SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
136
других народах Центральной Азии, которые мы не смогли осветить из-за
объёма статьи. Кроме этого, можно сравнить оба источника для изучения
использованных методов в ходе выполненной работы. Например, для «Цзю
Тан шу» был использован метод «общих сведений». В каждой главе
описываются разные события, которые могут не иметь никакого отношения
к событиям предыдущей главы. Сведения о народах Центральной Азии
писались внутри текста биографии разных людей. «Синь Тан шу»
использовали метод классификации. Разделяют сведения по группам для
того, чтобы читателю было легче понять суть событий. В каждой главе,
события описываются в хронологическом порядке летоисчислений разных
императоров. Периоды они описывают правлениями императоров династии
Тан. Торгово-посольские взаимоотношения между народами Центральной
Азии и Китая велись, конечно, превалировали, но религиозные и культурные
связи тоже играли большую роль в укреплении международных связей.
АХМЕДОВ САНЖАР
Таянч докторанти, ЎзМУ
“Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн” асарида
Хитой ва Ҳиндистондаги меъморий иншоотлар
ва маданий ҳаёт тўғрисидаги маълумотлар
Аннотация. Абдураззоқ Самарқандийнинг “Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн”
асари темурийлар даври тарихини ўрганиш бўйича энг асосий манба ҳисобланади.
Асарда темурийлар томонидан қурдирилган бинолар ва амалга оширилган бунёдкорлик
ишлари билан бир қаторда Хитой ва Ҳиндистон мамлакатларидаги аҳвол ҳақида ҳам
маълумотлар бор. Мазкур мақолада асардаги Хитой ва Ҳиндистондаги меъморчилик ва
ободончилик соҳаси бўйича келтирилган маълумотлар таҳлил қилинади. Шунингдек
мазкур мамлакатлардаги маданий ҳаёт, уларнинг урф-одатлари ва диний мансублиги
тўғрисида ҳам маълумотлар берилган. Ғиёсиддин Наққош томонидан ёзилган ва
“Матлаи саъдайн”га айрим қисқартмалар билан киритилган Хитой сафарномасида
Хитойдаги шаҳарлар, уларнинг ўрнашган жойи, аҳолиси, эътиқоди билан боғлиқ
маълумотлар батафсил баён қилинган. Хитойдаги мудофаа иншоотлари ва уларнинг
қай тартибда фаолият юритиши тўғрисида ҳам керакли қайдлар мавжуддир.
Муаллифнинг шахсан ўзи иштирок этган ва асарга Ҳиндистон сафарномаси номи билан
киритилган маълумотлар тўплами ҳам худди шу анъанага асосланган. Тадқиқотда
мазкур сафарномаларда келтирилган маълумотлар соҳа бўйича ажратиб олинди ва
таҳлил қилинди. Хитой сафаромасидан олинган маълумотларда у ердаги шаҳарлар,
уларнинг ободлиги, мудофаа иншоотлари, бинолар қурилишидаги услуб ва қурилиш
материаллари, аҳолисининг дини ва эътиқоди, озиқ-овқатлари, элчилик алоқаларидаги
тартиб тамойиллар хусусидаги маълумотларга алоҳида тўхталиб ўтилди. Савдо-
сотиқни ривожлантириш, ўзаро ҳамкорлик алоқаларини мустаҳкамлаш бўлган
элчиликларнинг яна бир муҳим жиҳати бўлганки, бу ҳам бўлса разведка ишидир. Хитой
ва Ҳиндистонга қилинган элчиликлар, сафар натижасида ёзилган сафарномалардаги
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
137
маълумотлар шундай хулоса қилишга сабаб бўлиши мумкин. Эҳтимолий ҳужумларга
тайёргарлик кўриш учун бундай маълумотларнинг аҳамияти катта бўлган. Шу билан
бирга санъат ва меъморчиликда қўлланилаётган услублар ва янгиликлардан намуна
тарзида қўллаш имконини яратган.
Таянч сўз ва иборалар: Темурийлар, Абдураззоқ Самарқандий, “Матлаи саъдайн ва
мажмаи баҳрайн”, Хитой, Ҳиндистон, меъморчилик, ободончилик, маданият.
Аннотация. “Матлаи садайн ва маджмаи бахрейн” Абдураззака Самарканди
являются основным источником для изучения истории периода Тимуридов. Источник
содержит информацию о зданиях, построенных Тимуридами, и проделанной ими
творческой труд, а также о ситуации в Китае и Индии. В статье анализируется
информация, представленная в источнике в области зодчество и благоустройство в
Китае и Индии. Летопис также предоставляет информацию о культурной жизни этих
стран, их традициях и религиозной принадлежности. “Путеводитель Китая”,
написанный Гийосиддином Наккашем и включенный в “Матлаи садайн” с некоторыми
сокращениями, подробно описывает города Китая, их местонахождение, население и
верования. Также имеются необходимые записи об оборонных объектах Китая и порядке
их эксплуатации. Сбор информации, в котором автор лично участвовал и включенный в
работу под названием “Путеводитель Индии», основан на той же традиции. В ходе
исследования данные, представленные в этих путевых заметках, были выделены и
проанализированы по отраслям. Информация, полученная в ходе китайской поездки,
касалась городов, их процветания, оборонительных сооружений, методов и материалов
строительства, религии и вероисповедание населения, питания, принципов порядка в
отношениях с посольствами. Другой важный аспект посольств, как развитие торговли,
укрепление взаимоотношений, также было дело разведки. Информация Путеводителях
Китая и Индии, написанных по итогам поездки, может привести к такому выводу. Такая
информация имела большое значение при подготовке к возможным атакам. В то же
время он позволил использовать в качестве модели стили и новшества, используемые в
искусстве и архитектуре.
Опорные слова и выражения: Темуриды, Абдураззак Самарканди, “Матлаи садайн
ва маджмаи бахрейн”, Китай, Индия, зодчество, благоустройство, культура.
Abstract. “Matlai sadain wa majmai Bahrain” of Abdurazzak Samarkandi is the main source
for studying the history of the Timurid period. The source contains information about the
buildings, built by Timurids, and created by them creative work, as well as the situation in China
and India. The article analyzes information, presented in the source in the region the field of
architecture and landscaping in China and India. The Chronicle also provides information on the
cultural life of these countries, their traditions and religious affiliation. The Guide of China,
written by Giyosiddin Nakkash and included in “Matlai sadain” with some abbreviations,
describes in detail the cities of China, their location, population and beliefs. There are also
necessary records about China's defense facilities and how they are operated. The collection of
information in which the author personally participated and is included in a work entitled "Guide
of India" is based on the same tradition. In the course of the study, the data presented in these
travel notes were highlighted and analyzed by industry. The information received during the
Chinese trip related to cities, their prosperity, defensive structures, construction methods and
materials, religion and beliefs of the population, food, principles of order in relations with
embassies. Another important aspect of the embassies, like the development of trade, the
strengthening of relations, was also the matter of intelligence. Information from Travel Guides of
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
138
China and India, written after the trip, may lead to such a conclusion. This information was of
great importance in preparing for possible attacks. At the same time, he allowed the styles and
innovations used in art and architecture to be used as a model.
Keywords and expressions: Temurids, Abdurazzak Samarkandi, “Matlai Sadain wa Majmai
Bahrain”, China, India, architecture, landscaping, culture.
Кириш.
“Матлаи саъдайн” албатта Темурийлар фаолиятига бағишланган
асар. Лекин ундаги маълумотлардан бошқа мамлакатлардаги аҳвол ҳақида
ҳам қимматли маълумотлар олишимиз мумкин. Хусусан, у ерлардаги
иморатлар ҳақида ҳам. Темурийлар даври Мовароуннаҳр ва Хуросонда катта
қурилиш, ободонлаштириш даври бўлди. Бунга Самарқанд, Шаҳрисабз,
Бухоро, Ҳирот, Марв, Эроннинг турли шаҳарлари ва бошқа жойлардаги
Темурийлар даври ёдгорликлари мисол бўла олади. Қолаверса, ёзма
манбаларда ҳам бундай ишлар кенг ёритиб берилган. Мусулмон
архитектурасининг энг асосий муҳим ривожланган даврларидан бири бу
темурийлар даври ҳисобланади. Темурийлар даври архитектураси
намуналари Эрон, Афғонистон ва Ўрта Осиёда жуда кўп учрайди. Эрондаги
темурийлар архитектураси бой ислом санъатининг асосий қисмидир. Темур
бошлаб берган меъморий янгиликлар кўп давлатларга, жумладан, Эронга
тарқалди. Ўрта Осиёда пайдо бўлган архитектура янгиликлари Эрон ва
бошқа жойлардаги меъморий биноларда яққол кўзга ташланади. Темур
бирон ерни босиб олар экан, у ердан албатта ҳунармандлар ва ижодкорларни
Самарқандга олиб келган. Темурий шаҳзодалар ҳам жаҳон тажрибасига
қизиққан ва у ерлардаги янгиликлар, урф-одат ва меъморчиликдаги ютуқлар
ҳақида маълумот тўплаган. Ўзга давлатлар билан олиб борилган дипломатик
алоқаларда бу жиҳатларга алоҳида эътибор қаратиш топширилган. Хусусан,
“Матлаи саъдайн” асарида иккита сафарнома матни келтирилган бўлиб,
ундаги маълумотлардан юқоридаги фикримизни тасдиқлашимиз мумкин.
“Матлаи саъдайн” асари маълумотлари қимматлилиги ва ишончлилиги
сабаб бошқа тилларга таржима қилинган, айниқса унинг Хитой ва
Ҳиндистон сафарномалари кўп бора бошқа тилларга таржима қилинган.
Илк таржималардан бири асарда келтирилган Ғиёсуддин Наққошнинг
Хитой сафарномасининг форсчадан турк тилига таржимаси ҳисобланади.
Ҳожи ибн Муҳаммад Ардистоний томонидан (1494—1495 йили) бажарилган
таржимага “Хитой тарихи” ёки “Хитойга борган элчи мавлоно Ғиёсуддин
Наққошнинг рўзномаси” деб ном берилган”.
1
Хитой сафарномасининг яна бир туркча таржимаси 1648 йили Котиби
Чалабий (Ҳожи Халифа) томонидан бажарилган бўлиб, унинг “Жаҳоннома”
1
А. Т. Тагирджанов. Описание таджикских и персидских рукописей восточного отдела
библиотеки ЛГУ, Изд-во Ленинградского Университета, 1962, стр. 128-129. A. T.
Tagirdzhanov. Description of Tajik and Persian manuscripts of the Eastern Department of the
Library of Leningrad State University, Leningrad University Publishing House, 1962, pp. 128-129
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
139
номли йирик асарига “Қонунномаи Чину Хито” сарлавҳаси остида
киритилган.
Исмоил Осим Чалабийзода томонидан Хитой сафарномасининг туркча
таржимаси қайтадан 1760 бажарилган ва уни Али Амирий 1893 йили
Истамбулда “Ажойиб ул-латоиф” номи билан нашр қилган.
1
Хитой сафарномасининг туркча таржимасини 1673 йили Ҳазорфанн ҳам
ўзининг умумий тарихга оид асарига киритган. Хитой сафарномаси XVII—
XVIII асрларда тўрт марта француз тилида, бир марта голланд тилида ва бир
марта инглиз тилида этилган.
2
Хитой сафарномасини Абдураззок,
Самарқандий нақли бўйича бошқа тилларда нашр этиш ишлари бу билан
тўхтамай, XIX—XX асрларда ҳам давом этади. Чунончи, 1843 йили Катрмер
ўзининг “Матлаи саъдайн” иккинчи жилдидан қилган таржимаси кетида
Хитой сафарномасининг ҳам форсча матнини французча таржимаси билан
келтиради.
3
1910 йили эса Блоше “Introduction a 1'histoire des Mongols” (244-
269-бетлар) асарида сафарноманинг французча таржимасини нашр этади.
А.Ўринбоев ва О.Бўриев Хитой сафарномасининг “Матлаи саъдайн”
асосидаги алоҳида китобча шаклидаги ўзбекча нашрини Ҳофизи Абрунинг
“Зубдат ут-таворихи Бойсунғурий” асаридан қўшимча ва тузатишлар
киритиш асосида амалга оширган.
4
Абдураззоқ Самарқандийнинг ўзи шахсан қатнашган Ҳиндистон
сафарининг баёнини Лангле “Recueil portatif des Voyages” асарида
французча таржимасини келтиради, 1843 йили Катрмер яна французча
таржимасига форсча матнини ҳам кўшиб нашр этади.
5
Ҳиндистон сафарномасининг инглизча таржимаси Эллиот томонидан
1872 йили нашр этилади.
6
Асосий қисм.
Амир Темур мамлакат ободлиги савдогарлар билан
мустаҳкамланади деб ҳисоблар эди. Шу боисдан мамлакатлараро
алоқаларнинг ривожланишига катта эътибор қаратар эди. Унинг даврида
Хитой мамлакати билан яхши алоқалар йўлга қўйилган бўлиб, ўзаро
1
И. Ю. Крачковский, Избранные сочинения, т. IV, М. —Л., 1957, стр. 522. I. Yu.
Krachkovsky, Selected Works, vol. IV, Moscow-Leningrad, 1957, p. 522
2
А. Крымский «История Персии, литературы и дервишеской теософии», т. III. М. 1914—
1917, стр. 64. A. Krymsky "History of Persia, Literature and Dervish Theosophy", vol. III. M.
1914-1917, p. 64
3
Notice de louvrage persan qui a pour titre Matla-assaadein ou-madjma- albahrein et qui coutient
1'histoire des deux sultans Schah—rokh et Abou— Said, par M. Quatremere, «Notices etextraits»,
t. XIV, pt. 1, Paris, 1843.
4
А.Ўринбоев, О. Бўриев. Ғиёсиддин Наққошнинг Хитой сафарномаси. Тошкент, «Фан»
1991. A.U'rinboev, О. Bu'riev. Giyosiddin Naqqosh's Chinese travelogue. Tashkent, "Fan" 1991
5
Notice de louvrage persan qui a pour titre Matla-assaadein ou-madjma- albahrein et qui coutient
1'histoire des deux sultans Schah—rokh et Abou— Said, par M. Quatremere, «Notices etextraits»,
t. XIV, pt. 1, Paris, 1843.
6
Elliot, «History of India as told by its own historians» t. IV. London, 1872, pp. 93-126
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
140
манфаатли савдо битимлар амалга оширилган. Шу билан бирга икки
мамлакат ўртасида зимдан рақобат ҳукм суриб келар ва бу Амир Темур
ҳаётининг сўнгги йилларида Хитойга қўшин тортиб бориши билан
изоҳланади. Амир Темур ҳаётлигида Хитой томонидан келган элчилар
бандга олинган эди. Унинг вафотидан сўнг Самарқанд ва Ҳиротга бир неча
бор Хитой элчилар келиб турган. Улар савдо-сотиқдан ташқари кўплаб
маълумотлар ҳам йиғиб кетишган. Ўз навбатида темурийлар улар ҳақида
маълумотлар тўплашга ҳаракат қилиб боришган. Хитой томонга кетадиган
элчиларга батафсил маълумот тўплаб келиш вазифаси юклатилган.
Хитой билан олиб борилган элчиликлар тўғрисида асардан кўплаб
қизиқарли маълумотлар олишимиз мумкин. Қуйида улар ҳақида маълумот
келтириб ўтамиз.
Шоҳрух Мирзо Сеистон юришидан қайтиб келган шу йилларда (1408),
Соҳибқирон Амир Темур вафоти муносабати билан таъзия билдириш учун
элчилар келганлиги қайд этилган. Биринчи бор Хитой элчилари келганлиги
деб қайд этилган мазкур маълумотда кўп совға саломлар билан келган
элчилар яхши кутиб олиниб муносиб кузатиб юборилганлиги қайд этилади.
1
Чен Ченг
陳 誠
(1365-1457) уч марта элчилик вазифаси билан Минг
сулоласи (1368–1644) даврида Хитой ва Ҳирот ўртасида саёҳат қилган. 4000
мил масофа ва 12 ой вақт оладиган Пекин ва Темурийлар пойтахти ўртасида
отда босиб ўтиладиган ушбу саёҳатларнинг ҳар бирига икки йилдан ортиқ
вақт кетган.
2
Хитой элчилари тўғрисидаги иккинчи маълумот 1412 йил воқеаларида
келтириб ўтилган. Унда Дой-Минг хон томонидан Су-Жўнинг Касой
ҳазораси одамларидан Ду-Жихун-Бой ва Сун-Қунг-Жи садасидан Донг-Чинг
бир гуруҳ кишилар билан Самарқанд ва Ҳиротга келганлиги, кўплаб совға-
саломлар келтирганлиги қайд этилади. Элчилар яхши кутиб олинади ва
барча шарт-шароитлар яратиб берилади. Хитойдан келтирилган хат ва
ҳужжатлар учта тилда – форс, туркий ва хитой тилларида битилган эди.
Хитой элчилари ишлари битгач, уларга ижозат берилиб, элчилик расми
бўйича Шайх Муҳаммад Бахший улар билан бирга кетади. Элчилар орқали
муҳим бир хат, яъни Хитой подшоҳини ислом динини қабул қилишга даъват
қилинган нома ҳам юборилади.
1
Абдураззоқ Самарқандий. “Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн”. Форс- тожик тилидан
таржима, кириш сўз ва изоҳли луғатлар А.Ўринбоевники. Кўрсаткичларни Д.Юсупова
тузган. Масъул муҳаррирлар: С.А.Азимжонова, У.И.Каримов. Тошкент, «Фан» нашриёти,
1969. –Б. 144; Каримова Н. Взаимоотношения народов Центральной Азии и Китая в XIV –
XVII вв. (по материалам китайских источников).: Дисс. … докт. истор. наук. – Ташкент,
2005. – С. 121-133.
2
Sally K. Church (2019) A New Look at Chen Cheng’s Role in His Diplomatic Missions to Herat
(1413–1420), Monumenta Serica, 67:2, 363-395, DOI: 10. 1080/02549948. 2019. 1681797
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
141
Икки мамлакат ўртасидаги элчилик алоқаларида кўплаб савдогарлар
карвони ҳам ҳамроҳлик қилишган. Элчилар совға сифатида Марказий
Осиёдан Хитойга зотдор отлар олиб боришган, бўлса Хитойнинг овчи
қушлари — шунқорлари Мовароуннаҳр ва Хуросонда қадрланган. Шоҳрух
давридаги Хитой билан олиб борилган сиёсий муносабатлар дўстона бўлиб,
асосий эътибор савдо-сотиқ муносабатларига қаратилган эди. Жумладан,
Чжу-ди
(1404-1424)
ҳукмронлиги
даврида
савдо
ва
элчилик
муносабатларининг ривожланишига тўсқинлик қилувчи ҳар хил турдаги
солиқ ва божлар бекор қилинган эди.
1
Ўзаро ёзишмаларда ҳукмдорлар моҳир дипломатик йўл билан
ўзларининг устунлигини кўрсатишга ҳаракат қилган. Хитой ҳукмдори
ёзишмаларда Шоҳрух Мирзога турли панд-насиҳатлар қилиб, ўзининг
устунлигини нозик йўл билан кўрсатмоқчи бўлган бўлса, Шоҳрух Мирзо
уни Ислом динига даъват қилиб ўзининг муносиб жавобини берган.
2
Маълумотни ўқир эканмиз, бу элчилик мақсади, вақти ва бошқа шунга
ўхшаш маълумотлардан ташқари элчилик маданиятига доир маълумотларни
ҳам ажратиб олишимиз мумкин. Унда ёзилишича Хитойдан Дой Минг хон
тарафидан элчилар келиши муносабати билан бозорлар ва шаҳарга оро
бериб яхшилаб безатилиши буюрилади. Бундан мақсад ўзга мамлакатларга
ўз юрти ҳақида яхши таассурот қолдириш бўлган. Ўша даврда ҳам элчилар
келиши муносабати билан уларни кутиб олиш расми бўлган. Бу маълумот
асарда бор. Ушбу расм бўйича амирлар элчиларни кутиб олиш учун
шаҳардан ташқари чиқиб, элчиларни иззат-ҳурмат билан шаҳарга олиб
киришади. Ҳазрат хоқони саиднинг фармони бўйича Боғи Зоғонга худди
жаннат боғидек оро бериб, Баҳром савлат, шер ҳайбат ясовуллар ҳар
кимнинг ўзига хос жой ва макон тайин қилдилар. Ҳазрат хоқоии саид
баландлик авжидаги офтоб сингари хуршид чеҳра билан салтанат тахтига
кўтарилди. Улуғ амирлар элчиларни қўл ўпиш шарафига етказиб,
тортиқларни қўйдилар ва уларнинг сўзларини арз қилдилар. Хитой
подшоҳининг мактуби қуйидаги мазмунда эди. Хитой подшоҳи мактубининг
сурати: “Дой-Минг, подшоҳи муаззам, Самарқанд диёрига Шоҳрух баҳодир
учун нома юбормоқда! Биз фикр қиламизки, худованди таоло ер билан
осмон ўртасидаги жами халойиқни уларнинг ҳар бири роҳат ва фароғатда
яшасин деб яратган. Биз худойи таолонинг мададкорлигида илоҳий ҳукмга
бўйсуниб жаҳондорлик қилиб келмоқдамиз. Шу сабабли биз яқину йироқ
орасида фарқ қилмаймиз, ҳаммани бир текис, баробар биламиз. Бундан
илгари эшитган эдикки, сен оқил ва камолотга етган кишисан ва
бошқалардан улуғроқсан, худованди таолонинг амрига итоат қилиб
1
Бўриев О. Темурийлар дари ёзма манбаларида Марказий Осиё. – Тошкент: Ўзбекистон,
1996. – 116 б. Buriev O. Central Asia in the written sources of the Timurids. - Tashkent:
Uzbekistan, 1996. - 116 p
2
Абдураззоқ Самарқандий. Кўрсатилган асар. 1-китоб. Б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
142
келмоқдасан, раият ва аскарларни парвариш қилиб, уларнинг ҳаммасига
эҳсону яхшиликлар кўрсатибсан; шу сабабли биз беҳад шод бўлдик.
Алалхусус, кимхоб ва тарқу кийимларни етказсин учун, элчи юбордик; элчи
у ерга етиб боргач, сен бизнинг сўзларимизга ҳурмат билан қараб
марҳаматимизни яхши юзага чиқарибсан, катта-кичик ҳамма шодмон
бўлибдилар ва сен ҳам дарҳол элчи юборибсан; элчилар сенинг саломингни,
отлар ҳам у диёр матоларидан иборат туҳфаларингни етказдилар. Сенинг
дўстлик йўлида эканли-гингни кўрдим: сен мақтов ва навозишга сазовор
экансан. Илгарироқ мўғуллар даври охирига етган эди. Сенинг отанг Темур
фумо худованди таолонинг амрига итоат қилиб, бизнинг улуғ подшоҳимиз
Той-Зуйга нисбатан яхши дўст бўлиб, элчилар ва туҳфаларни қатъи
қилмаган. Шу сабабли Той-Зуй у диёрнинг Хитойдаги одамларига омон
бериб, ҳаммасини давлатмандликка етказган. Биз ҳам кўрдикки, сен
отангнинг ҳиммат ва равишига яхши мутобиат қилибсан. Энди Су Жўнинг
Касой ҳазораси одамларидан Ду-Жихун-Бойни ва Сун-Қунг-Жи садасидан
Донг-Чингни бир гуруҳ кишилар билан қўшиб, садоқат зоҳир бўлсин учун
табрикнома, кимхоб кийим ва тарғулар билан юбордик. Бундан кейин ҳам
одамларни юборамиз, токи улар борди-келди қилсинлар ва йўллар кесилиб
қолмасин; улар ўз истакларича тижорат ва касб қилсинлар. Халил Султон
сенинг биродарзоданг; ўз туғишганлик ҳаққингни бажо келтирмоғинг учун
сен уни яхши тарбият қилишинг керак. Сен бизнинг садоқату раъйимизга
ҳамкорлик қилишинг лозим. Билдириб қўймоқчи бўлганимиз ана шу”. Бу
мактубга қўшиб яна бир мактубни юборган эдилар, унда жўнатилган совға-
туҳфалар муфассал тарзда битилган эди. Яна бир мактуб йўл хати қабилида
бўлиб, у элчилар учун эди. Уч мактубнинг ҳар бири форс хати билан форс
тилида ёзилган ва худди ўша мактубда сўз мазмуни мўғул хати билан
туркий тилда ёзилган, яна ўша мактубда ўша мазмунни хитой хати билан ўз
хитой тилида ёзган. Хоқони саид ҳазратлари мактубни ўқиттириб эшитиб,
унинг нозик мазмунини ўткир фикр билан мулоҳаза қилди ва мақсадларини
тўла тушуниб олгач, ҳаммани иштирок этишга чақириб, “Амирлар элчилар
шарафига тўй берсинлар”, — деган фармон содир бўлди. Хитой
элчиларининг муҳим ишлари тўла битганидан кейин, уларга ижозат
берилиб, қайтиб кетдилар. Шайх Муҳаммад Бахший элчилик расми бўйича
улар билан бирга равона бўлди. Хитой подшоҳи то шу вақтгача ислом
динини қабул қилмаганлиги ва шариат талаби бўйича иш тутмаётганлиги
сабабли ҳазрат хоқони саид дўстлик юзасидан: «Зораки у ҳидоят нури
туфайли имонга мушарраф бўлса», — деган умидда араб ва форс тилларида
ёзилган икки насиҳатномани юборди. Арабча мактуб сурати: Бисмиллоҳир
раҳмонир раҳим! Бир Оллохдан ўзга илоҳ йўқдир. Муҳаммад Оллоҳнинг
расулидир! Оллоҳнинг расули, яъни Муҳаммад алайҳиссалом айтган:
менинг умматларимдан кимки Оллоҳнинг амрига ҳозир турса, у сира камлик
кўрмайди, уларни хорловчи ва уларга зидлик қилувчилар ғалаба қозона
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
143
олмайдилар. Оллоҳнинг амри билан қиёмат қоим бўлгунига қадар улар
шундай азизликда бора берадилар.
1
Шоҳрух элчиларни қабул қилгач,
уларнинг шарафига амирлар тўй берсин деб буйруқ беради. Бунга биноан
элчилар кўп зиёфатларда иштирок этади. Элчиларнинг ишлари тўлиқ
битгандан кейин уларга ижозат берилади ва уларга Муҳаммад Бахший
ҳамроҳлик қилиб жўнайди. Бу элчилар Шоҳрух ҳузуридан чиқиб, Улуғбек
томон боришади ва у ердан ҳам ишлари битгач Хитой томон равона
бўлишади. Мирзо Улуғбек ўн биринчи муҳаррамда бу жамоатга ва Хитой
элчиларига катта тўй бериб, тўла иззат-эҳтиром кўрсатди. Шундан сўнг улар
сафар ойининг бошида (1421 йил 5 февраль) Хитой томон равона бўлдилар.
Савдогарлардан кўплари ва ҳар хил диёрнинг кишилари бу сафарга бирга
чиқишни ихтиёр қилдилар. У вилоятларнинг элчилар борган ва қайтиб
келган вақтларидаги ҳолати ва аҳвол-авзои ҳақидаги ҳикоятлар қай тарзда
эшитилган бўлса, шояд саккиз юз йигирма бешинчи (1421—1422 йй.) йил
воқеалари орасида, — мисра, — у сўзлар шарҳини қалам гўзал рақамлар
билан сўзлар.
2
]
Мирзо Бойсунғур ўз номидан Султон Аҳмад билан Ғиёсуддин наққошни
элчиларга қўшиб юборар экан, Хожа Ғиёсуддинга доруссалтана Ҳиротдан
чиқиш кунидан то қайтиб келиш кунигача ҳар бир шаҳар ва вилоятда
йўлларнинг қандайлиги, вилоят ва иморатларнинг сифати, шаҳарларнинг
қонун-қоидалари, подшоҳларнинг куч-қудрати ва уларнинг давлатни
бошқариш ҳам сиёсат услуби, у шаҳар ва диёрларнинг ажойиботлари ва
номдор маликларнинг феъл-атворига оид нимаики кўриб билса, ҳаммасини
рўзнома тарзида кун-ма-кун ёзиб бориши лозимлигини ғоят таъкидлаган
эди.
Би-Бочин, Ту-Бочин, Жот-Бочин ва Татқ-Бочин 300 отлиқ билан Дой-
Минг хон томонидан Шоҳрух Мирзо ҳузурига келганлиги қайд этилади.
1417 йил воқеалари баёнида бир неча ой олдин келган Хитой элчилари учун
зиёфат берилгани ва уларга қайтиш учун рухсат берилганлиги қайд этилган.
Кўплаб совға-саломлар, шунқор атлас, кимхоблар келтирган. Элчилар ўзаро
ҳамкорлик ва савдо-сотиқни ривожлантиришга қаратилган бир хат ҳам олиб
келишган. Хат мазмуни китобда келтирилган. Хитой элчилари яхши кутиб
олинади ва уларга қўшиб Ардашер тавочи элчи сифатида қўшиб юборилади.
Хитой элчилари билан кетган Ардашер тавочи 1419 йили қайтиб келиб у
ер воқеаларини баён этади. У билан бирга Пи-Мочин ва Хон-Мочин номли
элчилар келганлиги қайд этилади. Асарда уларнинг хатлари матни
келтирилади.
1
Ўша асар. 1-китоб. . –Б. 222-225.
2
Ўша асар. Б. 376.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
144
Хуросондан қайтаётган Хитой элчилари Самарқандда Мирзо Улуғбек
томонидан яхши кутиб олинади ва уларга қўшиб ўз элчиларини
жўнатганлиги зикр этилган.
Амир Шодихожа, Султон Аҳмад, Ғиёсиддин Наққош, Амир Ҳасан,
Паҳлавон Жамол, Арқадоқ, Ўрдувон ва Хожа Тожуддин 1421 йили Хуросон
ва Мовароуннаҳрдан Хитой томон элчи сифатида жўнат кетишади. Мазкур
элчилик тафсилоти Мирзо Бойсунғур топшириғига кўра Ғиёсиддин Наққош
томонидан батафсил ёзиб борилади.
1
Кейинчалик, саёҳатноманинг
қисқартмалар ва ўзгаришлар билан Абдураззоқ Самарқандий “Матлаи
саъдайн” китобига қўшган
2
Хожа Ғиёсуддин у ҳикоятлар мазмунини
батафсил ёзганлиги туфайли у сўзларнинг сараланган ва танланганлари
асарда келтирилган. Ғиёсиддин Наққошнинг “Кундалиги” мусулмон
оламида Хитой ҳақида ёзилган асарлар ичида энг тўла ва эътиборлисидир
3
.
Мазкур элчилар 1422 йили қайтиб келганлиги қайд этилган. Ғиёсиддин
Наққош Хитойга боришдан бошлаб то қайтгунича бўлиб ўтган воқеаларни
батафсил ёзиб боради. Жумладан, уларнинг маданияти ҳақида ҳам тўхталиб
ўтади. Борган жойларининг дини, миллати, санъати ҳақида мусулмон олами
учун муҳим маълумотлар беради.
Элчилар саккиз юз йигирма иккинчи йил ўн олтинчи зу-л-қаъдада (4
декабрь 1419) доруссалтана Ҳиротдан равона бўлдилар ва тўққизинчи зу-л-
ҳижжада (27 декабрь, 1419) Балхга етдилар ва ёғингарчилик кўплигидан то
(саккиз юз) йигирма учинчи йил муҳаррам ойининг бошигача (17 январь
1420) Балҳда туриб қолдилар. Сўнг бу ердан жўнаб
йигирма иккинчида (7
февраль 1420) Самарқандга етдилар. Мирзо Улуғбек илгарироқ ўз элчилари
Султоншоҳ ва Муҳаммад Бахшийларни бир гуруҳ хитойликлар билан
жўнатиб юборган эди.
Хитой билан олиб борилган сиёсий муносабатлар дўстона бўлиб, асосий
эътибор савдо-сотиқ муносабатларига қаратилган эди. Чжу-ди (1404-1424)
ҳукмронлиги даврида савдо ва элчилик муносабатларининг ривожланишига
тўсқинлик қилувчи ҳар хил турдаги солиқ ва божлар бекор қилинган эди.
4
Ҳиндистон билан олиб борилган элчиликлар тўғрисидаги маълумотлар
ҳам диққатга сазовор бўлиб, асар муаллифининг ўзи элчи сифатида
Ҳиндистонга бориши билан аҳамиятлидир.
Ҳиндистон ҳудуди Хитой мамлакатидан фарқли равишда бир қатор ўзига
мустақил бўлган давлатлардан иборат эди. Уларнинг кўпчилиги Шоҳрух
1
М.Мамажонова. Абдураззоқ Самарқандийнинг Бойсунғур Мирзо ҳақида маълумотлари //
Шарқшунослик. – Тошкент, 2002. – № 11. – Б. 37-38.
2
Ўринбоев А. , Бўриев О. Ғиёсиддин Наққошнинг Хитой сафарномаси. - Т. : Фан. 1991. –Б.
7.
3
Бартольд В. В. Культура мусульманства. Сочинения. Т. 5. –М. , 1966. –С. 196.
4
Бўриев О. Темурийлар дари ёзма манбаларида Марказий Осиё. – Тошкент: Ўзбекистон,
1996. – 186 б. (116 б. )
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
145
Мирзо ҳукмронлиги остида бўлса, қолганлари унинг қудратини яхши ҳис
қиларди. Зеро Ҳиндистон Амир Темур томонидан босиб олинган ва ўз
мамлакати таркибига қўшиб олинган эди.
Ҳофизи Абру ва Абдураззоқ Самарқандий ўз асарларида Шоҳрух
ҳукмронлигининг илк йиллари воқеаларида Шимолий Ҳиндистондан
Ҳиротга 1411, 1416 ва 1421 йилларда элчилар келганлигини, шу йилларда
Шоҳрух саройидан ҳам Ҳиндистонга элчилар қатнаб турганлиги ҳақида
маълумотлар бор.
1
Асарда Ҳиндистон билан олиб борилган илк алоқаларга доир
маълумотлар 1411 йил воқеалари шарҳида келтирилган. Хизрхон томонидан
Мултон қозиси Шоҳрух Мирзо ҳузурига Бодғис яйлоқига элчи сифатида
келади. Элчилар Шоҳрух Мирзо ҳукмронлигини тўлиқ тан олиб, ўзининг
тобе эканлигини билдиради.
Ҳизрхон томонидан Деҳлидан у билан бирга аввалроқ у ерга жўнатилган
Шоҳрух Мирзонинг элчиси ҳам 1416 йили келади. Элчилар яхши кутиб
олинади. Элчи Мирзо Қайду Ҳиндостонга элчи юбориб, ўз номи билан
хутба ўқиб, пул зарб қилишни буюрганлигини, бу борада нима қилиш
кераклигини сўраб келган эди. Бу элчиларга яна бир элчи қўшиб жўнатилади
ва хутбада аввал Шоҳрух Мирзо номи кейин Хизрхон номи тилга олинсин
деб буйруқ берилади.
Шоҳрух Мирзо 1420 йилда қишлов мақсадида Арроннинг Қорабоғига
келиб тушгач жуда кўп мамлакатлар ҳукмдорлари, шаҳзодалари ва элчилари
кела бошлайди. Шулар ичида Ҳиндистон элчилари ҳам бор эди.
Шоҳрух Мирзонинг Озарбайжон юришидан олдин Хизрхон элчи
юбориб, бир элчи юборсангиз деб илтимос қилган эди. Шу сабабдан
Амирхожа элчи сифатида кетиб, шу вақтда қайтиб келади ва у ердан ажойиб
совға саломлар, жумладан бу ерлар учун нотаниш бўлган каркидон олиб
келади. Асарда бу каркидон тавсифи батафсил тушунтирилади.
Асар муаллифи Абдураззоқ ибн Исхоқ Самарқандий элчи сифатида
Ҳиндистонга боргани ва ўзининг Ҳиндистон сафарномаси деб номланган
рисоласи жуда машҳур ҳисобланади. Абдураззоқ Самарқандий 1443 йили
Ҳиротга қайтади ва у билан бирга Бижонагардан Данояк Хожа Масъуд ва
Хожа Муҳаммадларни, Деҳли подшоҳи Фатҳхон Хожа Жамолиддинни элчи
сифатида жўнатади. Ҳиндистон ҳақидаги маълумотлар ишончлилигига
унинг ўзи иштирок этганлиги исбот бўлиши мумкин. Муаллиф сафарга
чиқар экан бошидан кечирган воқеаларни бирма-бир қайд қилиб борган.
Абдураззоқ Самарқандий йўлга чиқар экан, жуда кўп мамлакатлардан,
денгиз йўлларидан ўтади. Ҳинд юртига боргач уларнинг турмуш-тарзи,
маданияти ҳақидаги маълумотларни қайд қилиб боради. Буни Шоҳрух
буюрган бўлиб, ўзга маданиятларни билишга бўлган қизиқиш бунга
1
Ўринбоев, А. Абдураззоқ Самарқандийнинг Ҳиндистон сафарномаси, —Т. , 1960. Б. 12.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
146
ундаган. Ҳар бир элчи бирон юртга борар экан уларга ўша давлатдаги барча
диққатга сазовор воқеа ва маълумотларни қайд қилишни вазифа қилиб
қўйган. Крачковский ўзининг Шарқ жуғрофий адабиётига оид асарида
Абдураззоқ Самарқандийнинг саёҳатномасига ҳам юқори баҳо бериб ўтган.
И. П. Петрушевский ҳам ўз нашрларида Ҳиндистон ҳақидаги Самарқандий
маълумотларига кенг ўрин ажратган
1
.
Банголанинг подшоҳи жўнапурлик Султон Иброҳимдан шикоят қилиб
Шоҳрух Мирзодан ёрдам сўраган эди. Шу сабабдан Каримуддин Жомий
элчи сифатида 1442 йили бориб, фармон билан уни бу йўлдан қайтаради.
Мазкур фармон-нома “Мажмуаи риқоат ва муишаат” (Турли қайдлар ва
хатлар мажмуаси) номли қўлёзмада (ЎзРФА 286-рақам) келтирилган.
2
Бижонагардан Даноякнинг элчилари Хожа Масъуд ва Хожа Муҳаммад,
Деҳли подшоҳи Фатҳхоннниг элчилари Хожа Жамолиддин 1444 йили
Ҳиндистонга қайтишга рухсат олишади. Жавоб элчилиги сифатида улар
билан Наруллоҳ Жунободий барча керакли нарсалар билан элчи сифатида
Бижанагарга Данояк ҳузурига жўнайди.
Асарда Ҳиндистон билан олиб борилган элчилик алоқалари шулардан
иборат ҳисобланади.
Хитой сафарномасидаги маълумотлар. Шундай элчиликлардан бири
сифатида Амир Шодихожа, Султон Аҳмад, Ғиёсиддин Наққош, Амир Ҳасан,
Паҳлавон Жамол, Арқадоқ, Ўрдувон ва Хожа Тожуддин 1421 йили Хуросон
ва Мовароуннаҳрдан Хитой томон элчи сифатида жўнаб кетишади. Мазкур
элчилик тафсилоти Мирзо Бойсунғур топшириғига кўра Ғиёсиддин Наққош
томонидан батафсил ёзиб борилади.
3
Кейинчалик, саёҳатноманинг
қисқартмалар ва ўзгаришлар билан Абдураззоқ Самарқандий “Матлаи
саъдайн” китобига қўшган
4
. Мазкур сафарнома орқали Хитойдаги кўплаб
қурилиш объектлари, уларнинг турлари ва ташқи кўринишлари ҳақида
маълумотлар олиш мумкин. 1420 йил 11 июль куни элчилар Турфон
(
Хитойнинг Шинжон-Уйғур автоном ҳудудидаги шаҳар
) шаҳрига етиб
борадилар. Бу шаҳарда кўпчилик бутпараст бўлиб, катта бир бутхоналари
борлиги. Суфанинг тепасида улкан бир ҳайкал борлиги ва у Шокмуний
(
Буддавийлик дини асосчиси Сиддхартха Гаутама
)нинг ҳайкали эканлиги
қайд этилган. Қомул шаҳрига етиб келган элчилар бу ерда амир Фахруддин
томонидан қурдирилган масжид ва ибодатхона, масжид рўпарасида
бутпарастларнинг ибодатхонасини кўришади.
1
Абдураззоқ Самарқандий. Кўрсатилган асар. -Б. 7.
2
Низамутдинов, Из истории Среднеазиатско-индийских отношений (IX—XVIII вв. ) —Т. ,
1969. С. 146. 30-с.
3
М.Мамажонова. Абдураззоқ Самарқандийнинг Бойсунғур Мирзо ҳақида маълумотлари //
Шарқшунослик. – Тошкент, 2002. – № 11. – Б. 37-38.
4
Ўринбоев А., Бўриев О. Ғиёсиддин Наққошнинг Хитой сафарномаси. - Т.: Фан. 1991. –Б.7.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
147
Хитойга мансуб бўлган илк шаҳар Сукжўга етган элчилар шаҳардан
ҳайратга тушишади. Ғиёсиддин Наққош кўрганларини батафсил хатга
туширади. Бу Сукжў тўғри тўртбурчак шаклидаги мустаҳкам қалъадан
иборат бўлган бир катта шаҳардир; уларнинг бозорларида чорсулар кўп, ҳар
бир чорсунинг тепасига ёғочдан бағоят гўзал тўрт қиррали бир қубба
ясаганлар, унга кунгиралар қўйилган бўлиб, улар ҳам Хитой ёғочи ва
муқарнасидан ишланган. Шаҳар истеҳкоми бўйлаб ҳар бир йигирма қадамда
биттадан усти ёпилган минора қурилган; шаҳарнинг тўртта деворидан
тўртта дарвозани бир-бирига тўғри қилиб очилган, ғоят тўғрилигидан
яқиндек бўлиб кўринади. Шаҳарнинг ўртасидан дарвозагача йўл кўп эди.
Ҳар бир дарвозанинг орқасида хитойликлар одатича тепасини чўққайтириб
қурилган биттадан икки қаватлик кўшк бор; у худди Мозандарондагига
ўхшайди-ю, аммо Мозандаронда (томини) рангсиз сафол билан ёпадилар;
хитойликлар эса чинни билан ёпганлар. Бу шаҳарда бир нечта бутхона бор
эди; улардан ҳар бири қарийб ўн жариб (ерни) эгаллаган; бағоят тоза; ерига
тарошланган пишиқ ғишт ётқизилган. Унинг пишиқ ғишти тош сингари
ялтироқ кўзчаларга эга.
Шунингдек, уларнинг мудофаа иншоотлари ҳақида ҳам маълумотлар
келтирилади. ...ҳар бир ём бир шаҳарга ёки қишлоққа баробар келади.
Ёмларнинг орасида бир нечта қарағу ва кайдай-фулар бор. Қарағу —
баландлиги олтмиш газ келадиган бир уйдан иборат. Бу уйда доимо ўн киши
туради. Бу уйни шундай қурганларки, ундан қаралса бошқа қарағу кўриниб
туради; агар бирор ҳодиса содир бўлиб қолса, масалан, бегона лашкар
келгудек бўлса, дарҳол олов ёқадилар, буни кўрган бошқа қарағу ҳам олов
ёқади. Шу тартибда олов ёқишни давом эттира берадилар, бир кеча-кундуз
вақт ўтгунча уч ойлик йўлдагилар ҳам қандайдир бир ҳодиса юз
берганлигидан воқиф бўладилар. Кайдай-фу бир неча хонадондан иборат
бўлиб, уларни бир ерга муқим ўтирғизиб қўйганлар.
Қамжу шаҳридаги иморатлар ҳақида ҳам маълумотлар берилади. Бу
Қамжў шаҳрида бир бутхона бор экан, унинг узунлик- кенглиги беш юз
газдан. Унинг ўртасида уйқуда ётган бир бут-ҳайкал ишланган; у бутнинг
узунлиги эллик қадам, оёқ кафтининг узунлиги тўққиз қадам , калласининг
айланаси эса йигирма бир газ келади. Унинг орқасида ва боши тепасидан
ҳар бири бир газ ва ундан каттароқ ёки кичикроқ бошқа бутлар ўрнатилган
ҳамда ҳар бири бир одам бўйича келадиган бахшийлар ҳайкали ишланган.
Улар ҳаммаси шундай ҳаракатли вазиятдаки, кўрсанг тирик дейсан.
Деворларга яхши ҳайкаллар ишланган. У ухлаб ётган катта бут бир қўлини
боши тагига қўйган, иккинчисини эса — сони устига. Унинг устидан тилла
юритганлар ва номини Шакмоний-фу дейдилар. Бу иморатнинг айланасида
худди карвонсарой хоналаридек бутхоналар бўлиб, уларни турли-туман
зарбофт пардалар, тилла юритилган тахт ва курсилар, шамдонлар ва чинни
идишлар билан безаган эдилар. Бу Қамжў шаҳрида ўнта катта-катта бутхона
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
148
бор эди.Яна бошқа бир уй ҳам қурган эдиларки, уни мусулмонлар чархи
фалак деб айтадилар, у худди саккиз бурчакли кўшкдек ва тагидан
тепасигача ўн беш қават, ҳар қаватда Хитой муқарнас манзарлари, равоқлар
ва айвонлар бор; манзарлар теварагида панжаралар ва турли-туман суратлар
ишланган. Масалан, бир тахт қурилган, унда бир подшоҳ ўтирибди, унинг
сўл ва ўнг тарафида эса ходимлар, ғуломлар ва қизлар турибди. У ўн беш
қаватнинг ҳаммасида катта-кичик манзарлар қурганлар ва ажойиб суратлар
билан безатганлар. Кўшк тагида девларнинг ҳайкаллари ишланган бўлиб,
улар у (кўшк)ни елкаларида кўтариб турибдилар. Кўшкнинг айланаси
йигирма газ эди, дарвозасининг баландлиги эса ўн газ ҳаммаси тарошланган
ёғочдан ишланиб, шундай тилла юритилганки, ҳақиқатан ҳам бутунлай
тилладан дейсан. Унинг тагида сардоба бор. У (кўшк)нинг тагидан
тепасигача бир темир устунни беркитилган. Устуннинг бир учини бир темир
курси устига ўрнатилган, бошқа учинчи эса ўша кўшк ўрнашган уйнинг
шипига маҳкамланган, шундайки сардобада андак ҳаракат воқе бўлиши
билан у катта кўшк ҳаракатга келади. Оламнинг барча дурадгорлари,
темирчилари ва наққошлари санъат таълимини ўша ердан олишлари лозим
дейилади сафарномада.
Садинфу шаҳрига етиб келган элчилар у ердаги ажойиботларга диққат
қаратишади. Шаҳарда бир бутхона бор ва унда жездан баҳайбат бир бут
қуйганлар ва тилла юритганлар; баландлиги эллик газ; аъзоси мутаносиб ва
бутун аъзоси устидан қўллар чиқарилган ва ҳар бир қўл кафтида биттадан
кўз акс эттирилган. Бу бутни «Ҳазор даст» — «Минг қўл» деб атайдилар; у
бутун Хитойда шуҳратга эга. Бир курси ни яхши тошдан тарошлаб
ишланган ва у бут ҳам иморат ўша курси устига ўрнатилган. Яна у бут
айланаси бўйлаб бир неча поғона равоқлар, манзарлар ва болохоначалар
ишланган: биринчи поғона унинг оёғининг тўпиғидан ўтган, иккинчиси
тиззасига етмай тўхтаган, бошқаси унинг тиззасидан юқори кўтарилган, яна
бири белигача бориб етган, бошқаси сийнасигача ва шу қабилда то бошигача
бориб етган. Бу серҳашам иморатнинг тепаси муқарнас қилиб кўтарилган ва
шундай ёпилганки, кишилар унга ҳайронлар. Саккиз поғона ва ҳар бир
поғонанинг ташқари ва ичкарисидан айланиб чиқиш мумкин. Бу бутни тик
турган ҳолатда ишлаганлар. Унинг ҳар бири қарийб ўн газдан келадиган
икки оёғи иккита қуйилган тиғ устида туради-ю, аммо тиғнинг ўзи кўзга
кўринмайди, бут худди муаллақ турибди, деб ўйлайсан. Бу иш учун
тахминан юз минг харвор жез сарф бўлган бўлса ажаб эмас. Яна кичкина
бутчаларни ганчдан ранг бериб ишлаганлар ҳамда ганчдан тоғлар ва (тоғ)
камарларини ясаб, бутоғу камарларга ғор ва унгурлар суратини солганлар,
чунончи (у ерда) бахшийлар ва жўгийлар чилла ўтириб риёзат
тортаётгандек. Шунингдек, ёввойи қўчқор, ёввойи така, бабр, паланг,
аждарҳо ва дарахтлар суратлари солинган.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
149
Сафарномада Хитой шаҳарларидаги бинолар, қурилиш материаллари,
услублари, биноларнинг турлари, кўприклар ва бошқа иншоотлар тўғрисида
батафсил маълумот олиш мумкин.
1
Элчилар Қомул шаҳридаги биноларни кўрар экан, у ердаги
бутпарастларнинг ибодатхонасига эътибор қаратишади. Ибодатхона жу да
ҳашаматлилиги ва унинг безаклари тўғрисида ҳам маълумот берилган.
Бутхона атрофига катта, кичик бутлар жуда чиройли қилиб чизиб
қўйилганлиги ва дарвозасига иккита баҳайбат дев бир-бирига ҳамла қилиб
турган тасвири туширилганлиги қайд этилади. Элчилар шарафига
ёзиладиган дастурхонлар пайтида уларнинг таомлари, таомни тортиш
тартиб-қоидалари, безатилиши ҳақида ҳам маълумотлар тўпланган.
Эътиборли жиҳати шундаки, хитойликлар дастурхонни жуда чиройли қилиб
безатишга эътибор берилган. Ҳар бир хонтахтага таомлардан ташқари турли
табиий ва сунъий гулдасталар ҳам қўйиб қўйишган.
Меҳмондорчиликда хитойликлар ўз санъатларини намойиш этишади.
Ётуған камонча, пийпа, учидан ва ёнидан пуфланадиган икки турли най,
тунбак, мусиқор, учта пояга ўрнатилган икки томонлама ноғора, синж, чаҳор
пора ва дўмбиралар (мусиқий асбоблар) билан куйлар чалиниб, соҳибжамол
болалар қизил ва оқ ранг бўёқлар суртиб олишиб, худди қизлар сингари
қулоқларига марваридлар тақишиб, ўйинлар кўрсатадилар. Ўйинчилар турли
ҳайвонлар шаклини қоғоздан ясаб улар ёрдамида ҳам томошалар
кўрсатишган. Айниқса лайлак рақси элчиларда алоҳида таассурот
қолдиради. Элчилар шарафига ҳар бир мулозим тўй беришган. Шундай
тўйларнинг бири рамазон ойига тўғри келади ва элчилар рўзадор
бўлганликлари
учун
овқатланишни
рад
этади.
Хитойликлар
мусулмонларнинг эътиқодини ҳурмат қилган ҳолда, бу ҳолатни тўғри қабул
қилиб, барча таомларни ифторлик қилишлари учун жўнатиб юборишади.
Элчилар Қорамурон дарёси ёнидаги шаҳарга етганларида мусулмон
мамлакатларига ёт бўлган фоҳишахоналарга дуч келишади. Фоҳишахоналар
сони учта ва қизлари жуда гўзал эканлиги қайд этилади.
Хитой ҳукмдорининг тахтгоҳи бўлган Хонбалиқ шаҳрига етиб борган
элчилар, у ер ажойиботлари ҳақида ҳам батафсил маълумот беришган.
Хонбалиқ шаҳрида ҳам элчилар шарафига жуда катта зиёфат берилади.
Зиёфат давомида Ғиёсиддин Наққош уларнинг санъати ва маданиятига
алоҳида эътибор қаратиб кўрганларини қоғозга тушириб боради.
Зиёфатнинг бадиий қисми бошлангач бир тўда ой юзли йигитлар қизлар
сингари қизил ва оқ рангли пардозлар суртишиб, қулоқларига марваридлар
тақиб, зарбоф кийимлар кийишиб, гулчамбарлар ва рангин қоғоз ҳам
ипаклардан ясалган рангдор гулу лолаларни қўлларига ушлаб ва бошларига
санчиб, хитойликлар усулида рақсга киришди. Бундан кейин иккита ўн яшар
1
Абдураззоқ Самарқандий. Кўрсатилган асар. 2-китоб. - Т. , 2008. –Б. 421-452
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
150
бола иккита ёғоч устида дўмбалоқ ошиб ўйин кўрсатди. Бир киши остона
устида ётиб, оёқларини кўтариб турди, бир неча катта-катта (қамиш)
найларни унинг оёғи кафтига қўйдилар, бошқа бир киши у найларнинг
ҳаммасини қўлига ушлади; ўн-ўн икки яшар бир бола келди-да, у найлар
тепасига юриб чиқди. Ҳар бир найнинг узунлиги етти газ келиб қолса керак.
У бола найлар тепасида туриб турли-туман ўйинлар кўрсатиб бўлгач, охири
найларни то биттаси қолгунча, бирин-кетин ташлаб юборди-да, у қолган
биттаси устида дўмбалоқ ошиб ўйинлар кўрсатди ва бу ажойиб
ҳаракатлардан сўнг ногоҳ най тепасидан қулади; ҳамма у йиқилиб тушди,
деб ўйлади, аммо бояги ётган киши сакраб туриб у болани ҳавода
эканлигида ушлаб олди. Созандалардан бир киши ётуған чалди ва
хитойликлар усулига хилоф ўлароқ, асл ўн икки мақомни чалди. Бошқа бир
киши пийпа, яна бири мусиқор созлади ва шулардан бири (бир вақтда) бир
қўли билан ётуғаннию иккинчи қўли билан мусиқорни чалди. Мусиқор
чалувчи бир қўлида мусиқору иккинчисида пийпа, пийпа чалувчи бир
қўлида пийпаю иккинчи қўлини най тешикчаларига қўйди, най чалувчи
найни оғзига олиб, қўлига эса чаҳорпорани ушлади. Улар ҳаммалари бир
усулдан
оғишмай
чалдилар.
Булардан
ташқари
ўша
даврдаги
хитойликларнинг урф-одатлари тўғрисида ҳам кўплаб қизиқарли
маълумотлар олишимиз мумкин.
Ҳиндистон сафарномасидаги маълумотлар. Асарда Хитой сафарномаси
сингари машҳур бўлган ва асар муаллифининг ўзи иштирок этиб хатга
туширган
Ҳиндистон
сафарномаси
ҳам
мавжуддир.
Ҳиндистон
сафарномасида ҳам у ерларнинг ажойиботлари қатор меъморий обидалари
тўғрисида ҳам маълумотлар келтирилган. Элчилар Бижонагар мамлакати
чегарасининг бошланиши бўлrан Мангалурга етиб келиб. Мангалурдан уч
фарсанг нарида бир бутхонага дуч келишади. Тўрт бурчак шаклида тўрт
тарафи бир-бирига тенг тахминан ўн газдан, баландлиги эса беш газ
келадиган, ичида тўртта супаси бўлган, ҳаммаси рух (бронза)дан қўйилган,
кираверишдаги супага тик турrан одам суратида, тилладан (қуйиб) ишланган
бир бут борлиги, бутнинг икки кўзига иккита қизил ёқут шундай нозиклик
билан ўрнатилганлиги ҳақида маълумот беради. Шунингдек Билур деган
жойда ҳам жуда баланд бир бутхонани кўради. Бу шаҳарнинг қурилиш
объектлари, қурилиш материаллари ва услублари тўғрисида ҳам тўхталиб
ўтган. Бу ердаги ибодатхона у ерлардаги аҳолининг дини бўйича
бутпарастларнинг маккаси ҳисобланар эди. Бижоногор шаҳридаги
ободончиликлар ҳақида ҳам сўз юритилиб, ўқувчига тасаввур пайдо бўлиши
учун Бижоногарни Ҳирот билан солиштириб тасвирлаб ўтади.
1
Коликут шаҳри аҳолисининг эътиқоди ҳақида ҳам маълумот берилган
бўлиб, унда келтирилишича: шаҳар аҳолиси асосан мусулмон бўлмаган дин
1
Ўша жойда. –Б. 130.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
151
вакилларидан иборат бўлган. Шу билан бирга бир гуруҳ мусулмонлар ҳам
бўлиб, улар ўзлари учун масжидлар қуриб олишган ва кўпчилиги Шофий
мазҳабида бўлган.
Коликут аҳолисининг урф-одатларига ҳам тўхталиб ўтилган. Абдураззоқ
Самарқандий Коликутга тушган пайтда бир гуруҳ ҳиндларга дуч келади ва
уларнинг ташқи кўринишидан ҳайратини беркита олмайди. Уларнинг бир
неча тоифалари – браҳманлар, жўгийлар борлиги, дин жиҳатдан битта динга
сиғинишидан қатъи назар урф-одатлари бошқа бошқа эканлигини билдириб
ўтади. Яна бир тоифа, яъни бир хотиннинг бешта эри бўлиши ҳақида ҳам,
Самурий подшоҳи ҳам шу тоифага мансублиги қайд этилган. Кейин сигирни
муқаддас билувчи тоифа ҳақида ҳам маълумот берар экан, улар учун
сигирни ўлдиришданда ортиқ гуноҳ йўқлиги, унинг тезакларини куйдириб
юзларига суртиб юришлари таъкидланади.
Хитойда бўлгани каби Ҳиндистонда ҳам кўплаб фоҳишахоналар фаолият
олиб бориши ва улар давлат томонидан муҳофаза қилиниши ҳақида
маълумот берилади.
Хулоса.
Асардаги мазкур маълумотларни таҳлил қилар эканмиз,
Темурийлар билан замондош бўлган бошқа сулолалардаги ижтимоий-
иқтисодий ҳаёт ҳақида тушунчага эга бўлишимиз мумкин. У мамлакатларда
барпо этилган мудофаа иншоотлари ва ибодатхоналарга кўпроқ эътибор
қаратган элчилар биноларнинг ҳажми, қурилишда ишлатилган материаллар
тўғрисида ҳам батафсил маълумотлар келтириб ўтади.
КАМОЛОВА НАРГИЗА
тадқиқотчи, Хоразм Маъмун академияси
Хива хонлигида ерга эгалик муносабатлари
Аннотация. Евросиё кенгликларида айниқса, Хоразм воҳаси аҳолиси энг қадимий
ўтроқ деҳқонлар сифатида билинади. Улар ўзлари яшаётган ҳудуднинг табиий шарт-
шароитларига кўникма ҳосил қилиб, кўп асрлик тажрибалари натижасида табиат ва
инсон орасида “ўзаро мулоқот”ни йўлга қўйган, яъни атроф-муҳитга имкон қадар зарар
етказмасдан, замонавий тил билан айтганда экологияни бузмасдан ердан фойдаланиб
келишган.
Экологик муаммолар бутун жаҳон бўйлаб долзарб бўлиб турган бугунги кунда табиий
ресурслардан, биринчи галда ердан қай йўсинда оқилона фойдаланиш, бу борада мавжуд
тажрибаларни ўрганиш учун қадимий деҳқончилик ҳудудларини ўрганиш талаб
этилмоқда. Шу боис, АҚШ, Европа, Россия, Хитой, Япония каби жаҳоннинг етакчи
илмий мактабларида, хусусан, ижтимоий – гуманитар фан соҳасинингмаданий-
антропологик тадқиқотлар йўналишида деҳқончилик тарихи ўрганилар экан, Хоразм
воҳасига ҳам алоҳида эътибор қаратиб келинади. Дарвоқе, бир томондан Евросиёнинг энг
катта чўллари – Қизилқум ва Қорақум оралиғида жойлашиб, жазирама иссиқ, иккинчи
