SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
11
X века. На наш взгляд, вряд ли следует ожидать от всякого по-настоящему
талантливого писателя полной выдержанности его стиля, традиционного для
«высокой литературы» X–XII веков. Литературное творчество – не расчетливое
проведение каких-то определенных принципов, и писатель, такой как Бади аз-
Заман – не счетно-решающее машинное устройство, способное выдавать реше-
ния, строго укладывающиеся в «стилистическую» программу. Поэтому в
любом писательском творчестве мы можем найти отклонения от принципов,
которым это творчество следует.
Можно отметить две общие для всех макам существенные особенности –
отсутствие единого стиля и юмор, предназначенной простому горожанину и
высокообразованному адибу, т.е. макамы – суть яркое взаимовлияние литера-
туры и фольклора, ядро народно-городской литературы арабского средневе-
ковья, проявленное как на уровне стиля, так и на уровне сюжета.
ШОМУРОДОВА СЕВАР
ўқитувчи, ТошДШИ
Ўрта Осиёнинг Сомонийлар даври шоирлари
Аннотация: Мазкур мақола Ўрта Осиёнинг Сомонийлар даври шоирлариҳаёти ва
ижодига бағишланган. Мақолада ижодлари озми–кўпми маълум бўлган шоирлар билан
бир қаторда илмий-адабий жамоатчилик эътиборидан узоқда турган баъзи шеърият
вакилларининг ижоди, уларнинг асарларида куйланган ғоялар ҳақида фикр юритилади.
Таянч сўз ва иборалар: адабий муҳит, араб-форс тиллари, ғазал, рубоий.
Аннотация: Данная статья посвящается исследованию жизни и творчества
поэтов периода Саманидов в Средней Азии. В статье, наряду с известными в неко-
торой степени поэтами, идет речь о произведениях ряда поэтов, которые находятся
вне внимания научного и литературного общества, а также идеях, выраженных в их
произведениях.
Опорные слова и выражения: литературная среда, арабско-персидские языки,
газель, рубаи.
Summary: This article is dedicated to study the life and work of poets of the Samanid
period in Middle Asia. In this article along with the well-known poets, the works of the some
poets who are far from attention of scientific and literary community, and the ideas expressed
in their works.
Keywords and expressions: literary environment, arabic-persian languages, ghazal, ruboi
Ўрта Осиё халқларининг илк ўрта асрлар даври тарихида муҳим роль ўйна-
ган Сомонийлар давлати (874-999) Сомон–худат номи билан боғлиқ бўлиб,
Сомон–худат (шахснинг асли исми бўлмай, унинг мақом унвони бўлиши, эҳти-
мол) турли манбаларда турлича: гоҳ Балхга, гоҳ Самарқандга ва гоҳида Термиз-
га мансуб этиб кўрсатилган Сомон қишлоғининг ҳокими бўлган.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
12
Сомонийлар давлатига ҳозирги Ўзбекистон ва Тожикистон ҳудудларига қа-
рашли Бухоро,Самарқанд, Уструшана, Чоч, Илак, Фарғона, Кеш(Шаҳрисабз),
Насаф (Қарши) Чағаниён, Хуттал, Кобадиян, Ахарун, Шуман, Вашгирд, Рашт,
Шимолий Афғонистонгача чўзилиб кетган Бадахшон, Вахон, Равшан ва шу-
нингдек, Хуросон тобе бўлган. Хуросон Балх, Ғузғанон, Ғуржистон,Марв,
Ҳирот ва Нишопурдан Машҳадгача бўлган территорияни ташкил этган. Бухоро
шаҳри давлат маркази эди. 893 йил забт этилган Талас (ҳозирги Жамбул) Сомо-
нийлар давлатининг энг шимолий нуқтаси ҳисобланган.
Марказлашган давлатнинг ташкил топиши – нисбатан сиёсий барқарорлик,
иқтисодий силжишлар ҳамда ерли халқлар тарихи ва анъаналарини тиклаш
замирида Сомонийлар даврида Ўрта Осиёда маданий юксалишликка эришила-
ди. Ўрта Осиё ва Эрон халқларининг ўзаро иқтисодий ва маданий алоқалари ва
шунингдек, араб истилочилари қўшинлари таркибида мавалий – эронликлар-
нинг Ўрта Осиёга кириб келганликлари таъсири натижасида Б.Г.Ғофуровнинг
аниқлашича, аста-секин Ўрта Осиё шаҳар ва ўлкаларига Эрондан унинг форс
вилоятидан Марв ва Балх орқали ғарбий Эрон форси-йе дарий тили кириб кела
бошлайди ва дарий-форсий тили фан ва адабиётдан сўғд, сак, тохар, хоразм,
парфян ва бошқа шарқий эрон ва туркий тилларини сиқиб чиқаради. (форси-йе
дарий тили Ўрта Осиёда тожик тили номи билан юритилган)
1
.
Х асрда Бухоро Шарқнинг йирик маданий марказига айланади, ”Ихвонус-
сафо” илмий жамияти ташкил топади, ”Савван ал-ҳикмат”(“Ҳикмат ҳазина-
си”)номли бой китобхона барпо этилади.
Сомонийлар даврида шоирлар ўз асарларини араб ва асосан форс тилида
яратганлар. Абу Мансур ас-Саолибийнинг “Йатимат ад-даҳр” номли тазкираси-
да аниқланишича, IX-X асрларда Бухоронинг ўзида 47 та шоир араб тилида
ижод қилган. Жумладан: Муҳаммад ал-Матроний, Абул Сиёб, Абу Муҳаммад,
Мансур Аҳмад ибн Абдулло, Али Масиҳий ва бошқалар. Форс-тожик тилида
ижод этган етук шоирларнинг сони 200га етган. Акад. Б.Ғ.Ғофуровнинг 1972
йили Москвада чоп этилган “Таджики: древнейшая,древняя и средневековая
история” монографиясининг Сомонийлар даврида бадиий адабиётнинг тарақ-
қиётига бағишланган бобида ҳаммаси бўлиб 6 та шоир (Абу Абдулло Жаъфар
Рудакий, Абулҳасан Шаҳид Балхий, Абушокир Балхий, Робиъа, Абумансур
Муҳаммад ибн Аҳмад Дақиқий ва Абулқосим Фирдавсий)лар ҳаёти ва ижоди
ҳақида мухтасар маълумотлар берилган
2
. Махсус Сомонийлар даври тарихига
бағишланган Н.Н. Негматовнинг “Государство Саманидов” китобида эса фақат
5 та шоир (Абуабдулло Рудакий, Абулҳасан Шаҳид Балхий, Абулмансур Му-
ҳаммад ибн Аҳмад Дақиқий, Абулҳасан Кисои Марвий ва Абулқосим Фир-
давйсий)лар ижодлари борасида баҳс этилган
3
. Ҳар икки асарда шоирлар
1
Гафуров Б.Г. Таджики: древнейшая, древняя и средневековая история . 2-е изд. –М., 1972. С.15.
2
Гафуров Б.Г. Таджики: древнейшая, древняя и средневековая история. 2-е изд. – М., 1972.
С. 378-383.
3
Негматов Н.Н. Государство Саманидов. –Душанбе, 1977. С. 148-210.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
13
шеърлари (оригинал матни келтирилмаган ҳолда) рус шоирларининг таржима-
ларида ҳавола қилинган.
Ушбу мақолада ижодлари озми–кўпми маълум бўлган шоирлар билан бир
қаторда илмий-адабий жамоатчилик эътиборидан ҳам узоқда турган шеърият-
нинг баъзи вакиллари ҳаёти ва асарлари ҳақида юритилади ( шоирлар алифбо
тартибида берилган).
АБУЛМАСАЛИЙ БУХОРАИЙ. Ризоқулихон Ҳидоят Табаристонийнинг
“Мажмаъ-ул фусаҳо” тазкирасида кўрсатишича, шоирнинг фақат ушбу бир
байти маълум:
Чу гардад огоҳ хўжа зи корнома-и ман,
Ба шаҳриёр расонад сабук чагомаи ман
Мазмуни:
Гар менинг қилмишимдан хўжа огоҳ бўлса, у бу ҳақида дарҳол, зудлик
билан ҳокимга етқазади.
Шоир ниҳоятда содда ва аниқлик билан ўзи яшаган (феодал) давр фисқу
фужур билан тўлган, унда ижтимоий зулм кучайган эканини таърифлаб берган.
АБУЛМУАЙЙИД БАЛХИЙ. “Равнақий” тахаллуси билан шеърлар битган.
Ризоқулихон Ҳидоятнинг аниқлашича, қуйидаги сатрлар Абулмаййид Балхий
қаламига мансуб:
Жо нист тиғи шоҳки дид инчанин шигафт ,
Жони каз буд тану жон ҳама хароб,
Ларзон ба жойи гуҳар дар жарм у падид,
Жонҳои ва душманжонаш чу зарраи дар офтоб.
Мазмуни: Шоҳ тиғи ҳайратга солмаган жой йўқ, Тан-у жони ҳароб бўлма-
ган жон йўқ. Унинг жарм (гуноҳи) зарбидан гавҳар ўрнига ларзон тушади.
Жонлар ва душманлари офтобдаги қуёш зарраси каби (парчаланади).
Шоир наздида шоҳ ва ҳокимлар зулм ва истибдоди шу даражада аёвсиз ва
аянчли.
Яна:
Дарахти ки талхаш бувад гавҳаран,
Агар чарб-у ширин деҳи, марваран,
Хамон меваи талхат орад бадид –
Аз-учарб-у ширин наҳоҳи мазид.
Мазмуни :
Агар дарахт аслан аччиқ экан ,
Унга қанча ёғ-у ширинлик бермагин;
Унинг меваси бари бир аччиқ бўлади –
Ундан на ёғ ва на ширинлик ололмайсан!
Мазкур рамзий мисраъларда шоир душманга ҳеч вақт бўш келиб , унга
ишониб меҳрбончилик қилиш керакмаслигини, душман- душманлигича қола-
жагини таъкидлайди .
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
14
Лирик рубоий
Намидики, нашуноси аз офтоб,
Чу бо офтобаш куни мақтаран.
Чанон тобад аз жом гуйики хаст –
Ақиқи Яман дар Суҳайли Яман.
Мазмуни:
Қуёш нуридан англанмаган муждани; У (ёр) нинг висол нурларига боғла,
(Чунки) май ҳам шундай нур сочадиким, Худди Яман Суҳайли (юлдузи)да
Яман ақиқи бордек.
Демак, ёр висоли ҳаётбахш офтоб, унда барча қувончлар мужассамланган.
Шундай ҳам бўлмоғи керак, чунки шоир таърифлашига кўра ер қуррасининг
энг ёруғ юлдузи саналмиш Яман Суҳайли жилоси ҳам майникига тенг келол-
майди, бунинг учун унга Яман ақиқини қадаш лозим. Нақадар нозик ва нафис
истиора ва муболаға!
АБУ ХАНИФА МАРВАЗИЙ (вафоти, 995 й), Абунаср Форобийнинг шо-
гирдларидан, ҳикмат (фалсафа), фиқҳ(юриспруденция) соҳаларида камолотга
эришган. Нуҳ бин Мансур (976-997) даврида “дорул иншо” – давлат котиби
лавозимида бўлган. Абу Ханифа шеърий меросидан фақат “Султон Иброҳим”
номли шахс шаънига айтган учта (15, 61,ва 44 байтлик) қасида етиб келган.
Албатта, шоир қаламига рубоий ва шеъриятнинг бошқа жанрларига тааллуқли
мисраълар ҳам мансуб бўлиши керак, лекин ҳозирчалик улар ҳақида маълумот-
га эга эмасмиз. Шуниси равшанки, Абу Ханифа халқ манфаатини кўзлайдиган
одил шоҳ ҳақида орзу қилган ва ҳокимларни адолатга чорлаган.
Шоирнинг тушунишича:
Чу мард бошад дар кор ва бахт бошад ёр,
Зи хоки тийра намояд ба халқ зарри аъйор.
Мазмуни: Агар у ишда мард ва унга бахт ёр бўлса, қора тупроқдан ҳам халқ
учун соф олтин ундира олади.
АБУШУКУР БАЛХИЙ. Ризоқулихон Ҳидоятнинг кўрсатишича, 336 ҳиж-
рий (947 ёки 948 милодий ) йили (Б.Ғ. Ғофуровнинг “Таджики” китобида ёзи-
лишича 915 й.) таваллуд топган. Нуҳ ибн Носир (943-954) саройига таклиф
қилинган. Абушукур шуҳратини таратган, афсуски, бизгача етиб келмаган
“Офариннома” дидактик поэмасидир; асарни ёзишда муаллиф халқ мақол ва
маталларидан кенг фойдаланган; жумладан у дейди:
Тавонгар барад офарин сол-у моҳ,
Ва дарвеш нафрин барад бегуноҳ.
Мазмуни: Бой йил-у ой давомида “офарин” топар; Дарвеш (камбағал) бегу-
ноҳ “лаънат” олар.
Ризоқулихон Ҳидоят Абушукурда даҳосига мансуб бир неча байт, рубоъи
ва ғазалларни топган; шулардан: Байт:
Ту симинбари ман чу заррин оёғ,
Ту тобан моҳи ман чу сузан чироғ.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
15
Мазмуни:
Сен кумуш тана, мен худди мажолсиз оёқ ,
Сен мунаввар ой, мен эса милтиллаган чироқ .
Яна:
То бадонжо расида дониши ман,
Ки бидонам хамики нодонам
Мазмуни:
Билмим шу ерга бориб етдиким
Ҳеч нарсани билмаслигим билдим.
Рубоъийлардан:
Би ёр аз ончи ба кирдор дида буд нухуст,
Равони равшан бастад ба қаҳр аз у бар забон,
Аз ончи қатраи у гар фру чакад ба даҳан –
Зарир гўяд: чашми ман аст, мурда ба-равон
Мазмуни:
Эндигина кўринган (янгиликдан) тадбирга қўлламоқчи экансан;
Унга нисбатан мунаввар йўллар баста, тилларда қаҳру – ғазаб,
Магарки (унинг манфаати хусусида) озгина оғизга тушса;
(У вақтда) ногирон: бу менинг кўзим, дейди; ўлик эса тирилиб кетади.
Демак, илм–фан ва ижтимоий фикр тараққиётидаги ҳар қандай янгиликка–
илғорликка реакцион, консерватив кучлар тиш-тирноқлари билан қарши
курашганлар. Аммо мазкур янгиликдан оз бўлса ҳамки манфаат кўрсалар
борми, дарҳол уни ўз мулкларига айлантириб олганлар. Шоир феодал
жамиятидаги хулқ – атвори шу хилда тасвирлаган.
Ёр таърифида:
Эй куштаи ман! Аз ғами фаровони ту паст
Шуд қомати ман. Зи бори хижрони ту шаст
Дийи шистаи ман. Аз фриб ва дастони ту даст
Худ ҳеч каси. Бисийрат ва сони ту хаст.
Мазмуни: Эй менинг қотилим! Сенинг ғаминг кўплигидан қоматим чўкди;
хижронинг юкидан ўтган умрим ювилиб кетди (барбод бўлди), фириб-у
қилмишларингдан кимсанинг ҳукми ўз қўлида эмас. Хулқ-атворинг қандай
бўлса шундай қолган.
АММОРАИ МАРВАЗИЙ (вафоти, 970 й) номи Абумансур бин Муҳаммад;
Сомонийлар ва Ғазнавийлар даври шоирларидан, Ризоқулихон Ҳидоят
тазкирасида Аммораининг Маҳмуд Ғазнавий ва султон Иброҳимлар шаънига
айтилган (12 ва 6 мисраълик) қасидалари ва 4 та рубоийси келтирилган.
Рубоий:
Ғурра машав! Бидонки жаҳонат азиз кард,
Эй, бас! Азиз кардаш худроки кард хор,
Мор аст ин жаҳон ва жаҳонжуй – моргир –
Ва зир моргир мор барорад ҳами думор.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
16
Мазмуни: Ғофил бўлма! Билким, сенинг жаҳонингни азиз этган; Баским!
Азиз этган нарсаисина (яна) ҳор этган; Бу жаҳон – илондир ва жаҳон (яъни,
дунё) ахтарувчилар – илон тутувчилардир; Илон тутувчилардан эса доимо
ҳаммани (ва ҳамма нарсани) барбод этувчи илон чиқади.
Шоир мазкур сатрларда ўзи яшаган давр ва замондошларининг аёвсиз
юлғич ва жафокор эканликларини очиб ташлайди. Ҳатто худо қилмишидан ҳам
норози.
Лирик рубоий:
Он май бадасти бутисиминатан нитар,
Гуйики, офтоб бипайваст бо қамар
Ва он соғирики сояфиканд аст май дар-у –
Барги гул сапидаст гуйи би лола бар.
Мазмуни:Кумушбадан санам қўлидаги майга боқ; Офтоб ойга пайвастами?,
дейсан; Май соя ташлаб турган соғир (май тутувчи) ни эса; Барги оқ лола
кийган гулми?, дейсан.
ЖУЙБОРИЙ БУХОРОЙИНИНГ исми Абуисҳоқ Муҳаммад Иброҳим бин
Муҳаммад Бухорийдир; унинг касби заргарлик бўлган. Ризоқулихон Ҳидоят-
нинг тазкирасида ушбу ғазал намуна сифатида келтирилади:
Ба сабза бинухуфт он лолаи барги хандонро,
Би абр пинҳон кард офтоби тобонро.
Ба суйи ҳар ду маҳаш бар ду шох райхон буд,
Ба шох мавриди беҳ пайваст шохи райхонро.
Би абри нисон монам кунун ман аз ғами у,
Сазадки санъати хубҳаст абри нисонро.
Бияк гузардки саҳаргоҳ бар гулистон кард,
Беҳишт кард саросар ҳама гулистонро.
Мазмуни: Ул барги ҳандон лолани майсазор ичра беркитган; гўё чарақлаган
офтоб юзини булут қоплаган. Ҳар икки юз узра икки шоҳрайҳон(яъни, муаттар
исли зулф) мавжуд, шоҳ (яъни зулф)га эса яхшилик мавриди бўлмиш райҳоншоҳ
қадаган. Эндиликда мен унинг ғамидан совур жаласида қолиб кетдим, (яъни, кўз-
ларим ёши дарё), Локин, совур жаласи ажойиб яхши санъат яратади. Эрта тонгда
бир ўтиш-ла гулистон-аро; Гулистонни бошдан-оёқ жаннатга айлантиради.
Демак, шоир ёр висолига етиш йўлида ноумидликка тушмайди, - унинг
дунёқараши оптимистик руҳ билан йўғрилган.
ДАҚИҚИЙ МАРВИЙ ЁКИ САМАРҚАНДИЙ -Абумансур Муҳаммад ибн
Аҳмад ўз адабий фаолиятини Чағониён ўлкаси ҳокими ҳузурида бошлаган ва
сўнг Сомонийлар саройига таклиф этилган. Нуҳ Сомонийнинг фармойишига кў-
ра Дақиқий Абумансурнинг насрда баён этган “Шоҳномаси”ни (957 йили ёзиб
тугатилган) назмга солишга киришган; лекин мазкур қаҳрамонлик ҳақидаги поэ-
ма шоирнинг бевақт ўлими аниқроғи ўлдирилиши муносабати билан якунига ет-
казилмаган. Дақиқий “Шоҳнома”сининг минг байтдан ташкил топган Балх ҳоки-
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
17
ми Гиштасбнинг Турон Ҳукмдори Аржасб билан тўқнашуви қисми Абулқосим
Фирдавсий “Шоҳнома” сининг таркибига киритилган; бу ҳақда Фирдавсий ёзади:
Кунун розҳо боз жуям туро,
Ҳадиси Дақиқи бигуям туро.
Мазмуни:(Эй, ўқувчи) Сен учун, энди, сиру асрорлардан жамлайман;
Дақиқий айтганларидан сенга сўзлайман.
Дақиқий адабий – бадиий меросидан бизгача: “Гиштасбнома”дан ташқари,
бир нечта ғазал ва рубоийлар етиб келган, шулардан:
Ғазал.
Майи софи биёр, эй, бутки соф-ист,
Жаҳон аз моҳ то онжоки моҳ-ист.
Чу аз кох омади бирун ба саҳро –
Кужо чашм афгани ва пой равист,
Биё! То май хурим ва шод бошим –
Ким ҳангоми май ва айёми шод-ист.
Мазмуни:
Эй покиза санам! Тоза май келтир.
Қаерда ой бор экан, шу ерда жаҳон
Саройни тарк айлаб саҳрога келибсан-
Қаерга кўз ташладинг ва оёғинг қаерларга кетмоқда.
Бу ерга кел! Май ичайлик, ҳурсандчилик қилайлик –
Бу дам май ичиш ва шодлик дамидир.
Яна:
З-он талхмай к-аз инки гардонад,
Нийру-аш ру он талхро ширин.
Аз талъати у ҳаво чанон гардад,
К-аз хуни тазру синаи шоҳин,
Устоди шаҳид зинда боисти,
В-он шоири тирачашм равшан бин
То шоҳ маро мадҳ куҳан шуди
З-алфози хуш ва маънини рангин.
Мазмуни:
Ул аччиқ майдан шу нарса содир бўладиким
Майнинг кучи ул – аччиқни ширин қилиб юборади
Майнинг кўринишидан об – ҳаво (яни киши табиати)
Қирғовулнинг қони-ю
1
лочин сийнасидек
2
,
Шаҳид бўлган устоз – тирикдек ;
Хира кўрувчи шоир – равшан кўраятгандек
Мени мақташда шоҳ ҳам кексайгандек;
Кўриниб турибдики, шоир майнинг салбий оқибатларини ниҳоятда усталик
билан бадиий рангларда чизиб берган.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
18
КИСОИЙ МАРВАЗИЙ – Мажидиддин Абдулҳасан Х асрнинг II ярми – ХI
аср бошларида яшаб ижод этган. Рус тадқиқотчиси С.И. Брагинскийнинг фик-
рича
1
, (“Из истории персидской иеаджикской литератур”, М., 1972 й.)
дастлабки ғазалнавис шоирлардандир.
Бу хусусда тадқиқотчи шоирнинг ушбу байтини келтиради.
Эй онки жуз аз шеъри ғазал шеър нахони,
Ҳаргиз накуни сирдил аз тунбул-у тарфанд.
Мазмуни: Эй, ғазалдан бошқа шеър ўқимайдиган кимса; кўнгилни ҳаргиз
макр-у ёлғон ила тўлдирма!
Н. Неъматов Кисоийни Рудакий билан бир мақомда турган шоир деб
таъкидлайди.
Ризоқулихон Ҳидоят маълумотларига асосан Ҳаким Мажидиддин Абулис-
ҳоқ номи билан аталган Кисоий узоқ умр кўрган, у Нуҳ II ибн Мансур (976-997)
давридан то Маҳмуд Ғазнавий (998-1030) ҳукмронлигининг сўнги йилларигача
яшаган; “ҳужжат ул-замон” унвони билан машҳур бўлган Носир Хусрав Ала-
вий билан илмий-ижодий мунозара ва мубоҳасалар олиб борган. Ризоқулихон-
нинг ёзишича, Кисоий тахаллусини танлаши “эгнида зоҳидона (фақирона)
кийим ва бошида дарвишона қулоҳ кийишидан эди”.
Ризоқулихон Ҳидоят тазкирасидаги Кисоий ижодий самарасидан келтирил-
ган намуналар тадқиқотчилар учун шоир ижодини бирмунча кенгроқ ўрганиш
имкониятини беради; асарда, жумладан, Кисоийнинг Носир Хусравга юборган
бир қасидаси ва мазкур қасидага Носир Хусрав битган жавоб қасида; Нуҳ
бинни Мансур вафоти муносабати билан ёзилган марсия ва шунингдек қатор
ғазал ва рубоийлар мавжуд.
Кисоий табиат шайдоси бўлган, у табиатни мадҳ этувчи қасидаларидан
бирида, дейди: Қасида матлаъи.
Боди сабо дар омад фирдавс гашт саҳро,
Ораст бустонро нисон бифурш дибо.
Мазмуни: Тонг шамоли келишла саҳро жаннатмакон бўлди; Нисвон (ёмғир
ойи) дибо (гулдор мато яъни гуллар чаманзори, маъносида) сотишла бўстонни
ораста этди.
Сўнги байтларидан бирида шоир ёзади:
Донамки пурнигори сироб-у обдори,
Чун нақши навбаҳори озода табъ-у барно.
Мазмуни: Биламан ўтагўзаллик сувлиликдан ва сув серобликдан. Чунки
озода табъ ва барнолик (фақат) навбаҳор нақшигагина таалуқликдир.Яна:
Би навбаҳор жаҳон тоза гашт ва жазм шуд,
Дарахт сабзи илм гашт ва хок муаллим шуд.
Насими ними шабон Жабраил гашт магар –
Ки бих-у шохи дарахтон хушк-марим шуд.
1
Брагинский С.И. Из истории персидской и таджикской литератур. – М., 1972, С. 343.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
19
Мазмуни: Навбаҳор келиши билан жаҳон тоза бўлди ва жазм қилиндики,
дарахт илм равнақи ва тупроқ муаллим бўлсин. (Ногаҳон) ярим кечадаги
шамол жабраилга айландиким; У дарахтларнинг илдиз ва шоҳларини қуритди
– қавжиратди.
РУДАКИЙ БУХОРИЙ. Форс-тожик тили ва шеъриятининг асосчиси Абу
Абдулло Рудакий XI аср ўрталарида ҳозирги Панжикент туманининг Панжру-
дак қишлоғида дунёга келган. У ёшлик чоғларидаёқ моҳир созанда ва хонанда
сифатида ном чиқарган. Сомонийлардан Амир Наср ибн Аҳмад ҳукмронлиги
йилларида Бухорога саройга чақиртирилган. Аммо кексайиб қолган Рудакий
инсон ўз фаолиятида эркиндир, деган ғояни ташвиқ қилувчи карматлар мазҳа-
бига тарафкаш бўлгани туфайли саройдан қувилган, эҳтимол риёкор руҳоний-
ларнинг иғвоси асосида унинг кўзларига мил тортилиб ногирон этилгандир.
Халқ орасидан етишиб чиққан шоир яна ўз қишлоғига қайтади.
Рудакий номи ва ижодисиз Сомонийлар даври поэзияси ва маданиятини
тасаввур қилиш мумкин эмас.
XIV асрда яшаб ижод этган шоир Рашидий Самарқандий – Рудакий шеъ-
рияти 100 минг мисраъдан ортиқ эканини шеърга солган. Ушбу бой меросдан
бизгача фақат икки мингга яқин мисра етиб келган. У қасида, марсия, ғазал,
қитъа ва рубоий жанрларида қалам тебратган.
Рудакий ашъорларидан намуналар:
Чаҳор чиз маро зода аз ғам бихарад:
Тани дуруст-у хуйи ник-у номи ник-у хирад.
Ҳар онки йиздаш ин ҳар чаҳор рўзи кард–
Созадки шоди зияд жовидан ва ғам нахурад.
Мазмуни:
Тўрт нарса мени ғамдан қутқаради :
Тани соғлик, яхши хулқлик, яхши ном таратиш ва дониш.
Гар худо кимга ким шу тўрт нарсани насиб айласа
Унинг қувончини абадий этади ва у ғам нима билмайди.
Шоир Шаҳидий Балхий вафоти муносабати билан битилган марсия:
Карвони Шаҳид рафт аз пеш,
Ва он мо рафта гир дами андеш,
Аз шумор ду чашм, яктан кам
В-аз шумори хирад ҳазорон пеш.
Мазмуни:Шаҳид (ий) карвони илғорлаб кетди,
Ва биз кетгунимизча у бир мунча фикрлаб олди.
Ҳисобдан (гар) икки кўз-у бир тан камайди (яъни битта одам вафот этди)
Аммо, илму-дониш ҳисобидан эса мингдан ортиқ (одам) камайди.
Рубоийлар
Ҳон, ташна жигар, мажуй з-ин боғ самар
Бидостон-ист ин риёзи би дудар:
Беҳуда мамонки бағбон-ат биқазо –
Чун хокнишастагир ва чун бодгузар.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
20
Мазмуни: Эй, иштиёқманд, билиб қўй! Бу боғдан мева қидирма. Бу икки
дарвозали боғ ҳосилсиз. Шунингдек ғафлатда ҳам қолма! Боғбон (ҳаёт) нинг
тақдири – охири ер тишлаш-у шамолдек ўтиш.
Ушбу сатрлар мазмунидан шундай хулоса чиқадиким, шоир бир томондан
тўймас юлғичларни лаънатласа, иккинчидан бепарволик, лоқайдликни қоралай-
ди, кишиларни фаол меҳнатга даъват этади.
Рудакий лирикаси ниҳоятда нозик ва нафисдир:
Эй, аз гули сурх ранг бирабуда ва буйи,
Ранг азпайи рў рабуда, буй азпайи муйи.
Гулгун гардад чу руи шуйи ҳама жуйи –
Мушкин гардад чу муй фишои ҳама куйи.
Мазмуни: Эй, қизил гулдан ранг ва ҳидни олиб қочган, Рангни юзинг, ҳидни
эса зулфинг учун олиб қочдинг. Қайси ариқда юзингни ювмагин у дарҳол қип-
қизил бўлади. Зулфингни ёйишинг билан ҳамма жой мушк анбарга тўлади.
Устоз шоир ўзи ва ўзи каби ҳукмрон доиралар амри фармонига камарбаста
мушфиқлар ҳақида қуйидагича ёзади:
Дар манзили ғам фикандаи мафраш мо-им,
Ва з-оби ду чашм дили пур оташ мо-им,
Олам чу ситам кунад ситамкаш мо-им –
Дасти хуши рухгори нохуш мо-им.
Мазмуни:Ғам манзилига ёзилган палос – бизмиз. Кўз ёшларидан дили оташ-
га тўлган – бизмиз. Гар олам ситам қилса ситамкаш – бизмиз. Нохуш ҳаётнинг
яхши кўриб тутиб олгани – бизмиз.
СПЕҲРИЙ БУХОРОИЙ. Ризоқулихон Ҳидоятнинг маълумотига кўра,
Абулмуаййид Балхий, Абулмасалий Бухорийларга ҳам аср, замонасининг
фозил шоирларидан бўлган. Афсуски, унинг ижодий самарасидан фақат ушбу
мисраларгина сақланиб қолган, холос. Шоир ёзади:
Шохҳои маврид бар руфта би-бин ва баргҳоаш
Бар шикаста халқа андарун халқа чу бар зулфини ёр,
Бустони афзу зи тобон дар миёни бустон –
Ҳамчу хуни олуда дар хижо синони шаҳриёр.
Мазмуни:Давр шохлари қирқилган, қара, барглари эса: худди ёр зулфи-
дагидек ҳалқа ичра ҳалқа бўлиб синган (яъни, қуриган); Бўстон (яъни ер кур-
раси) аро ёруғликдан (яъни адл ва донишдан)бўй чўзувчи бўстон (замон);
Худди шаҳриёр (ҳукмрон) нинг жангдаги найзаси каби қип-қизил қон.
Шоирнинг куйиниб, ўкиниб айтишича – у яшаган замонасида давр шохлари
қирқилиб ташланган, яъни инсофли, адолатпарвар кишилар, олим-у фузалолар
барча ҳақ ва ҳуқуқдан маҳрум этилганлар, давр барглари қавжираган – яъни
меҳнаткаш халқ истибдод ва зулм остида, тирикчилик қилиш амри-маҳол;
шунга кўра давр ва мамлакат қон ютмоқда...
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
21
ШАҲИД БАЛХИЙ.Н.Н. Негматовнинг “Государство Саманидов” китобида
ёзилишича
1
, Абулҳасан Шаҳид Балхий Балхга яқин Жохуданак қишлоғида
таваллуд топиб, сомонийлардан Нуҳ II ҳукмронлиги йиллари Бухорода яшаб
ижод этган.У Рудакий шогирдларидан, аммо 936 й. Рудакийдан аввал вафот
этган. Шаҳид Балхий замонасининг етук табиби ва химик олими Розий билан
илмий мубоҳаса ва мунозаралар олиб борган. Китобда В. Левик таржимасига
мансуб шоирнинг илм-билимни мадҳ этувчи 6 ва 4 мисралик шеърлари
келтирилган. Ризоқулихон Ҳидоят тазкирасида эса Шаҳид Балхийнинг 9 та
рубоийсини ўқиш мумкин. Шулардан, oдоб борасида:
Гар з-ту хоста наёйам – у ганж,
Ҳамчунун зорвор бо ту раво аст.
Бо одобро одоб сипоҳи бас аст –
Би одоб бо ҳазар кас танҳо аст.
Мазмуни: Сенинг ҳузурингга келиб бойлик истадимми? Чунки сен ҳам шу
хилда истак билдиришинг мумкин эди. Одоб кишисига одобсипоҳи бўлиш-
ликни ўзи етади. Беодоб киши эса минг киши орасида ҳам ажралиб туради.
Илм ва бойлик ҳақида
Дониш – у хоста аст наргис-у гул
Ки ба як жой нашикуфанд баҳам,
Ҳаркиро дониш аст хоста нист –
Ҳаркиро хоста аст дониш кам.
Мазмуни:Илм-у бойлик наргис ва гул каби. Биргаликда бир ерда очилмас.
Кимда ким илмлик экан – у бой эмас. Кимда ким бой эрур унда илм кам.
Бахт тўғрисида баҳс.
Бар фалак бар ду шахс бишвар-анд:
Ин яки дарзи он дигар жулоҳ.
Ин надузад магар кулоҳи мулук
Ва он на бофад полоси сипоҳ.
Мазмуни: Тақдиран икки шахс ортиқроқ (яъни, бахтиёрроқ)дир: Бири ти-
кувчи, иккинчиси тўқувчи. Фақат агар (тикувчи) шоҳларга қалпоқ тикмаса. Ва
у (тўқувчи) қўшинга палос тўқимаса.
Демак, шоир тушунишича,шахсий бахт эркинлик ва умум тинчлик билан
узвий боғлиқдир.Иш тутиш йўсуни тўғрисида.
Айб бошад ба кори ник даранг,
Гар шитоб омад, эй рафиқ, малом.
Оқибатро ҳам аз нухустин бин –
То ба ғафлат гулу нагир ва дом.
Мазмуни:Яхшиликни кечиктириш – бу айб. Шошилсанг ҳам, эй дўстим
маломатга қоласан. Иш ниҳоясини ҳам иш бошланишидек бил. Токим
халқумингдан ғафлат–у тузоққа илинма.
1
Негматов Н. Н. Государство Саманидов. –Душанбе, 1977, С. 140.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
22
Саёҳат таассуроти.
Душам гузар уфтод ба вайронайи Тус,
Дидам лағди нишаста жойи товус.
Гуфтам чи хабар дори аз-ин вайрона
Гуфто хабар ин-астки афсуски – афсус.
Мазмуни:Тус вайронасини кўриш зиммамга тушди. Товус ўрнида бойқуш
ўтирганини кўрдим. Сўрадим: бу хилдаги вайронадан хабаринг борми? Деди:
хабар шуким – афсус ва афсус.
Замона таърифи
Агар ғамро чу оташдуд буди,
Жаҳон торик буди жовдона.
Дар ин гити саросар гар бигарди –
Хирадманди найоби шодмона.
Мазмуни: Агар ғамни оташ дуди, деб билинса, Жаҳон абадий қоронғуликда
бўлғай. Бу дунёни бошдан–оёқ айланиб чиқсанг. Бирор – бир шодмон билим-
донни тополмайсан.
ШАҚИҚ БАЛХИЙнинг исми Абу Али бинни Иброҳимдир. Сўфиёна мисралар
битган, шулардан битта рубоийни Ризоқулихон Ҳидоят асарида ўқиш мумкин.
ФАЗЛ БИННИ АББОС. Ризоқулихон Ҳидоят маълумотига кўра, Шайх Абул-
аббос Занжий Рудакийга замондош шоирлардан. Тазкира муаллифи шоирнинг
сомонийлардан Наср бинни Аҳмад вафоти ҳамда Нуҳ бинни Мансурнинг тахтга
чиқиши муносабати билан битган саккиз мисралик шеърий лавҳасини келтирган.
Шу нарса диққатга сазоворки фазл шеърлари ниҳоятда оммага тушинарли
иборалар билан ёзилган:
Подшоҳи гузашт хуб нижод,
Подшоҳи нишаст фарруҳ зод.
З – он гузашта замониён ғамгин,
З – он нишаста жаҳониён дилшод.
Мазмуни:
Яхши наслли подшоҳ кўз юмди,
Бахтли зод подшоҳ тахтга чиқди.
Унинг вафотидан замондошлар ғамгин,
Унинг тахтга чиқишидан жаҳон кишилари хурсанд.
Афсуски, Фазл қаламига мансуб бошқа асарлар ҳали топилганича йўқ.
МАЪРУФИ БАЛХИЙнинг исми Абдулло Муҳаммад бинни Ҳасан, у, Ризо-
қулхон Ҳидоятнинг аниқлашича, Сомонийлар даври шоирларидан. Эронлик
олим ўз асарида Маъруфийнинг Абдулмалик бинни Нуҳ Сомоний (954-961)
шаънига айтилган мадҳияси ва саккиз мисралик лирик ғазалини келтиради.
Ғазал матлаъи.
Дуст бо қомати чун сарв ба ман баргузашт –
Тоза гаштам ва тоза шуд он меҳри қадим.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
23
Мазмуни:Сарв қоматлик дўст(ёр) менга бағрини тутди. Гулдек тоза бўлдим
ва ул қадимий меҳр қайта қўзғолди...
МУҲАММАД БИННИ СОЛИҲ МАРВИЙ – Сомонийлар ва Ғазнавийлар
даври шоири. Муҳаммад Авфийнинг “Лубоб ул-албоб” тазкирасида айтили-
шича, унинг форс тилида яратган иккита шеърини кўп шоирлар (жумладан,
Абулқосим Исфарайни, Исҳоқ ва бошқалар) араб тилига таржима қилганлар.
Муҳаммад бинни Солиҳ Марвий бизгача етиб келмаган. Унинг биргина ушбу
кичик ҳажмли ғазалини Ризоқулихон Ҳидоят тазкирасида ўқиш мумкин:
Лаби у бини гуйикикаси зири ақиқ,
Ба миёни ду гул андар шакари пинҳон кунад,
Жаъд бар симинпистон –аш гуйики магар
Лашкари занг ҳами ғорати Бағдод кунад,
Ва-он сина, зулф ба аъоризи у гўйи роҳат –
Ба пари зоғ каси оташро бод кунад.
Мазмуни:Лабларини кўриб айтасан. Кимдир ақиқ тагида. Икки гул (яъни,
лаблар) оралиғида шакар пинҳон тутилган.
Кумушдек синаси узра зулфни кўриб, дейсан. Занги лашкар Боғдодни ғорат
этмоқда-ми? Ва ул сина, юзи узра зулфии – бу роҳат, дейсан. Гўё кимдир зоғ
қанотларига оташ пуркиган.
Хулоса қилиб айтганда, юқорида келтирилган факт ва маълумотлар респуб-
лика илмий-адабий жамоатчилиги ва кенг ўқувчилар оммасининг Ўрта Осиё-
нинг Сомонийлар даври шоирлари ва уларнинг ижодий йўналишлари хусуси-
даги тушунча ва мулоҳазаларини бирмунча бўлса -да кенгайтиришга қаратил-
ган. Ўйлаймизки, бу соҳада ҳали кўп илмий ва адабий қидирув ишлари олиб
борилажак. Шу нарса эътиборга сазоворки, Сомонийлар даври шоирлари (ва
ҳатто сарой хизматида бўлганлари ҳам) ўз ижодий фаолиятларида халққа яқин
турганлар ёки шунга ҳаракат қилганлар. Шу боисдан бўлса керак Сомонийлар
даври шоирларининг тили ниҳоятда кенг омма тушунадиган даражада равон ва
лўнда, кейинги давр (ва хусусан XVI-XVIII асрлар) шоирлари ижодига хос бўл-
ган тагдор сўзлар ишлатишдан ва мавҳум, маънолари пинҳоний жумлалардан
ҳоли бўлган. Мазкур давр шоирларининг бирор-бирнинг ижодида диний руҳда
ёзилган мисра ва шеърлар, учрамайди. Улар ижодига дунёвийлик, дунёвий руҳ
мансуб, асарларида ватанга садоқат, адл-у адолат, меҳр-у муҳаббат, дўстга ёр,
душман макри домига тушмасликка чақириқдек туйғу ва ғоялар тараннум этилган.
