SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
52
ÌÀÍÁÀØÓÍÎÑËÈÊ // ÈÑÒÎ×ÍÈÊÎÂÅÄÅÍÈÅ //
SOURCE STUDY
УМУРЗОҚОВ
БАҲРИДДИН
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Хожагон
-
нақшбандия
машойихи
тазкираси
“
Рашаҳот
”
нинг
ноёб
ўзбекча
қўлёзма
нусхаси
ҳақида
Аннотация
.
Мақолада
XV
аср
Ҳирот
илмий
-
адабий
мактабининг
таниқли
вакили
,
моҳир
тазкиранавис
Фахруддин
Али
Сафий
ибн
Ҳусайн
Воиз
Кошифий
қаламига
мансуб
бўлган
,
Хожагон
-
нақшбандия
машойихи
тазкира
-
маноқиби
“
Рашаҳот
айн
ал
-
ҳаёт
”
(“
Ҳаёт
булоғидан
томчилар
”)
асарининг
қўлёзмалари
, “
Рашаҳот
”
нинг
босма
-
литогра
-
фик
нашрлари
,
шунингдек
,
ушбу
асарнинг
ўзбек
матншунослиги
ва
адабий
манбашунос
-
лигида
илк
ўрганилиш
тарихи
саналмиш
ҳамда
ушбу
асарнинг
ҳозирда
ЎзРФА
ШИ
Асосий
фондида
сақланаётган
, 1880–1890
йиллар
мобайнида
Хива
хони
Саййид
Муҳам
-
мадраҳимхон
II
Феруз
буйруғига
биноан
Хоразмда
амалга
оширилган
“
Рашаҳот
”
таржи
-
маси
”
қўлёзмасининг
ягона
ноёб
қўлёзмаси
,
унинг
илмий
тавсифи
ҳақида
сўз
боради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
тазкира
,
маноқиб
, “
Рашаҳот
”
таржимаси
”,
Хожагон
-
нақшбандия
машойихи
,
катта
ва
кичик
тамға
(
муҳр
),
литографик
нашр
,
нодир
қўлёзма
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвещается
рукописям
и
литографическим
изданиям
«
Рашахат
айн
ал
-
хайат
(
Капли
из
источника
жизни
) –
агеографической
литературы
(
тазкира
-
манокиб
)
о
шейхах
Хваджаган
-
Накшбанди
(
суфийский
орден
),
принадлежаю
-
щая
перу
Фахр
ад
-
Дина
Али
ибн
аль
-
Хусайна
Ваиза
Кашифи
,
талантливого
историка
и
известного
представителя
научно
-
литературной
школы
XV
века
Герата
.
В
статье
также
рассматривается
история
изучения
вопроса
текстологии
и
литературного
источниковедения
,
дается
полное
научное
описание
рукописи
редкой
копии
перевода
«
Рашахат
»
на
узбекский
язык
,
известного
как
«
Хорезмский
перевод
»,
который
выпол
-
нен
по
приказу
хана
Хивы
–
Саида
Мухаммадрахимхана
II
Фируза
.
Опорные
слова
и
выражения
:
«
тазкира
», «
манакиб
»,
перевод
«
Рашахат
»,
Хваджаган
-
Накшбанди
,
большие
и
маленькие
печати
,
литографическое
издание
,
редкая
рукопись
.
Abstract.
This article is dedicated to the manuscripts and lithographic publications
"Rashahat ain al-hayat” (Drops from the source of life) – agogeographical literature
(Tazkira-manokib) about Sheikh Khwajagan-Naqshbandi (Sufi order), belongs to Fakhr
al-Din Ali ibn al-Husayn Vaise Kashifi, a talented historian and well-known
representative of the scientific literary school of the 15th century in Herat. The article
also examines the history of the study from textology and literary source and also gives a
complete scientific description of the manuscript of a rare copy of the "Rashahat"
translation into Uzbek, known as the Khorezm translation, which was commissioned by
the Khan Khiva Sayyid Muhammadrahimkhon II Firuz.
Keywords and expressions:
“tazkira”, “manakib”, translation of "Rashakhat",
Khwajagan-Naqshbandi, large and small stamps, lithographic publication, rare manuscript.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
53
Ўзбек
ва
форс
мумтоз
адабиётида
адабий
алоқалар
узоқ
ўтмишга
бориб
тақалади
.
Бу
адабий
алоқалар
жараёни
таъсирида
ва
хусусан
,
ижодкорлар
-
нинг
ўзаро
ҳамфикрлиги
асосида
қатор
адабий
асарлар
юзага
келганки
,
бундай
асарларни
қиёсий
жиҳатдан
тадқиқ
этиш
ижодкорларнинг
ўзига
хос
услуби
ва
умумийлигини
аниқлашга
имкон
беради
.
Адабий
манба
ва
унинг
матнини
тадқиқ
этишда
,
Д
.
С
.
Лихачев
таъкидла
-
ганидек
,
танланган
манбага
алоқадор
барча
нусхаларга
атрофлича
эътибор
қаратиш
лозим
1
.
Қисас
,
тазкира
,
маноқиб
каби
адабий
жанрларда
ёзилган
тасаввуфга
доир
мумтоз
адабиётимиз
дурдоналари
матншунослик
ва
адабий
манбашу
-
нослик
нуқтаи
назаридан
чуқур
тадқиқ
этилиши
ва
мукаммал
илмий
-
изоҳли
қилиб
нашр
этилиши
бугунги
кунда
ғоят
устувор
аҳамият
касб
этмоқда
.
Хорижда
бу
борада
тадқиқотлар
ўтган
асрнинг
бошидан
то
ҳозирги
кунгача
янада
самарали
кечмоқда
2
.
Аммо
уларнинг
деярли
барчаси
тасаввуфий
асар
-
ларнинг
литографик
(
масалан
,
Ҳиндистон
,
Покистон
,
Миср
,
Истанбул
каби
)
нашрларига
суянган
ҳолда
амалга
оширилган
.
Ўтмишда
тасаввуф
йўналишида
жиддий
фаолият
юритилган
.
Ҳатто
бу
хусусда
алоҳида
асарлар
таълиф
этилган
бўлиб
,
Абдураҳмон
Жомийнинг
“
Дуррату
-
л
-
фохира
фи
таҳқиқи
мазҳаб
сувфийя
”, “
Рисола
-
и
сулук
”
асарлари
шундай
асарлар
сирасига
киради
3
.
Адабий
манбашунослик
ва
матншунослик
фанимизда
ҳозиргача
Мавлоно
Фахруддин
Али
Сафий
Ҳиравий
ҳаёти
ва
ижоди
,
унинг
илмий
адабий
-
мероси
ҳақида
биронта
ҳам
йирик
махсус
тадқиқот
йўқ
.
Фақатгина
Али
Сафий
-
нинг
“
Рашаҳот
айн
ал
-
ҳаёт
” (“
Ҳаёт
булоғидан
томган
томчилар
”)
номли
4
асарининг
тошбосма
-
литографик
нашрларидан
тарихчи
олимларимиз
ва
адабиётшуносларимиз
ўз
илмий
тадқиқотларида
истефода
қилишган
,
1
Лихачек
Д
.
С
.
Текстология
. –
СПб
.: “
Алтейка
”, 2001. –
С
. 34.
2
Қаранг
:
Акимушкин
О
.
Ф
.
Институт
“
хангах
”
и
бином
“
муршид
-
мурид
”
в
становлении
организационных
форм
тасаввуфа
//
Ислам
и
проблемы
межцивилизационных
взаимо
-
отношений
. –
М
., 1994. –
С
. 11-20;
Тримингем
,
Спенсер
Дж
.
Суфийские
ордены
в
исламе
:
Пер
.
С
анг
. /
Под
ред
.
И
с
предисл
.
О
.
Ф
.
Акимушкина
. –
М
., 1989. – C. 328; The Sufi Orders
in Islam. – Oxford, 1971;
Хисматулин
А
.
А
.
Суфизм
. –
Санкт
-
Петербург
, 1999. – C. 269;
Хисматулин
А
.
А
.
Суфийская
ритуальная
практика
(
на
примере
браства
Накшбандийа
). –
СПб
., 1996. – C. 208;
аш
-
Шахрастани
,
Мухаммад
ибн
Абд
ал
-
Карим
.
Книга
о
религиях
и
сектах
(
Китаб
ал
-
милал
ва
-
н
-
нихал
).
Ч
.1.
Ислам
/
Пер
.
с
араб
.,
введ
.
и
коммент
.
С
.
М
.
Прозорова
. –
М
., 1984. – C. 271;
Шиммель
,
Анне
-
Мари
.
Мир
исламского
мистицизма
:
П
.
с
анг
. –
М
., 1999. – C. 419; Mystical Dimensions of Islam. The University of North Carolina
Press, 1975.
3
Қаранг
:
№
7635/2; 18838.
ﺎﺠﻝا
ﻦﻤﺡﺮﻝاﺪﺒﻋ
حﺮﺷ
ﻪﺘﻴﺷﺎﺡ
ﻰﻓ
ﺔﻴﻓﻮﺹ
ﺐهﺬﻣ
ﻖﻴﻘﺤﺕ
ﻰﻓ
ةﺮﺥﺎﻔﻝا
ةرد
ﻰﻣ
ىرﻻ
رﻮﻔﻐﻝاﺪﺒﻋ
،
48
ص
(
1905
)
ﻪﻨﺳ
ىﺮﺠه
1323
،ﺪﻨﻜﺷﺎﺕ
№
3183
،
3184
.
ءﻪﻝﺎﺳر
ﻰﻣﺎﺠﻝا
ﻦﻤﺡﺮﻝاﺪﺒﻋ
،ﺪﻨﻜﺷﺎﺕ
كﻮﻠﺳ
1917
4
Бундан
кейин
мазкур
асар
номини
қисқача
“
Рашаҳот
”
деб
ёзамиз
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
54
холос
1
.
Али
Сафийнинг
шоҳ
асари
“
Рашаҳот
”
нинг
тошбосма
ва
литогра
-
фик
нашрлари
билан
асарнинг
қўлёзма
нусхалари
ўртасида
эса
ғоят
жиддий
фарқлар
,
ўзгаришлар
мавжуд
2
.
Энг
аввало
, “
Рашаҳот
”
асарининг
қўлёзмалари
ҳақида
.
Бу
ҳақида
юрти
-
мизда
биринчи
бор
ўтган
асрнинг
қирқинчи
йилларида
тайёрланган
ката
-
логларда
қисқача
маълумот
берилган
3
.
Ушбу
маълумотлар
асарнинг
номи
,
муаллифи
,
асарнинг
Хожа
Убайдуллоҳ
Аҳрорга
бағишлаб
ёзилгани
ҳамда
1
Абдуллаев
И
.
Нақшбандия
–
оламшумул
таълимот
//
Ўзбекистонда
ижтимоий
фанлар
.
–
Тошкент
, 1993.
№
9-10.
–
Б
. 55-58;
Ахмедов
Б
.
Историко
-
географическая
литература
Средней
Азии
XVI–XVII
вв
. (
Письменные
памятники
) /
Отв
.
ред
.
У
.
И
.
Каримов
.
–
Ташкент
, 1985;
Бабаджанов
Б
.
М
.
Политическая
деятельност
шейхов
накшбандийа
в
Мавераннахре
(
перв
.
пол
.
Х
VI
в
.):
Автореф
.
дисс
. ...
канд
.
ист
.
наук
.
–
Ташкент
, 1996;
Болдырев
А
.
И
.
Ещё
раз
к
вопросу
о
Ходжа
Ахраре
/
Духовенство
и
политеская
жизнь
на
ближнем
и
среднем
востоке
в
период
феодализма
.
–
Москва
, 1982;
Бўриев
О
.
Хожа
Алоуддин
Аттор
. –
Т
.:
Маънавият
, 1994. –
Б
.
23;
Бўриев
О
.,
Ҳасанов
М
.
Хожа
Муҳаммад
Порсо
//
Буюк
сиймолар
,
алломалар
. –
Т
., 1996. 2-
китоб
.
–
Б
. 47-51;
Бўриев
О
.,
Ҳасанов
М
.
Яъқуб
Чархий
. //
Мулоқот
. 1995.
№
7-8.
–
Б
. 42-44;
Валихўжаев
Б
.
Хожа
Аҳрор
:
Уйдирма
ва
ҳақиқат
//
Мулоқот
,
№
3-4. 1991;
Валихўжаев
Б
.
Хожа
Аҳрор
тарихи
. –
Т
., 1993.;
Валихўжаев
Б
.
Буюк
маънавий
муршид
.
–
Т
.:
Фан
, 2004. –
Б
. 168;
Веселовский
Н
.
И
.
Памятник
Ходжи
Ахрара
в
Самарканде
/
Восточные
заметки
.
–
Санкт
-
Петербург
, 1895.;
Вяткин
В
.
А
.
Изъ
биографии
Ходжи
Ахрара
.
Перепечатано
из
№
147. «
Туркистанские
ведомосты
»,
за
1904
г
.;
Гордлевский
В
.
А
.
Бахауддин
Накшбанд
Бухарский
.
Избранные
сочинения
.
З
.
–
М
., 1962.
–
С
. 369-
386;
Иванов
П
.
П
.
Хозяйство
джубарских
шейхов
.
К
истории
феодального
землевладения
в
средней
Азии
в
вв
. –
М
. –
Л
.,
Издательство
АН
СССР
, 1954. 379
с
.;
Казаков
Б
.
Анонимное
житие
Ходжи
Ахрара
.(
Бартольдовские
чтения
)
–
Москва
:
Наука
, 1981;
Казаков
Б
.
Сыновья
Ходжи
Ахрара
и
последние
Тимуриды
. (
Бартольдовские
чтения
) –
М
., 1982;
Каримов
Э
.
Э
.
Роль
,
место
и
социальные
позиции
духовенстьво
Мавераннахра
в
XV
в
.:
Автореф
.
дисс
. ...
канд
.
ист
.
наук
. –
Т
.,
1990. –
С
. 159;
Кутибаев
З
.
А
.
Ходжа
Убайдуллах
Ахрар
и
его
место
в
социально
-
политической
и
духовной
жизни
мавераннахра
XV
века
:
Афтореф
.
дисс
. ...
док
.
ист
.
наук
.
–
Т
.,1998. –
С
. 57;
Сухарева
О
.
Р
.
Потомки
Ходжа
Ахрара
(
Бартольдовские
чтения
).
–
М
., 1982;
Тиллабаев
Р
.
А
.
Среднеазиатские
агиографические
сочинения
XV-XVI
вв
.
как
исторические
источник
(
жития
шейхов
накшбандиев
).
Автореф
….
дисс
.
док
.
ист
.
наук
. –
Т
., 1994. –
С
. 54;
Тримигэм
Дж
.
С
.
Суфийские
ордены
в
исламе
.
Пер
.
с
анг
.
под
ред
.
и
предисловием
О
.
Ф
.
Акимушкин
.
–
М
.:
Наука
, 1994. –
С
. 54;
Ориф
Усмон
.
Баҳовуддин
Нақшбанд
ва
унинг
таълимоти
ҳақида
. –
Т
.:
Университет
, 1993. –
Б
. 33;
Хусейнова
А
.
А
.
Общечеловеческие
ценности
в
мировоззрение
Абдрахмана
Джами
:
Автореф
. …
дисс
.
кан
.
ист
.
Наука
.
–
Т
., 1994. –
С
. 64;
Шодиев
Р
.
Суфизм
в
духовной
жизни
народов
Средней
Азии
:
Дисс
. …
канд
.
ист
.
наук
. –
Самарканд
, 1993. –
С
. 240;
Суфизм
в
Центральной
Азии
(
зарубежные
исследования
)
Сборник
статей
памяти
Фритца
Майера
(1912-1998).
Составитель
и
отв
.
редактор
А
.
А
.
Хисматулин
.
Филологический
факультет
Санкт
-
Петербургского
Государсвенного
университета
. –
Санкт
-
Петербург
, 2001. –
С
. 20-32, 100-102, 272,
357, 392.
2
ЎзР
ФА
ШИ
Асосий
фонди
:
№
Л
.3379, 14282.
Али
Сафий
.
Рашаҳот
.
Лакҳнав
, 1890.;
№
1381, 1382, 4706.
Рашаҳот
.
Қозон
, 1888.;
№
3381, 9416, 12543, 14857.
Рашаҳот
. –
Тошкент
,
1911.;
№
22697.
Рашаҳот
. –
Теҳрон
, 1960.
3
Государственная
публичная
библиотека
УзССР
.
Каталог
персидских
,
арабских
и
турецких
рукописей
ГПБ
УзССР
,
Том
III. –
Ташкент
:15
окт
. 1942
г
.
Составители
:
Д
.
Г
.
Воронский
,
И
.
Адилов
под
редакцией
проф
.
А
.
А
.
Семенов
.
Част
I,
рукописи
персидские
1440-1643.;
АН
УзССР
Институт
по
изучению
восточных
рукописей
.
Каталог
персидских
,
арабских
и
тюркских
рукописей
.
Том
I.
Биография
суфиев
(
№
76-121);
Издательства
АН
УзССР
. –
Тошкент
, 1947.
Составители
:
проф
.
Шмидт
А
.
Э
.,
Адилов
И
.,
Молчанов
А
.
А
.
И
Сергеев
Б
.
С
.
Под
общей
редакцией
член
корр
.
АН
УзССР
проф
.
Семенова
А
.
А
., –
С
.79.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
55
қўлёзманинг
ўлчови
ва
варақлари
ҳақида
бир
неча
жумладан
иборат
мухтасар
тавсифни
ташкил
қилади
.
Рус
шарқшунос
олимларидан
академик
В
.
В
.
Бартольд
ўзининг
“
Туркис
-
тон
сафари
ҳисоботи
”
да
Хивадан
Россияга
олиб
кетилган
қўлёзмалар
(
жами
97
та
қўлёзма
китоб
)
ҳақида
ёзар
экан
,
унда
“
Рашаҳот
”
нинг
бир
қўлёзмаси
ҳақида
қисқача
хабар
берган
1
.
Ҳисоботда
:
68
تﺎﻴﺤﻝا
ﻦﻴﻋ
تﺎﺤﺷر
соч
.
Хусейна
Кашифи
»
дейилган
.
Бу
ерда
“
Рашаҳот
”
нинг
Ҳусайн
Воиз
Кошифийга
нисбат
берилиши
хато
бўлган
.
Аммо
ўша
саҳифада
мазкур
жилдни
нашрга
тайёр
-
лаган
О
.
Ф
.
Акимушкин
томонидан
қуйида
изоҳ
берилган
ва
мазкур
223
изоҳда
: “
Сочинения
Али
б
.
Хусейн
Кашифи
”
деган
тузатиш
киритил
-
ган
2
.
Бундан
В
.
В
.
Бартольднинг
“
Рашаҳот
”
нинг
қўлёзмаси
билан
ўша
вақтда
жиддий
танишмаганлиги
маълум
бўлади
.
Мазкур
жилднинг
192
саҳифасида
олим
“
Баҳр
ал
-
асрор
”
қўлёзмаси
ҳақида
тўхталар
экан
,
мазкур
қўлёзмада
“
Зубдат
ал
-
асрор
”, “
Бадойеъ
ал
-
вақойеъ
”, “
Равзат
ал
-
жинон
”
ва
бошқа
асарлар
қатори
“
Рашаҳот
”
дан
ҳам
парчалар
учрашини
ёзади
3
.
Маълумки
,
хориж
ва
юртимиз
қўлёзма
фондларида
мазкур
асарнинг
юзлаб
қўлёзма
4
,
тошбосма
ва
литографик
нашрлари
мавжуд
,
аммо
асарнинг
ягона
дастхат
нусхаси
эса
юртимизда
–
ЎзР
А
.
Навоий
номидаги
Давлат
Адабиёт
музейининг
Ҳ
.
Сулаймонов
фондида
сақланмоқда
.
Шуни
мамну
-
ният
билан
таъкидлаш
ўринлики
,
бу
биз
учун
ифтихор
туйғусини
беради
5
.
Масалан
, “
Адиб
Аҳмад
Югнакийнинг
“
Атабату
-
л
-
ҳақойиқ
”
ёки
“
Ҳиббату
-
л
-
ҳақойиқ
”
6
мавъизатнома
асари
7
нинг
қадимий
нусхалари
орасида
ҳали
ҳамон
муаллиф
дастхати
ва
ё
у
ҳаёт
вақтда
кўчирилган
нусхаси
топилмаган
ва
туркийшунослар
буни
афсус
билан
таъкидлаб
келмоқдалар
8
.
1
Қаранг
:
Бартольд
В
.
В
.
Сочинения
.
Том
VIII
Работы
по
источниковедению
. –
М
.:
Наука
Главная
редакция
восточной
литературы
, 1973. –
С
. 155.
2
Ўша
асар
,
ўша
саҳифа
.
3
Қаранг
:
Бартольд
В
.
В
.
Сочинения
.
Том
VIII
Работы
по
источниковедению
. –
М
.:
Издательво
:
Наука
. –
С
. 192.
4
Мазкур
нусхаларнинг
барчаси
Али
Сафийнинги
вафотидан
кейинги
даврларда
“
Рашаҳот
”
муаллифининг
ихлосмандлари
томонидан
унга
бўлган
бир
эҳтиром
сифатида
ҳуснихат
билан
кўчирилганлиги
алоҳида
диққатга
сазовор
.
Айни
хусусни
Турк
олими
Рашид
Раҳмати
Арат
ўзининг
“
Атибат
ал
-
ҳақойиқ
”
қа
бағишланган
йирик
тадқиқоти
муқаддимасида
алоҳида
таъкидлаган
. (
Батафсил
маълумот
олиш
учун
қаранг
: Edib Ahmed b. Mahmud Yukneki. Atebetu l-
hakayik. Hazirlayan: Resid Rahmeti Arat. Turk tarih kurumu basimevi – Ankara 1992. 2. Baski. –
С
. 11.
5
Ўша
нашр
. –
С
. 10.
6
Мазкур
асарнинг
баъзи
қўлёзмаларида
номи
“
Ғайбату
-
л
-
ҳақойиқ
” (
Ҳақиқатлар
ғайби
,
яъни
сири
)
шаклида
ёзилган
(
Б
.
У
.).
7
Мавъизатнома
бутунлай
бошдан
-
охир
панд
-
насиҳат
,
ўгит
билан
ёзилган
адабий
асар
.
Чунончи
:
Қобус
ибн
Вашмирнинг
“
Қобуснома
”,
Юсуф
Хос
Ҳожибнинг
“
Қутадғу
билик
”,
Адиб
Аҳмад
Югнакийнинг
“
Ҳиббату
-
л
-
ҳақойиқ
”
асарлари
мавъизатнома
ҳисобланади
(
Батафсил
маълумот
олиш
учун
қаранг
:
Ҳакимов
М
.
Шарқ
манбашунослиги
луғати
. –
Т
.:”DAVR PRESS”
НМУ
, 2013. –
Б
. 148).
8
Edib Ahmed b. Mahmud Yukneki. Atebetu l-hakayik. Hazirlayan: Resid Rahmeti Arat. Turk
tarih kurumu basimevi. – Ankara, 1992. 2. Baski. –
С
. 11.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
56
Қуйида
ЎзР
ФА
Шарқшунослик
институти
манбалар
хазинасида
мавжуд
“
Рашаҳот
айн
ал
-
ҳаёт
” (“
Ҳаёт
булоғидан
томчилар
”)
асарининг
ана
шундай
нодир
қўлёзма
нусхаси
– XIX
аср
охирида
–
Саййид
Муҳаммадраҳимхон
II
Феруз
даврида
унинг
буюртмаси
билан
Хоразмда
амалга
оширилган
ўзбекча
таржимаси
,
унинг
илмий
тавсифи
ҳақида
қисқача
тўхталамиз
.
Бу
қўлёзма
ЎзР
ФА
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшунослик
инсти
-
тути
Асосий
фондида
сақланаётган
№
632-
инв
.
рақамли
қўлёзма
нусхаси
бўлиб
,
у
20
х
31,5
ҳажмда
.
Чиройли
нақшли
муқовага
эга
.
Картон
муқова
ва
унга
яшил
қоғоз
ёпиштирилган
.
Қўлёзманинг
ён
қисмига
чарм
қопланган
,
у
қизил
рангда
.
Муқованинг
олд
қисмига
аввало
иккита
тўртбурчак
,
яъни
катта
(29,5
х
16
см
)
ва
кичик
(26
х
12
см
)
рамкада
оддий
безак
берилган
.
Муқова
марказида
ўйиб
ишланган
бодом
шаклида
битта
катта
нақш
ва
унинг
усти
ҳамда
остида
одатда
саҳҳофнинг
исми
шарифи
ёзиладиган
ўрнида
оддий
нақшда
кичик
ромбик
шаклида
тамғасифат
нақш
мавжуд
.
Аммо
шакл
ичида
ёзув
(
яъни
,
саҳҳоф
номи
қайди
)
йўқ
.
Нақшлар
давр
ўтиши
билан
уриниб
қолган
ва
уларга
шикаст
етган
,
нақш
-
тамғалар
ичидаги
қирмизи
ранг
хира
тортган
,
ҳатто
нақшнинг
бир
озгинаси
кўчиб
тушган
.
Муқова
четларида
едирилиш
йўқ
,
аммо
уларда
бироз
эскирганлик
аломати
зоҳир
бўлган
.
Қўлёзманинг
инвертарь
рақами
муқова
тепасига
ва
қўлёзма
китобнинг
ёнига
ёпиштирилган
.
Унда
қўлёзманинг
ЎзР
ФА
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшунослик
институти
Асосий
фонди
мулки
эканлиги
ҳақи
-
даги
632
рақами
ёзилган
алоҳида
қайд
бор
.
Қўлёзманинг
1
а
варағида
иккита
,
яъни
биринчиси
кичик
,
иккинчиси
эса
ундан
каттароқ
мухр
мавжуд
.
Катта
мухр
қўлёзманинг
ичида
,
масалан
9
а
варақ
ҳошия
ўртасида
ҳам
учрайди
.
Кичик
муҳр
эса
қўлёзманинг
охирги
,
яъни
442
а
варағидагина
мавжуд
.
Муҳрлардаги
қайдлар
фарқлик
.
Кичик
муҳрда
: “
ГПБ
Отд
.
Вост
.
рук
.
№
632.
От
.
ДҚХ
”
қайди
бор
.
Катта
муҳрда
эса
: “
Узбекский
Государственный
Научно
-
исследоват
.
инс
.
библ
.
от
.
Инв
.
№
632.
гор
.
Самарканд
”
қайди
бор
.
Демак
,
мазкур
қўлёзма
бундан
(
яъни
, 1943
й
.
дан
)
олдин
Самарқанд
қўлёзмалар
институти
фонди
мулки
бўлган
.
Муҳрлардан
қуйироқда
икки
сатр
арабий
ёзув
бўлган
,
аммо
кимдир
уни
ўчирган
.
Нима
деб
ёзилганини
ўқишнинг
имкони
йўқ
.
Фақатгина
иккинчи
сатр
боши
аввалидаги
بﺎﺘآ
ﻦیا
ﺐﺡﺎﺹ
(“
Соҳиби
ин
китоб
...”)
деган
икки
-
уч
сўзнигина
ўқиш
мумкин
.
Қўлёзма
таъмирланган
.
Буни
муқованинг
ич
қисмига
қизил
гулнақшли
қоғоз
(
обой
қоғоз
)
ёпиштирилганлигидан
ҳам
билса
бўлади
.
Бироқ
мазкур
қўлёзма
ҳануз
таъмирталаб
,
унинг
бир
-
икки
ерида
шероза
сидан
варақлар
ажралган
ҳолатда
.
Асар
матни
1
б
варақдан
бошланади
.
Пойгирли
,
улар
батартиб
,
яъни
ўз
жойида
.
Матн
22,5
х
10,5
см
ҳажмда
қора
сиёҳда
настаълиқ
хатида
жуда
чиройли
,
саводли
,
яъни
бехато
қилиб
кўчирилган
.
Асар
матни
1
б
варақда
11
сатрни
ташкил
қилган
.
Ундан
кейинги
варақларда
,
яъни
2
а
варақдан
то
асарнинг
442
а
варағигача
ҳар
варақ
17
сатрни
ташкил
қилади
.
Қўлёзма
жами
442
варақ
(884
саҳифа
)
дан
иборат
.
Матнда
фақат
боблар
ва
фасллар
номи
,
Хожагон
шайхларининг
сарлавҳада
келтирилган
номлари
,
“
рашҳа
”, “
рубоий
”, “
байт
”,”
мисра
”
сўзлари
қизил
сиёҳда
ёзилган
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
57
Кузатишлар
шуни
кўрсатдики
,
баъзи
жузъий
хатоларни
ҳисобга
олма
-
ганда
,
қўлёзманинг
сифатли
кўчирилиши
котибнинг
саводли
,
яъни
арабий
,
форсий
ва
ўзбек
тилининг
яхши
билимдони
бўлганига
,
унинг
ижод
ё
таржи
-
ма
билан
шуғулланганлигига
далолат
қилади
.
Чиройли
ҳуснихати
эса
унинг
моҳир
хаттот
ҳам
бўлганлигини
кўрсатиб
турибди
.
Асар
матни
884
саҳифада
калофон
билан
якунланган
ва
шу
ўринда
саҳифанинг
қуйисига
Қўлёзмалар
институтининг
тамғаси
(
кичик
муҳр
)
урилган
.
Қўлёзма
охирида
у
Домла
Худойберган
ибн
Бекмуҳаммад
томонидан
ҳижр
. 1297
сана
(
мил
. 1879-1880
йй
.)
Ражаб
ойининг
якшанба
кунида
кўчи
-
риб
тамомлангани
ҳақида
маълумот
берилган
:
تﺎﻴﺤﻝا
ﻦﻴﻋ
تﺎﺤﺷﺮﺑ
ةﺎﻤﺴﻤﻝا
ﻰه
و
ﺖﻧﻮﻤﻴﻤﻝا
ﺔﻔیﺮﺸﻝا
ﺔﺨﺴﻨﻝا
اﺬه
ﺔﺑﺎﺘآ
ﻦﻣ
غاﺮﻔﻝا
ﻊﻗو
ﺪﻗ
ﺪﻤﺤﻣ
ﻚﻴﺑ
ﻦﺑ
نﺎآﺮﺑ
ىاﺪﺥ
ﻼﻣاد
ﺪﺡﻷا
نﺎﻨﻤﻝا
ﻚﻠﻤﻝا
ﺔﻤﺡر
ﻰﻝا
ﻰﺟاﺮﻝا
ﺐﻧﺬﻤﻝا
ﺮﻴﻘﻔﻝا
ﺪﺒﻌﻝا
ﺪی
ﻰﻠﻋ
ﻝا
ﺐﺟر
ﻦﻣ
ﺪﺡﻷا
مﻮی
ﺎﻤﻬﺑﻮﻴﻋ
ﺮﺘﺳ
و
ﺎﻤﻬﺑﻮﻧذ
ﺮﻔﻏ
ﻒﻝﻷا
ﺪﻌﺑ
نﺎﺘیﺄﻣ
و
نﻮﻌﺴﺕ
و
ﻊﺒﺳ
ﻪﻨﺳ
ﺐﺟﺮﻤ
ﻦﻴﻤﺡاﺮﻝا
ﻢﺡرأ
ﺎی
ﻚﺘﻤﺡﺮﺑ
ﻦﻴﻌﻤﺟأ
ﻪﺑﺎﺤﺹا
و
ﻪﻝﺁ
و
ﻪﻘﻠﺥ
ﺮﻴﺥ
ﻰﻠﻋ
ﷲا
ﻰﻠﺹ
و
ةﻮﺒﻨﻝا
ةﺮﺠﻬﻝا
ﻦﻣ
(
Қад
вақаъа
ал
-
фарағу
мин
китобати
ҳозиҳин
-
нусхатиш
-
шарийфатил
-
маймунати
ва
ҳийа
ал
-
мусамот
би
-“
Рашаҳоти
айнил
-
ҳайот
”
и
ало
йадил
-
аб
-
дил
-
фақир
ал
-
музнибир
-
рожий
ило
раҳматул
-
Маликил
-
Маннонил
-
Аҳад
Домла
Худойберган
ибн
Бек
-
Муҳаммад
ғафара
зунубаҳумо
ва
сатара
уйуба
-
ҳумо
йамул
-
аҳад
мин
Ражаб
ал
-
муражжаб
сана
сабъа
ва
тисъун
ва
миатайн
баъдал
-
алфа
минал
-
ҳижратин
-
Нубуввати
ва
солаллоҳу
ало
хайри
халқиҳи
ва
Олиҳи
ва
асҳобиҳи
ажмаъин
би
-
раҳматика
йо
арҳамар
-
раҳимин
).
Шундан
сўнг
тўрт
мисра
шеър
ёзилган
:
مراد
ﻊﻤﻃ
ﺎﻋد
ﺪﻧاﻮﺥ
ﻪآ
ﺮه
مرﺎآ
ﻪﻨآ
ءﻩﺪﻨﺑ
ﻦﻣ
ﻪﻜﻧاز
مﺎﻨی
ﻻ
ىاﺪﺥ
ﻖﻴﻓﻮﺕ
ﺪﺷ
مﺎﻤﺕ
ﻪﺒﻨﺷ
زور
ﺖﺑﺎﺘآ
ﻦیا
(
Ҳарки
хонд
,
дуъо
тамаъ
дорам
,
З
-
онки
ман
банда
-
и
гунаҳкорам
.
Шуд
тавфийқ
-
и
Худойи
ло
йаном
,
Ин
китобат
руз
-
е
шанба
тамом
)
Юқорида
асар
кўчириб
тугаллаган
кун
ﺪﺡﻷا
مﻮی
(“
явму
-
л
-
аҳад
” ,
яъни
якшанба
куни
)
деб
ёзилган
.
Бу
байтда
эса
ﻪﺒﻨﺷ
زور
(“
рўзи
шанба
”,
яъни
шан
-
ба
куни
)
дейилмоқда
.
Бундан
котиб
асар
матнини
шанба
куни
кўчириб
тугаллаган
,
якшанба
куни
эса
мазкур
китобнинг
калафон
қисмини
ёзган
,
деган
хулосага
бориш
мумкин
.
Маълумки
, 2004
йилда
юртимизда
Хожа
Убайдуллоҳ
Аҳрор
Валийнинг
600
йиллик
таваллуд
санаси
кенг
нишонланди
.
Шу
муносабат
билан
2003
йили
мазкур
Хоразм
таржимасининг
табдили
нашр
бўлди
1
. 2004
йилда
мазкур
китоб
1
Фахруддин
Али
Сафий
.
Рашаҳот
айнил
-
ҳаёт
(
Обиҳаёт
томчилари
).
Таржимон
:
Домла
Худойберган
ибн
Бекмуҳаммад
(
Х
I
Х
аср
).
Нашрга
тайёрловчилар
:
М
.
Ҳасаний
,
Б
.
Умрзоқов
. –
Т
.:
Чўлпон
нашриёти
, 2003. –
Б
. 503.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
58
тўлдирилган
ҳолда
қайта
нашр
бўлди
1
.
Аммо
,
афсуски
,
тўлдирилган
,
тузатилган
иккинчи
нашрда
ҳам
юқоридаги
калафон
қисми
табдил
қилинмай
қолган
2
.
“
Рашаҳот
”
нинг
Хоразм
таржимаси
қуйидагича
бошланган
ва
бу
“
Рашаҳот
”
нинг
аслияти
аввалига
тўла
мувофиқдир
:
ﻢﻜﺤﻝا
و
ﻖیﺎﻘﺤﻝا
تﺎﺤﺷر
شر
ﻦﻤﻝ
ﺪﻤﺤﻝا
ﻢﻴﺡﺮﻝا
ﻦﻤﺡﺮﻝا
ﷲا
ﻢﺴﺑ
---
غاﺪﻨﺷ
ﻩﺪﻌﺑ
ﺎﻣأ
ﺮﻴﻘﻓ
ﺖﻋﺎﻀﺑ
ﻰﺑ
ﻮﺑ
رﻮﺘیﺁ
او
ﻰﻔﺷﺎﻜﻝا
ﻆﻋاﻮﻝا
ﻦﻴﺴﺡ
ﻦﺑ
ﻰﻠﻋ
ﺮﻴﻘﺡ
ﻰﻝﺎﺥ
ﻦید
ﺖﻋﺎﻄﺘﺳا
و
ﻰﻔﺡ
ﻢآ
ﻣ
ﻪﻠﻴﺑ
ﻰﺼﻠﺨﺕ
رورﻮﺕ
رﻮﻬﺸ
---
Аммо
бу
ерда
1
а
варақ
охиридаги
و
“
вов
”
ҳамда
ا
“
алиф
”
ҳарфлари
,
ﻢﻴآ
ﻲﻔﺹ
“...
ким
Сафий
”
сўзлари
ﻰﻔﺡ
ﻢآ
“...
км
Ҳафий
”
шаклида
хато
ёзилган
.
414
б
варақда
матнда
ىرﻮﺘﻓ
(“
футуре
”)
сўзидаги
ر
(“
ре
”)
ҳарфи
ёзилмай
қолган
,
натижада
бу
сўз
ىﻮﺘﻓ
(“
фатво
”)
бўлиб
қолган
.
Ҳошияда
қаламда
ىرﻮﺘﻓ
деб
тузатилган
шаклда
ёзиб
қўйилган
.
418
б
варақда
эса
матнда
сакталик
(
сўзлар
тушиб
қолгани
боис
маъно
ноаниқлиги
,
бузилиши
)
бор
,
яъни
:
ﻪﻐﻴﻔﻘﺳ
ﻚﻨﻴﻧ
ﺪﺠﺴﻣ
ﻰﻧزﻮﺳ
ﻮﺑ
ﻦﻣ
ﺮآا
)
---
(
رﻼیﺪﺘیا
ترﺎﺷا
---
“
Агар
ман
бу
сўз
-
ни
масжид
-
нинг
сақфиға
...
ишорат
этдилар
...”
(418
б
в
.)
Мазкур
ўринда
икки
жумла
тушиб
қолган
.
Ҳошияда
замонавий
ручкада
шу
икки
жумла
ёзиб
қўйилган
:
ﻪﻐﻴﻔﻘﺳ
ﻚﻨﻴﻧ
ﺪﺠﺴﻣ
ﻰﻧزﻮﺳ
ﻮﺑ
ﻦﻣ
ﺮآا
ىﺪیا
رﺎﺘآ
ﺐﻴﻠﺟ
ﻦیﺪﻴیﺎﺟ
بﻮﻝﻮﺑ
ﺮﺙﺄﺘﻣ
مﺎﺴﺘیﺁ
ﻪﻏ
ﻖﻔﺳ
ﻪﺟاﻮﺥ
نﻮﺟ
رﻼیﺪﺘیا
ترﺎﺷا
-
--
)
ح
م
(
“
Агар
ман
бу
сўз
-
ни
масжид
-
нинг
сақфиға
ойитсам
,
мутаассир
бўлуб
жойидин
жилиб
кетар
эди
”.
Чун
Хожа
сақф
-
ға
ишорат
этдилар
...” (418
б
в
.).
Таржимон
“
Рашаҳот
”
ни
форс
тилидан
ўзбек
тилига
таржима
қилар
экан
,
мазкур
асарнинг
нодир
,
қадимий
қўлёзма
нусхаларига
эмас
,
аксинча
Лакҳ
-
нав
,
Истанбул
ва
Қозон
каби
литографик
нашрларига
асослангани
яққол
сезилади
.
Бу
маълумотлардан
шу
нарса
аниқ
бўлмоқдаки
,
ҳар
бир
асарнинг
матний
тадқиқи
атрофлича
,
тафсилотлар
берилган
ҳолда
амалга
оширилиши
лозим
.
Ана
шундагина
ўша
асар
матни
,
нусхалари
,
хусусиятлари
ҳақида
тў
-
лиқ
илмий
маълумот
тўпланади
ва
натижада
ушбу
илмий
маълумотлар
асо
-
сида
асар
комплекс
(
тўла
-
тўкис
)
тадқиқ
қилинади
.
Бу
эса
ўз
навбатида
,
энг
аввало
,
ўша
асарнинг
мукаммал
матний
филологик
тадқиқи
,
шунингдек
,
мукаммал
илмий
-
танқидий
матни
учун
хизмат
қилади
.
1
Фахруддин
Али
Сафий
.
Рашаҳот
айнил
-
ҳаёт
(
Обиҳаёт
томчилари
).
Таржимон
:
Домла
Худойберган
ибн
Бекмуҳаммад
. ... –
Т
.:
Абу
Али
ибн
Сино
ном
.
тиббиёт
нашриёти
, 2004. –
Б
. 536.
2
Ўша
асар
. –
Б
. 468.
