SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
24
даври билан фарқ қилувчи фалсафий асарнинг таржимада қайта яратили-
шида аслият мазмунини рефлектив англашсиз адекват таржимасига эришиш
қийин. Монтескьенинг “Форс номалари”да шарқ маданияти ва фалсафий қа-
рашларининг услубий-бўёқдор лексикасининг таржима жараёнида берили-
шида қўлланилган стилистик фигураларнинг адекватлигига эришишда эса
анъанавий, изоҳланган ёки вазифавий муқобиллик, мослаштириш, ўчириб
ташлаш, сўз қўшиш, экспликация каби трансформация усуллари самарали
эканлиги аниқланди.
КАЮМОВА МЕҲРИНИСО
ўқитувчи, ТДШУ
Ҳалдун Танер асарларининг таржимасида руҳий яқинлик
ва услубий муштараклик масалалари
Аннотация. Ҳалдун Танер ХХ аср турк адабиётининг таниқли намояндаларидан
бири бўлиб, у замонавий турк драматургиясининг ривожига улкан ҳисса қўшган ва
дунёга танитган ёрқин сиймолардан бири ҳисобланади. Ёзувчининг асарлари ўзбек,
рус, инглиз, немис, чех, серб, қозоқ, озарбайжон ва грузин тилларига таржима
қилинган. Мақолада драматург асарлари таржимасининг умумий таҳлили ўрин олган.
“Изниклик лайлак”, “Катердаги тўрт киши” номли ҳикояларининг рус ва ўзбек
тилидаги таржимаси оригинал матн билан тадқиқ этилиб, бадиий таржимадаги
руҳий яқинлик ва услубий муштаракликка алоҳида эътибор қаратилган. Шунингдек,
асарларидаги фразеологизмларнинг рус ва ўзбек тилига қилинган таржимаси
мисоллар асосида таҳлил қилинган.
Ҳалдун Танернинг ижоддаги ютуғи ғайритабиий вазиятларни, воқеаларни ва
инсонларни тасвирлашда эмас, балки кичик инсонлар ҳаётини акс эттиришдадир. У
ҳикоя қилмоқчи бўлган мавзуни инсонга аҳамият қаратмагандек ҳолатда ҳикоя
жараёнида шундай ўзгариш ясайдики, худди китобхон ёзувчи шахсиятини унутиб
воқеалар ичига шўнғиб кетади. Ёзувчи бермоқчи бўлган истагини, фикрини, қарорини,
танқидини ҳикоя қаҳрамонларига юклайди. Шу тарзда ҳикоя қаҳрамонлари ёзувчининг
сўзловчиси вазифасини бажаради. Асарга баъзан жониворлар, баъзан рамз, баъзан эса
ашёлар ғоя беради ва улар ёзувчи шахсиятини акс эттиради. Унинг асарларини
таржима қилган таржимонлар ҳам ёзувчи услубидаги ана шундай жиҳатларни
эътиборга олган ҳолда таржимага қўл уришган. Таржимонлар аслиятдаги бадиий-
ликни қайта кашф этиб асар руҳи ва миллийлигини ўзида сақлашга ҳаракат
қилганлиги ҳам тадқиқ этилган. Умуман олганда, “Изниклик лайлак” асари ўзбек
тилига П.Кенжаева, рус тилига Н.Пирвердян томонидан улкан маҳорат билан
таржима қилинган бўлиб, таржималарда Танерга хос бадиий жозиба, таъсирчанлик
каби хусусиятлар тўла сақланган ҳолда ўзбек ва рус китобхонига етказиб берилган.
“Катердаги тўрт киши” ҳикояси ҳам Н.Голубева томонидан рус тилига усталик
билан таржима қилинган.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
25
Таянч сўз ва иборалар: Турк адабиёти, Ҳалдун Танер, бадиий таржима, услубий
муштараклик, руҳий яқинлик, фразеологизм, оригинал матн.
Аннотация. Халдун Танер – один из самых известных деятелей турецкой литера-
туры ХХ века. Он внес большой вклад в развитие современной турецкой драматургии и
представил ее миру. Произведения автора переведены на узбекский, русский, английский,
немецкий, чешский, сербский, казахский, азербайджанский и грузинский языки. В статье
приведён общий анализ переводов произведений драматурга. Рассматриваются русский и
узбекский переводы рассказов «Изникский аист» и «Четверо на катере» и сопостав-
ляются с оригинальным текстом, подчеркивается их духовная близость и стилис-
тическая общность, в художественном переводе. Также на примерах анализируются
русские и узбекские переводы фразеологизмов в произведениях Танера.
Творческая заслуга Халдуна Танера заключается не в изображении неестественных
ситуаций, событий и людей, а в изображении жизни простых, обычных людей. Он
изменяет ход повествования таким образом, что читатель забывает личность писателя
и погружается в события. Писатель возлагает свои пожелания, мнения, решения и
критику на главных героев рассказа. Таким образом, главные герои рассказа выступают в
роли рассказчика. Иногда животные, порой символы, иногда предметы придают
произведению идеи и отражают личность писателя.
Переводчики, которые переводили его произведения, также учитывали эти особен-
ности стиля писателя. Переводчики искусно пытались сохранить дух и ментальность
оригинального произведения. Произведение «Изникский аист» было переведено на
узбекский язык П.Кенжаевой, на русский язык Н.Пирвердян с большим мастерством и
доведено до узбекского и русского читателя. Рассказ «Четверо на катере» на русский
язык мастерски перевела Н. Голубева.
Опорные слова и выражения: турецкая литература, Халдун Танер, художественный
перевод, стилистическая общность, духовная близость, фразеология, оригинальный текст.
Abstract. Khaldun Taner is one of the most famous figures in Turkish literature of the
20th century. He made a great contribution to the development of modern Turkish drama
and introduced it to the world. The author's works have been translated into Uzbek,
Russian, English, German, Czech, Yugoslav, Kazakh, Azerbaijani and Georgian. The
article provides a general analysis of the translations of the playwright's works. Russian
and Uzbek translations of the stories "The Stork from Iznik" and "Four on a boat" are
considered and compared with the original text, their spiritual closeness and stylistic
commonality are emphasized in literary translation. Also, Russian and Uzbek translations
of phraseological units in Taner's works are analyzed using examples.
The creative merit of Khaldun Taner lies not in depicting supernatural situations,
events and people, but in depicting the lives of ordinary, small people. He changes the
course of the story in such a way that the reader forgets the personality of the writer and
plunges into the events. The writer places his wishes, opinions, decisions and criticism on
the main characters of the story. Thus, the main characters of the story act as the
narrator. Sometimes animals, sometimes symbols, sometimes objects give ideas to the
work and reflect the personality of the writer.
The translators who translated his works also took into account these features of the
writer's style. As it turned out, the translators skillfully tried to preserve the spirit and
nationality of the original work. The work "The Stork from Iznik" was translated into
Uzbek by P. Kenzhaeva and into Russian by N. Pirverdyan with great skill and brought to
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
26
the Uzbek and Russian readers. N. Golubeva skillfully translated the story "Four on a
Boat" into Russian.
Keywords and expressions: Turkish literature, Khaldun Taner, literary translation,
stylistic commonality, spiritual closeness, phraseology, original text.
Кириш.
Ҳалдун Танер турк адабиётида машҳур ёзувчи ва драматург
сифатида тан олинган ижодкорлардан бири ҳисобланади. Хусусан, Ҳалдун
Танер драматик асарларида турк инсонининг ички оламини турли
аспектларда ёритишга ҳаракат қилади, инсон ва инсониятга бўлган чуқур
севгисини ифодалайди. Шунингдек, жамият, табиат ва ўз ички оламида
ўралашиб қолган инсон фожиасини ҳам кўрсатиб беради. Тез ўзгарувчан ва
шахс сифатида шаклланаётган характерлар, кекса инсонлар, аёллар,
алданган эркаклар, кичик инсонлар, турли касб вакиллари асарларнинг
типик характерларидир.
Ҳалдун Танер асарларида ижтимоий ўзгаришларга ҳам катта аҳамият
қаратган. Ижодкор ижтимоий, сиёсий, иқтисодий қонунларга параллел тарзда
ўзгарган турк жамиятининг ҳолатини акс эттиради. Ёзувчи бу ўзгаришнинг
турк жамиятида юзага келтирган турли салбий ҳолатлари ҳақида маълумот
беради. Ғарб маданияти ва санъатининг бундай ўзгариши қандай кечган деган
саволга жавоб қидиради ва бу ўзгариш асносида оқсаган жиҳатларни ҳажвий
йўл билан танқид қилади. Драмаларида ижтимоий ўзгаришнинг маънавий
томонини оғриқли нуқта сифатида акс эттиради. Ҳалдун Танернинг асарларида
танқидий қараш муҳим аҳамият касб этади. Шу маънода Ҳалдун Танер
асарларининг ўзига хос хусусиятлари бадиий таржимада қандай акс
эттирилгани мазкур мақола орқали ёритиб берилади.
Мақсад ва вазифа:
Замонавий турк адабиётининг серқирра ижодкори
Ҳалдун Танер асарларининг, хусусан, ҳикояларининг ўзбек ва рус тилларига
қилинган бадиий таржималарини тадқиқ этиш, шунингдек, аслият билан
таржимадаги руҳий яқинлик ва услубий муштараклик масалаларини илмий
асослашдан иборат.
Бадиий адабиётда таржимасиз турли халқ адабиёти билан адабий алоқалар
бўлмаслиги табиий. Турк адабиётининг машҳур асарлари, хусусан, Ҳалдун
Танер асарларининг аслиятдан қилинган таржимасида кузатилган айрим муло-
ҳазали фикрлар, бадиий таржима принципларига доир назарий умумлаш-
маларни келтириш мақола олдига қўйилган вазифалар ҳисобланади.
Усуллар:
Ҳалдун Танер асарларининг таржимасидаги услубий мушта-
ракликни ўрганишда семантик таҳлил ва қиёсий-таҳлил методлардан
фойдаланилди.
Натижа ва мулоҳаза:
Ҳалдун Танер ижоди ва унинг асарлари таржи-
масига бағишланган мазкур мақола натижалари бадиий таржимадаги руҳий
яқинлик ва услубий муштараклик, таржимон маҳорати ва таржима санъати
ҳақидаги фикрларимизни бойитади.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
27
Маълумки, 1950-йиллар Туркияда сиёсий ва ижтимоий ўзгаришлар оғир
кечгани, бунга параллел равишда адабиётда ҳам ўтмиш билан ҳисоблашиш,
Ғарб таъсири остида янгиланиш жараёни кузатилади. Ҳалдун Танер
асарларида ижтимоий ўзгаришларга ҳам катта аҳамият қаратган. Ижодкор
ижтимоий, сиёсий, иқтисодий қонунларга параллел тарзда ўзгарган турк
жамиятининг ҳолатини акс эттиради. Ёзувчи бу ўзгаришнинг турк жамия-
тида юзага келтирган турли салбий ҳолатлари ҳақида маълумот беради. Ғарб
маданияти ва санъатининг бундай ўзгариши қандай кечган деган саволга
жавоб қидиради ва бу ўзгариш асносида оқсаган жиҳатларни ҳажвий йўл
билан танқид қилади. Драмаларида ижтимоий ўзгаришнинг маънавий
томонини оғриқли нуқта сифатида акс эттиради.
Ҳалдун Танернинг ижоддаги ютуғи ғайритабиий вазиятларни, воқеалар-
ни ва инсонларни тасвирлашда эмас, балки кичик инсонлар ҳаётини акс
эттиришдадир. У ҳикоя қилмоқчи бўлган мавзуни инсонга аҳамият қаратма-
гандек ҳолатда ҳикоя жараёнида шундай ўзгариш ясайдики, худди китобхон
ёзувчи шахсиятини унутиб воқеалар ичига шўнғиб кетади. Ёзувчи бермоқчи
бўлган истагини, фикрини, қарорини, танқидини ҳикоя қаҳрамонларига
юклайди. Шу тарзда ҳикоя қаҳрамонлари ёзувчининг сўзловчиси вазифаси-
ни бажаради. Асарга баъзан жониворлар, баъзан рамз, баъзан эса ашёлар ғоя
беради ва улар ёзувчи шахсиятини акс эттиради.
Ҳалдун Танернинг асарларида танқидий қараш муҳим аҳамият касб этади.
Шунга қарамай, унинг асарларида пессимистик руҳ сезилмайди. Ёзувчи
фақатгина тасвирлайди ва аччиқ ҳақиқатни юмор билан юмшатади. “Ҳалдун
Танер Туркияда эпик драмаларнинг асосчиси деб баҳоланади”, - деб
таъкидлайди М.Карабулут
1
.
Танернинг табиат ва табиийлик ҳақида тўхталишининг боиси ҳам севги-
ни табиийлик ва тўғриликдан топганлигидадир. Ёзувчи кичик инсонлар ва
кичик ҳаётни танлаши асосида фақат севги ётади. Ўтмишга назар солишида
ҳам севги муҳим аҳамиятга эга. Чунки гўзалликларни ва севгини ҳамиша
ўтмишдан олади.
Ёзувчининг асарларида макон сифатида, асосан, Истанбул ва Олмония
тилга олинади. Шунингдек, Истанбул эски ва янги қиёфаси билан тасвирланиб
унга таърифлар келтирилади. Олмония эса бошқача маданият тарзини
кўрсатиш учун қаламга олинади. Ёзувчи инсонга ва жамиятга маданий назар
орқали ёндашади. Бу учун ёзувчи жуда яхши билган иккита маданиятни
қиёслайди. Олмонлар ва турклар ўртасидаги ижод, адабиёт, қийматлар, бегона
ишчи, бегоналашиш муаммоларини ҳамиша маконлар воситасида тасвирлайди.
Ҳалдун Танер ижодий фаолияти давомида ҳеч қачон турли оқим ёки
гуруҳ вакили бўлмаган. У ижодга бирон-бир янгилик киритиш, ном қол-
1
Karabulut M. Edebiyatın Sosyolojik İmkanı Açısından Keşanlı Ali Destanı’nın İncelenmesi,
Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Ocak, Sayı 8. S. 56.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
28
дириш, таниқли бўлиш истагида ёки турли идеологик фикрларга сиғиниб
қалам тебратган ёзувчилардан эмас.
Ҳалдун Танер яшаган даврдаги ижод оқими ва фикрлари доираси
чегарасидан ўтиб маҳаллий ёзувчи бўлишга ҳаракат қилади. Глобаллашишга
ҳам шу йўл орқали эришиш мумкинлигини билади. Ўзидан олдинги ифодага
урғу берган ва халқ оғзаки ижодидан таъсирланган ёзувчилардан ўрнак
олади. Аҳмад Митҳат афанди, Эмин Ниҳат анъаналарига боғлиқдек кўринса-
да, ҳикояларида сўзлашув ва аския анъаналаридан таъсирланиш жиҳатидан
улардан ҳам юқори даражага эришганлиги сезилади. Аҳмад Расим ва
Ҳусайн Раҳми Гурпинар каби ёзувчиларнинг Истанбул шевасини ҳикояга
киритиш амалиётига у яна ҳам маҳорат билан ёндашишга ҳаракат қилади.
Иборалардан кенг кўламда фойдаланади, хусусан, монолог ва диалог
воситасида ёзган ҳикояларида муваффақиятга эришади.
Асар тили ва мазмунига ўта талабчан, мушоҳадаларга уста ёзувчи
Ҳалдун Танер инсоннинг шахсий дунёси билан фалсафа асосларини уйғун-
лаштириб, воқеалар ва қаҳрамонларга шунга кўра руҳ беришни ҳеч қачон
эътибордан соқит қилмаган ижодкордир. У ўз фикрига ва юксак
маънавиятга эга ёзувчилардан бири саналади.
Ёзувчининг “Яшасин демократия” (1949), “Туш” (1951), “Шишхонага
ёмғир ёғарди” (1953), “Ой нуридаги шовқин” (1954), “Ўн иккига бир дақиқа
қолди” (1954), “Кўнчиналар” (1967), “Санчонинг тонгги сайрлари” (1969),
“Қизил сочли амазонка” (1970), “Соҳилда тонг” (1983) сингари ҳикоя
тўпламлари бор. Бу тўпламларнинг барчаси таржима қилинган. Ҳалдун Та-
нер асарлари рус, инглиз, немис, чех, югослав, қозоқ, озарбайжон ва грузин
тилларига таржима қилинган. Адибнинг қатор ҳикоялари П.Кенжаева
томонидан ўзбек тилига ўгирилган.
Ҳалдун Танер ҳикоялари рус тилига энг кўп уни яқиндан таниган рус
адиби Л.Н.Старостов томонидан таржима қилинган бўлиб, улар якка
кўринишда илмий журналларда ҳамда алоҳида тўпламлар сифатида эълон
қилинган: Танер Халдун “По вечерам в аптеке” (1963)
1
, “Меч и перо”(1964)
2
,
“Без одной минуты двенадцать”(1965) , “Made in USA” –Любовные письма.
Турецкая сатира и юмор(1966), “Дождь на улице Шишхане” (1969)
3
,
“Недотёпа” (1969)
4
, “Рассказы” (1971), “Санчо на утренней прогулке”
(1976)
5
, “Избранное. Новеллы” (1984).
Танер асарлари рус тилига қуйидаги муаллифлар томонидан ҳам
таржима қилинган:
1
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. С. 90.
2
Ўша асар, 25-б.
3
Ўша асар, 54-б.
4
Ўша асар, 97-б.
5
Ўша асар, 185-б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
29
Л.Алкаева томонидан “Allegro ma non troppo” (асар айни сарлавҳа билан
таржима қилинган), “С восьми до девяти”; А.Баскаков томонидан “Статуя”,
“Без одной минуты двенадцать”; “Аукцион”, “Нога”, “Асес”; Н.Голубева
томонидан “Четверо на катере”; Л.Н.Старостов таҳрири остида Н.Пир-
вердян томонидан “Изникский аист” таржима қилинган.
Ҳалдун Танернинг ўнлаб очерклари рус тилига Л.Старостов томонидан
таржима қилинган. Лекин адибнинг драмалари рус тилига таржима
қилинмаган.
Танер жами 12 та драма ва 13 та кабаре учун песа ёзган бўлиб, уларнинг
барчаси саҳналаштирилган. Энг кўп тилга таржима қилинган саҳна асари
“Кешанлик Али достони” ҳисобланади. У инглиз, немис, чех, югослав,
қозоқ, озарбайжон ва грузин тилларига таржима қилинган. Ҳалдун
Танернинг улкан муваффақият қозонган бу саҳна асари йигирмага яқин
давлатларда саҳна юзини кўриб, Туркиянинг ўзида 1425 марта ижро этилган.
Бу пьеса замонавий эпик театр ва халқ театри ўзаро уйғунлашган янги
услубдаги драматик асардир. Ҳалдун Танернинг асарлари “Кешанлик Али
достони”дан бошлаб ташвиқот мазмунини касб эта бошлади
1
.
Асар ўзбек тилига 2021 йилда М.Каюмова томонидан таржима қилинган.
Ҳалдун Танернинг машҳур “Изниклик лайлак” асари ўзбек тилига ада-
биётшунос олим П.Кенжаева томонидан таржима қилинган бўлиб,
мақоламизда уни Н.Пирвердяннинг рус тилига таржимаси билан қиёслаб
таҳлил қилишни ўз олдимизга вазифа қилиб қўйдик.
“Изниклик лайлак” асари сюжетига кўра, янги тухумдан ёриб чиққан
лайлак боласи ўз онаси томонидан қасддан (учта полапони бўлгани учун
ортиқча сифатида) инидан тушириб юборилгач, бахтли тасодиф туфайли
симга илиниб тирик қолади. Афсуски, лайлак боласи қаноти лат эгани
туфайли учолмайди. У Изникда одамлар орасида яшаб ўрганиб қолади,
лекин ҳар сафар бошқа лайлаклар ёнига учиб келиб, уни чорлаганларида
парвоз қилишга қанча уринмасин, уча олмай қолиб кетаверади. Буни
кузатаётган Изникка турист сифатида келган одамлар унга ачиниш ва турли
мулоҳазалар билан қарайдилар.
Асарда келтирилган фразеологизмларнинг рус ва ўзбек тилига қилинган
таржимасини кўриб чиқамиз. Аслиятда шундай берилган:
Dili biraz kesilip törpülenecek olsa, saksağanın papağandan çok daha güzel
konuşacağı rivayet olunur.
2
Русча таржимада юқоридаги гап мазмунига мос равишда қуйидаги
иборадан фойдаланилган:
Говорят, если сороке немного подрезать язык, то в искусстве
красноречия она заткнет за пояс и попугая.
1
1
Ibrohimova Sh. Turk dramaturgiyasi. TDSHI, 2016. 177-б.
2
Taner, Haldun, On İkiye Bir Var.Ankara: Bilgi Yayınevi, 3.basım, 1988. S. 47.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
30
Ўзбек тилига қилинган таржима эса қуйидагича:
Тили жиндеккина кесилиб равонлашган бўлса, зағизғон тўтидан ҳам
бийрон гапирадиган бўлади деган гаплар юрарди.
2
Лайлакнинг ташқи кўринишини таърифлар экан, Танер шундай
ибораларни қўллайди:
Zaten hali, tavrı, yürüyüşü, iki üç adımda bir durup düşünüşü, dini bütün bir
Müslümandan çok, şüpheci ve kötümser bir filozofu andırıyordu. Bu leyleğin
ermişlerle değil, herhalde Voltaire’ler, Schopenhaure’lerle bir akrabalığı olacaktı.
3
Н.Пирвердян бу таърифни рус тилига қуйидагича ўгирган:
Его вид, манера ходить и, размышляя, останавливаться через два-три
шага скорее напоминали во всем сомневающегося философа-пессимиста,
нежели мусульманина. Этот аист был похож не на святого, а, пожалуй на
последователей Вольтера или Шопенгуэра.
4
П.Кенжаева ушбу таърифни қуйидаги шаклда таржима қилган:
Унинг ҳолати, хатти-ҳаракати, юриши, ҳар икки-уч қадамда бир тўхтаб
ўйланиб қолиши мукаммал мусулмондан кўра кўпроқ шубҳачи ва бадбин
файласуфни эслатади. Бу лайлакнинг авлиёлар билан эмас, нари борса
Волтерлар
5
, Шопенгауерлар
6
билан қариндошлиги бўлган бўлса, ажаб эмас.
7
Таржимон Н.Пирвердян лайлакнинг ўзини тутиши, юриш-туришини
“Волтер ёки Шопенгуер издошларига ўхшайди” деб таржима қилган бўлса,
П.Кенжаева уни аслига мувофиқ равишда “
Волтерлар
, Шопенгауерлар
билан қариндошлиги бўлган” дея таржима қилади.
(Şoför:) “Kanadı kırık da ondan uçamaz fakir. Yavru iken anası yuvadan
atmış buncağızı.”
8
[3;49]
Жумласининг русча таржимасида лайлакка ачиниш
ҳиссини янада кучайтириш учун берилган
“buncağız”
сўзининг таржимаси
келтирилмаган:
“Крыло сломано, вот бедняга и не может подняться в воздух.
Давненько, когда птенцом еще был, мать выбросила его из гнезда.”
9
Ўзбек тилида ҳам бу сўз жумлада такрорланиш бўлмаслиги учун
тушириб қолдирилган. Сабаби, бундан олдинги жумладаги “
fakir
” сўзи ҳам
“
buncağız”
сўзига маънодош ҳисобланади:
1
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. С. 142.
2
Елўқ С., Кенжаева П. Кутилмаган меҳмон. Akademnashr, 2011. 254-б.
3
Taner, Haldun, On İkiye Bir Var.Ankara: Bilgi Yayınevi, 3.basım, 1988. S. 48.
4
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. С. 143.
1
Француз маьрифатпарварларининг энг йирик намояндаси.
2
Буюк немис файласуфи.
7
Елўқ С., Кенжаева П. Кутилмаган меҳмон. Akademnashr, 2011. 255-б.
8
Taner, Haldun, On İkiye Bir Var.Ankara: Bilgi Yayınevi, 3.basım, 1988.
9
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. С. 145.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
31
“Қаноти синган, шу сабабдан бечора учолмаяпти. Полапонлигида уни
онаси уясидан пастга ирғитиб юборган.”
1
Яъни аслиятда келтирилган икки сўз ўрнига таржимонлар бир сўзни
беришни афзал кўрдилар.
Ҳалдун Танернинг “Bir Motorda Dört Kişi” (“Катердаги тўрт киши”)
номли энг машҳур ҳикояларидан бири Н.Голубева томонидан рус тилига
юксак маҳорат билан таржима қилинган.
Асар, сўнгги пароходга улгурмай қолган тўрт киши: малласоч аёл,
қассоб, профессор ва ёш йигитнинг қирғоқда турган катер эгасига йигирма
лира эвазига уларни манзилларига элтиб қўйишни илтимос қилиб, йўлга
тушганларида содир бўлган воқеани ҳикоя қилади. Ҳикоя, ярим кечаси
денгиз сафарига отланган турли характерли қаҳрамонлар тасвири, уларнинг
хаёлидан ўтаётган фикрлар баёни билан бошланади. Ҳар ким ўзининг ўй-
хаёли билан банд бир вақтда, малласоч аёл капитан каютаси томонидан
келаётган бадбўй ҳид, ёнган бензин ва қизиган темир ҳидидан ваҳимага
тушиб, каюта томон йўл олади. Эшикни очганида, у ердан чиққан қуюқ
тутун бутун катерни қоплайди. Саросимага тушган аёл бақириб, барчани
ёрдамга чақиради. Лекин, афсуски, катер чўкиш хавфида экан, ҳар ким
фақат ўзининг ҳаётини қутқаришни ўйлайди. Йўловчиларнинг бахтига капи-
тан ёрдамчиси билан носозликни бартараф қилишга муваффақ бўлади ва
катер яна ўз йўлида давом этади ва йўловчиларини омон-эсон манзилига
етказади. Ёзувчи ҳикояда жон талвасасига тушган одамларнинг ҳолатини
аччиқ кулги остига олади. Ушбу воқеани таъсирли бир тил билан рус
китобхони эътиборига ҳавола этиш мақсадида таржимон Н.Голубева рус
тилининг бой лексикасидан унумли фойдаланади.
Таржимон бош қаҳрамоннинг номи- малласоч аёл (“sarışın kadın”) сўзини
рус тилида уч хил лексема билан келтиради: блондинка, светловолосая
женщина, белокурая женщина. Аслиятда бир сўз билан берилган аниқлов-
чилар рус тилида бир неча таъриф билан келтирилган:
Güverteyi aydınlatan hüzünlü ampulün ışığında dört kişiydiler: Sarı saçlı bir
kadın, çiğ et kokan bir kasap, dazlak başlı bir profesör , bir de ağzında piposu
olan delikanlı.
2
Рус тилида ушбу сўз бирикмалари қуйидагича таржима қилинган:
На палубе в тусклом, печальном свете электрической лампочки их было
четверо: светловолосая женщина, мясник, пропахший сырым мясом,
лысоголовый профессор и молодой человек с трубкой в зубах.
3
Аслиятдаги
hüzünlü ampulün ışığında
(ғамгин чироқ нурида)
ибораси
в
тусклом, печальном свете электрической лампочки
(електр лампочканинг
1
Елўқ С., Кенжаева П. Кутилмаган меҳмон. Akademnashr, 2011. 257-б.
2
Taner, Haldun, Kızıl Saçlı Amazon. Ankara: Bilgi Yayınevi, 3.basım, 1988. S. 140.
3
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. С. 35.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
32
хира, ғамгин нурида) деб,
ağzında piposu olan delikanlı
(трубка чекаётган йигит)
сўз бирикмаси эса,
молодой человек с трубкой в зубах
(трубка тишлаган
йигит) деб берилиши, маънонинг кучайтирилишига мисол бўла олади.
Асар тилининг таъсирчанлик даражасини ошириш мақсадида таржимон-
нинг аслиятдаги бир лексема ўрнига бир неча лексемадан фойдалангани,
хусусан, асарда мавжуд бўлмаган кириш конструксияларидан фойдалан-
ганининг гувоҳи бўлишимиз мумкин:
Işıldakların biri sağdan sola kayarken öbürü soldan sağa doğru iniyor, ve ikisi
ortada bir yerde birleşince husule gelen göz alıcı ışığı seyretmek doğrusu pek
ömür oluyordu.
1
Ушбу жумла рус тилига қуйидагича ўгирилган:
Один луч скользил справа налево, другой спускался сналева направо, и,
когда они пересекались, возникал сверкающий зайчик, наблюдать за
которым было, ей-богу, очень приятно
2
.
Бу жумладаги husule gelen göz alıcı ışığı
(пайдо бўлган кўзни
қамаштирадиган нур) бирикмаси рус тилида
возникал сверкающий зайчик
ибораси орқали таржима қилинган бўлиб, “
сверкающий(солнечный) зайчик
”
ибораси на турк тилида, на ўзбек тилида мавжуд. Лекин бу ибора жумладаги
“ёрқин нур ҳосил қилган шакл” маъносини тўлиқ беради.
Шунингдек, юқоридаги парчада келтирилган
doğrusu pek ömür oluyordu
(дарҳақиқат, жуда завқли эди) фразеологизми рус тилига
было, ей-богу,
очень приятно
кўринишидаги кириш конструкцияли бирикма орқали таржи-
ма қилинган бўлиб, бу ердаги
ей-богу
(худо ҳаққи) ибораси
doğrusu
(тўғри-
си, ҳақиқатан ҳам, дарҳақиқат) сўзининг таржимаси сифатида келтирилади.
Sonra birden deminki kızgın demir kokusunu hatırlayınca yerinden fırladı.
3
Ушбу жумладаги
yerinden fırladı
(ўрнидан сапчиб турди) иборасининг
рус тилидаги таржимасига қўшимча сўз қўшилган:
вскочила, как
ошпаренная
(қайноқ сувдан куйгандек, сакраб турди) :
Но вдруг, опять почувствовав запах расколённого железа, она вскочила,
как ошпаренная.
4
Kadın ondan ümidi kesince kasaptan medet umdu. Fakat o şimdi iki elini açmış:
-… .
5
Бу жумладаги
iki elini açmış
(икки қўлини очди) ибораси рус тилига
исступленно молился
(берилиб дуо қилар эди) деб ўгирилган ва бу гапга
аслиятда бўлмаган ибора ҳам қўшимча қилинган:
выпустив из рук миндер
(қўлидаги кўрпачани қўйиб):
1
Taner, Haldun, Kızıl Saçlı Amazon. Ankara: Bilgi Yayınevi, 3.basım, 1988. S. 141.
2
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. С. 36.
3
Taner, Haldun, Kızıl Saçlı Amazon. Ankara: Bilgi Yayınevi, 3.basım, 1988. S. 141.
4
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. C. 36.
5
Taner, Haldun, Kızıl Saçlı Amazon. Ankara: Bilgi Yayınevi, 3.basım, 1988. S. 141.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
33
Женщина, поняв, что рассчитывать на него нельзя, ждала теперь помо-
щи от мясника. А тот выпустив из рук миндер, исступленно молился.
1
Юқорида келтирилган мисоллар орқали таржимон маҳорати хусусида сўз
борар экан, таржима жараёнида йўл қўйилган баъзи камчиликлар ҳақида ҳам
айтиб ўтишни жоиз топдик.
Kasaba gelince, o hem fıstık yiyor, hem toptancının yolladığı son faturayı
düşünüyordu: “Haydi karamana yüz elli yazdığı neysene, fakat dağlıcı ne demeye
yüz seksenden hesap ediyor herifçioğlu?”
2
Ушбу жумла таржимон томонидан қуйидагича таржима қилинган:
Что касается мясника, то он грыз фисташки и при этом думал о
последней фактуре, которую прислал оптовик: «Шут с ним, с Караманом.
По сто пятьдесят-это ещё туда-сюда. А Даглыджи? Чего ради по сто
восемьдесят считает этот подлюга?»
3
Бу гапдаги
fatura
(ҳисоб қоғози) рус тилига
счёт
ёки
счёт-фактура, счёт
на оплату
деб таржима қилинса, маъно тўлиқ акс этган бўлар эди. Айни
гапдаги
karaman
ва
dağlıç
сўзлари рус тилига таржима қилинмаган бўлиб, бу
сўзлар атоқли отлар сингари аслидагидек қолдирилган (
Караман, Даглыджи).
Ҳатто dağlıç
сўзи 3-шахс эгалик қўшимчасини олган шаклида рус тилига
айнан олинган (
Даглыджи
).
Аслида бу сўзлар атоқли от эмас, балки зоологияга
оид атама бўлиб,
караман
- Марказий Осиёда етиштириладиган думли, йирик
қўй зоти,
dağlıç э
са, хонаки жингалак юнгли қўйнинг караман (думли қўй)
билан чатиштирилишидан туғилган қўй тури ҳисобланади.
Bayılacak gibi oldu bir an... Sonra:
–Yanıyoruz... İmdat!... Yanıyoruz!...diye kendini dışarıya attı.
4
Ушбу гапдаги
İmdat!
(Ёрдам!) сўзи рус тилига
Караул!
деб таржима
қилинган:
Она чуть было не лишилась чувств. Затем, опомнившись, с криком
«Горим! Караул! Горим!» выскочила из каюты.
(Kasap): “Şu vartayı bir atlatalım, dinimin hakkı için üç koyun kurban
edeceğim!” diye adak adıyordu.
5
Бу жумла рус тилига қуйидагича таржима қилинган:
–Пронеси, господи! Ох, пронеси, господи! Трёх баранов пожертвую, не
пожалею!
6
1
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. C. 37.
2
Taner, Haldun, Kızıl Saçlı Amazon. Ankara: Bilgi Yayınevi, 3.basım, 1988. S. 140.
3
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. C. 36.
4
Taner, Haldun, Kızıl Saçlı Amazon. Ankara: Bilgi Yayınevi, 3.basım, 1988. S. 141.
5
Ўша асар, 141-б.
6
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. C. 37.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
34
Ваҳоланки, аслиятдаги маъно таржимадаги маънодан бирмунча фарқли
бўлмоқда, яъни, ёзувчи бу реплика орқали шу фикрни акс эттиради:
“Шу
таҳликадан қутилайлик, динимиз ҳаққи, уч қўйни қурбон қиламан!”
деб атаб
қўяди (қассоб).
Рус тилидаги таржимадан эса шундай маъно англашилади:
“Худойим, ўзинг асра, ўзинг қутқар! Уч қўйни қурбон қиламан, аямайман! ”
Маълум маънода юқоридаги жумлалар ўзаро маънодош бўлса-да,
таржимада аслиятдан чекиниш кузатилади.
Қуйидаги парчанинг таржимасида ҳам бироз ғализлик кузатилади:
Onlar böyle çırpınıp dururken, ön taraftan kaptanın sesi duyuldu:
–Teprenmeyun be!... Ne oliysiniz? Motörü paturacaksınız!...
1
Русча таржимада:
В это время с носа катера послышался голос капитана:
–Эй, вы там, не возитесь, что случилось? Катер опрокинете.
2
–Teprenmeyun be!... Ne oliysiniz? Motörü paturacaksınız!...
Бу жумлалар
шевага хос бўлиб,
“Тебратмасангиз-чи (катерни)! Нима қиляпсиз? Чўкти-
расиз катерни!”
маъносини англатади. Рус тилига қилинган таржимадан
эса,
“Ҳой, у ердагилар, ўралашманг, нима бўлди? Катерни ағдарасиз,”
маъноси англашилади.
Бадиий таржиманинг қоидаси битта – таржима қилинаётган асарнинг руҳи-
ни бериш. Асар шундай таржима қилиниши керакки, ўқувчи уни аслият муал-
лифи қандай ёзган бўлса, таржимаси ҳам худди шундай ўқилиши керак. Ҳар
бир таржима ўз ўқувчисига аслиятни ўқиган китобхонда қолдирганчалик таас-
сурот қолдириши керак. Ҳалдун Танернинг “Изниклик лайлак” асари ўзбек ва
рус тилига, “Катердаги тўрт киши” ҳикояси рус тилига юқори савияда таржима
қилинган бўлиб, таржимонлар аслият руҳини тўлиқ бера олган.
Хулоса.
Бадиий таржима ўз мураккаблиги ва мушкуллигига кўра бадиий
ижод билан қарийб бир мавқеда туради. Сабаби, муаллиф истеъдоди ва ма-
ҳорати маҳсули бўлган бадиий асарни мутаржим бошқа тил воситалари би-
лан аслига мувофиқ қайта яратиши талаб қилинади. Бунинг учун бадиий
санъатлар, тасвир воситалари, муаллиф услуби, миллий колорит, персонаж-
лар нутқи, асарнинг грамматик-услубий қурилиши, фразеологизм, шакл ва
мазмун бирлиги каби кўпдан-кўп муаммоларни ҳал қилишга тўғри келади.
Маълумки, ҳар қандай таржима муайян даражада ижодий иш ҳисобла-
нади. Бадиий асарлар таржимаси эса алоҳида ёндашувни талаб этиши, ма-
ҳорат ва санъаткорликни тақозо қилиши жиҳатидан санъат иқлимидир. Бу
масалани ўзбек таржимашунослик фанининг дарғаси Ғайбулла Саломов
шундай асослайди:
“Таржима жараёнининг моҳияти асл нусхада акс этган шакл билан маз-
муннинг бирлигини, яхлитлигини сақлаш учун бўлак тилдан муқобил
1
Taner, Haldun, Kızıl Saçlı Amazon. Ankara: Bilgi Yayınevi, 3.basım, 1988. S. 142.
2
Халдун Танер. Избранное. Новеллы и публицистика. Пер. с тур. Л.Н.Старостова. М.:
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1984. C. 37.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
35
воситалар қидириб топишдан иборат. Бундан ташқари, асл нусха мазмунини
бошқа тилда беришнинг мавжуд бир нечта имкониятлари орасида энг
муқобил ва мувофиқ вариантини танлаш ҳам адекват таржиманинг асосий
талабларидан бири ҳисобланади. Ана шу муқобил тил воситаларини қиди-
риб топиш ва мувофиқ вариант танлаш ижодий характерга эга бўлиб,
таржима қилувчи киши, яъни таржимондан онгли меҳнатни талаб этади.
Тилнинг ифодавийлиги билан чамбарчас боғлиқ бўлган ижтимоий-сиёсий
адабиётлар таржимасида ҳам муайян бадиий-ижодий масалаларни ечишга
тўғри келади. Бу таржимондан адабий маҳоратни талаб қилади. Бундай
таржима санъат жумласига киради”
1
.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, Ҳалдун Танернинг “Изниклик лайлак”
асари ўзбек тилига П.Кенжаева ва рус тилига Н.Пирвердян томонидан улкан
маҳорат билан таржима қилинган бўлиб, таржималарда Танерга хос бадиий
жозиба, таъсирчанлик каби хусусиятлар тўла сақланган ҳолда ўзбек ва рус
китобхонига етказиб берилган. Турк ижодкорининг “Катердаги тўрт киши”
ҳикояси ҳам Н.Голубева томонидан усталик билан таржима қилинган. Русча
матнда учраган баъзи ғализликларга қарамай, таржимани умуман олганда,
муваффақиятли деб баҳолаш мумкин. Таржимонлар аслиятдаги сифатлаш,
ўхшатиш, тасвирий ифода ҳамда ибораларни ўз ўрнига қўя олган; сўзлар-
нинг бадиий, услубий, миллий ва эстетик вазифасини ҳисобга олганлар.
АБДУЛЛАЕВА ДИЛАФРУЗ
Таянч докторант, ТДШУ
Ғада ас-Самман ва Зулфия Қуролбой қизи ҳикояларида
руҳият тасвирининг муштараклиги ва ўзига хослиги
Аннотация. Замонавий араб ва ўзбек адабиётининг кўзга кўринган вакиллари Ғада ас-
Самман ва Зулфия Қуролбой қизи ижодида ҳозирги кун адабиётшунослик майдонида ўта
долзарб бўлиб бораётган психологик тасвир ва услуб йўналиши кенг китобхонлар оммаси
ҳамда адабиётшунослар томонидан алоҳида диққат-эътибор марказида бўлиб келмоқда.
Бу икки адибанинг насри, хусусан, ҳикоячилиги турли ижтимоий-сиёсий вазиятлар
муҳити ва воқелигида яратилганлиги билан характерлидир. Мазкур мақолада Ғада
асСамман ҳамда Зулфия Қуролбой қизи ҳикояларида психологизм ва психологик таҳлил
масаласи ҳамда икки адиба ижодидаги ўзаро муштаракликлар тадқиқ этилган. Унда
адибалар услубидаги ўхшашликлар ҳамда психологик таҳлилининг ички монолог, нутқий
характеристика, психологик портрет, галлюцинация, туш каби воситаларидан
фойдаланиш ва қаҳрамон ички оламини очиб бериш маҳорати очиб берилган.
Ёзувчи Ғада асСамман ва Зулфия Қуролбой қизи ҳам ўз ижодида ички нутқ – ички
реплика, ички диалог, ички монолог (монолог-муҳокама, монолог-хотира, монолог-мулоҳа-
1
Елўқ С., Кенжаева П. Кутилмаган меҳмон. Akademnashr, 2011. 149-б.
