гуруҳларнинг иккинчи тури учрайди. Бундай ҳолатларда омонимларнинг
бири сўз қўшиш йўли орқали, иккинчиси эса, сўз қисариши натижасида
ясалади. Масалан:
1.
互助
– “ўзаро ёрдам” –
互相帮助
сўзидан қисқартирма;
护住
– “қўллаб қувватламоқ”, “ҳимоя қилмоқ”.
2.
军权
– “ҳарбий ҳокимият” –
军事权力
сўзидан қисқартирма;
君权
– “император ҳокимияти”.
3.
外部
– “ташқи ишлар вазирлиги” –
外交部
сўзидан қисқартирма;
外部
– “ташқи қисм”.
Умуман олганда, сўз қисқариши усули хитой тилидаги омонимларнинг
ҳосил бўлишида кам самарали ҳисобланади ва уларнинг ҳосил бўлишидаги
турли манбаларни ўрганиб чиқиб, қуйидаги хулосаларга келиш мумкин:
1.
Ҳозирги замон хитой тили бир таркибли ва икки таркибли лексикаси
омонимларнинг ҳосил бўлишига хизмат қиладиган манбаларнинг хилма-
хиллиги билан ажралиб туради.
2.
Хитой тилининг икки таркибли лексикасига қараганда, бир таркибли
лексикасига омонимиянинг турли манбалари хосдир.
3.
Бир таркибли омонимларнинг аксарияти турли хил фонетик жараён-
лари натижасида пайдо бўлган.
4.
Икки таркибли омонимларнинг ҳосил бўлишига асосий манба
сифатида ҳар хил сўз ясовчи жараёнлар хизмат қилади ва уларнинг орасида
етакчи ролни сўз қўшиш (негиз қўшиш) жараёни бажаради.
5.
Икки таркибли лексикадаги омонимиянинг билвосита манбалари сифа-
тида фонетик жараёнлар ҳисобланади, чунки хитой тилидаги икки бўғин-
лилар омонимияси бир таркибли бирликлар омонимиясига асосланади.
6.
Адабий тилда қўлланиладиган чет тилидан ўзлаштирмалар ва шева
лекискаси унча кўп бўлмаган миқдоридаги бир таркибли омонимиянинг
манбаси саналади.
7.
Бошқа тиллардан фарқли равишда хитой тилидаги сўз ясовчи жараён-
лар, хусусан,
儿
суффикси ёрдамида ҳосила сўзларнинг ясалиши бир таркиб-
ли сўзларнинг омонимияси манбалари сифатида хизмат қилиши мумкин.
