SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
95
МАНБАШУНОСЛИК ВА МАТНШУНОСЛИК //
ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ И ТЕКСТОЛОГИЯ //
SOURCE STUDY AND TEXTOLOGY
УМУРЗОҚОВ БАҲРИДДИН
Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
Алий Сафий Ҳиравийнинг Тошкент қўлёзма
фондларида мавжуд асарлари ва ижодкор қаламига
мансуб янги топилмалар
Аннотация. Жаҳон илм-фани тараққиётига улкан ҳисса қўшган буюк
аждодларимиз бой мероси бугунги кунда дунё фондларида сақланиб келинмоқда ва
олимлар томонидан катта қизиқиш билан ўрганилмоқда. Аждодларимизнинг
дунёқараши, маънавий-эстетик олами, айниқса, қўлёзма манбаларда ўзининг ёрқин,
гўзал ифодасини топган бўлиб, бу манбалар соғлом эътиқодли комил инсонни
тарбиялашдек муҳим ва ғоят масъулиятли ишда энг таъсирчан ва самарали
воситалардан бири эканлиги аллақачон эътироф этилган ҳақиқатдир.
Миллий-маънавий қадриятларимиз тикланиб, қадимий қўлёзма меросимиз
дурдоналарини ҳар томонлама янада чуқурроқ ўрганишга давлат сиёсати
даражасида жиддий аҳамият берилаётган ҳозирги кунда биз кўҳна маданий
меросимизни, узоқ ўтмишга бориб тақаладиган миллий тарихимизни теранроқ англаб
етмоқдамиз.
Фахруддин Алий Сафий бин Ҳусайн Воиз Кошифий (ваф. 939/1533), унинг ижоди
дунёвий ва диний илмларнинг турли соҳаларини қамраб олганлиги билан аҳамиятли.
Фахруддин Алий Сафий асарларида аждодларимиз илмий мероси орқали юксак
фазилатларга эга бўлган инсонни тарбиялаш, ёшларни динимиз асослари орқали
соғлом тафаккур ва пок ахлоққа тарғиб қилиш ғоялари ўз ифодасини топган.
Таянч сўз ва иборалар: қўлёзма, қўлёзмалар, Алий Сафий ғазали, “Шарҳ-и
Маснавий”, “Туҳфату-л-мулук”, эътиқод, ахлоқ, тасаввуф, ирфон.
Аннотация. Сегодня, когда наши национальные и духовные ценности
восстановлены и изучению шедевров нашего древнего рукописного наследия придается
серьезное значение на уровне государственной политики, у нас появляется более
глубокое понимание нашего древнего культурного наследия и национальной истории,
уходящей корнями в далекое прошлое.
Одним из мастер слов, внесших своим творчеством большой вклад в развитие
мировой культуры и науки, был Фахруддин Али Сафи бин Хусейн Ваиз Кашифи (ум.
939/1539). Его работы примечательны тем, что освещают различные области
светских и религиозных наук. В произведениях Фахруддина Али Сафи отражены идеи
воспитания человека с высокими качествами через научное наследие наших предков,
продвижение молодежи к здоровому мышлению и чистой нравственности через основы
нашей культури и религии.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
96
В этой статье представлена информация о двух недавно обнаруженных новых
произведениях прозы и одном стихотворении (газель) Мавляна Фахруддин Али Сафи
Хирави.
На основании недавно обнаруженной этой газели Али Сафи, рубаи и стихов в
“Рашахат”е исследователь пришел к твердому выводу, что у этого художника мог
быть “Девон” (Сборник газелей). В своей статье исследователь также подробно
рассматривает рукописи произведений Али Сафи в ташкентских рукописных
собраниях.
Раздел статьи «Новые находки в творчестве Али Сафи» уникален тем, что в нем
рассматриваются еще две новые рукописи ранее неизвестных произведений Али Сафи и
газель.
По словам автора статьи, одной из этих рукописей является труд Али Сафи
«Шарх-и Маснави», единственная рукопись которого хранится в основном фонде
Академии наук Узбекистана.
Вторая рукопись - «Тухфа-и мулук», единственная рукопись которой хранится в
основном фонде Академии наук Республики Узбекистан. Примечательно, что обе эти
рукописи, написанные на персидском языке, сейчас отдельно и подробно изучаются
исследователем.
Согласно статье ФА РУ №1023 инв. На полях страниц 140a-140b "Majmu'a-i bayoz",
который хранится под номером По словам исследователя, эта газель была взята из
Девона Али Сафи. Итак, перед нашим исследователем стоит важная задача - найти
«Девон» поэта.
Опорные слова и выражения: рукопись, рукописы, газал-и Али Сафи, «Шарх-и
Маснави», «Тухфату-л-мулук», вера, этика, суфизм, ирфан.
Abstract. Today, when our national and spiritual values have been restored and the study
of the masterpieces of our ancient manuscript heritage is given serious importance at the
level of public policy, we have a deeper understanding of our ancient cultural heritage and
national history, rooted in the distant past.
One of the master of words who made a great contribution to the development of world
culture and science with his work was Fahruddin Ali Safi bin Husein Waiz Kashifi (d.
939/1539). His work is notable for covering various areas of secular and religious sciences.
The works of Fakhruddin Ali Safi reflect the ideas of raising a person with high qualities
through the scientific heritage of our ancestors, the advancement of young people to healthy
thinking and pure morality through the foundations of our culture and religion.
This article provides information on two recently discovered new works of prose and one
poem (gazelle) by Mavlian Fakhruddin Ali Safi Hirawi.
On the basis of the recently discovered this gazelle by Ali Safi, the rubai and poems in
"Rashakhat", the researcher came to the firm conclusion that this artist could have had
"Devon" (Collection of Gazelles). In his article, the researcher also examines in detail the
manuscripts of Ali Safi's works in the Tashkent manuscript collections.
The section of the article "New finds in the work of Ali Safi" is unique in that it examines
two more new manuscripts of previously unknown works of Ali Safi and a gazelle.
According to the author of the article, one of these manuscripts is the work of Ali Safi
"Sharh-i Masnavi", the only manuscript of which is kept in the main fund of the Academy of
Sciences of Uzbekistan.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
97
According to the author of the article, one of these manuscripts is the work of Ali Safi
"Sharh-i Masnavi", the only manuscript of which is kept in the main fund of the Academy of
Sciences of Uzbekistan.
The second manuscript is "Tukhfa-i muluk", the only manuscript of which is kept in the
main collection of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan. It is noteworthy
that both of these manuscripts, written in Persian, are now being studied separately and in
detail by the researcher.
The second manuscript is "Tukhfa-i muluk", the only manuscript of which is kept in the
main collection of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan. It is noteworthy
that both of these manuscripts, written in Persian, are now being studied separately and in
detail by the researcher.
According to article FA RU No. 1023 inv. On the margins of pages 140a-140b "Majmu'a-
i bayoz", which is kept under number According to the researcher, this gazelle was taken
from Devon Ali Safi. So, our researcher is faced with an important task - to find the "Devon"
of the poet.
Keywords and expressions: manuscript, manuscripts, ghazal-i Ali Safi, "Sharh-i
Masnavi", "Tukhfatu-l-muluk", faith, ethics, Sufism, irfan.
Кириш. Жаҳон илм-фани тараққиётига улкан ҳисса қўшган буюк
аждодларимиз бой мероси бугунги кунда дунё фондларида сақланиб
келинмоқда ва олимлар томонидан катта қизиқиш билан ўрганилмоқда.
Аждодларимизнинг дунёқараши, маънавий-эстетик олами, айниқса, қўлёзма
манбаларда ўзининг ёрқин, гўзал ифодасини топган бўлиб, бу манбалар
соғлом эътиқодли комил инсонни тарбиялашдек муҳим ва ғоят масъулиятли
ишда энг таъсирчан ва самарали воситалардан бири эканлиги аллақачон
эътироф этилган ҳақиқатдир.
Миллий-маънавий
қадриятларимиз
тикланиб,
қадимий
қўлёзма
меросимиз дурдоналарини ҳар томонлама янада чуқурроқ ўрганишга
давлат сиёсати даражасида жиддий аҳамият берилаётган
1
ҳозирги кунда биз
кўҳна маданий меросимизни, узоқ ўтмишга бориб тақаладиган миллий
тарихимизни теранроқ англаб етмоқдамиз.
Фахруддин Алий Сафий бин Ҳусайн Воиз Кошифий (ваф. 939/1533)дир.
Унинг ижоди дунёвий ва диний илмларнинг турли соҳаларини қамраб
олганлиги билан аҳамиятли. Фахруддин Алий Сафий асарлари, хусусан,
«Рашаҳот айну-л-ҳаёт»
2
да аждодларимиз илмий мероси орқали юксак
фазилатларга эга бўлган инсонни тарбиялаш, ёшларни динимиз асослари
орқали соғлом тафаккур ва пок ахлоққа тарғиб қилиш ғоялари ўз ифодасини
топган.
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қадимий қўлёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ
этиш ва тарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги
қарори // «Халқ сўзи» газетаси, 2017 й. 25 май, №103 (6797), -Б.1.
2
Бундан кейин «Рашаҳот» тарзида берилади.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
98
Фахруддин Алий Сафий Кошифий Ҳиравий илмий-адабий мероси. XV–
XVI аср мобайнида Ҳиротда яшаб, ижод этган шоир, етук маноқибнавис,
Мавлоно Фахруддин Алий Сафий Кошифий Ҳиравий, ҳақиқатан, ўз даврида
Ҳирот илмий-адабий муҳитининг етук алломаларидан, мумтоз адабиёт
вакилларидан бири ҳисобланади. У ўзига хос ижодий фаолияти ва илмий-
адабий мероси билан ўз даври тасаввуф адабиётига муносиб ҳисса қўшган
буюк ижодкордир.
Фахруддин Алий Сафий «Сафий» тахаллуси билан шеърлар ёзган. Унинг
манзума қасидалари, шеърий достонлари, шунингдек, «Рашаҳот айну-л-
ҳаёт» асарида юзга яқин рубоий, маснавийлари мавжуд.
Қуйидаги асарлар Алий Сафий қаламига мансуб асарлар сифатида
эътироф этилган: «Рашаҳот айну-л-ҳаёт» («Ҳаёт булоғидан томчилар»),
«Латойифу-т-тавойиф» («Ажойиб лутф сўзлар»), «Анису-л-орифин» («Ориф
зотларнинг ҳамроҳи»), «Ҳирзу-л-амон мин фитани-л-замон» («Замона
фитналаридан халос бўлиш учун омонлик чоралари»), «Фараснома-и
Сафий» («Сафийнинг от ҳақидаги достони»), «Одобу-л-асҳоб» («Биродарлик
одоби ёки Биродарлар учун одобнома китоби»), «Лавоиҳу-л-қамар»
(«Ойнинг кўринишлари»), «Манзума-и Маҳмуд-у Айоз» («Маҳмуд ва Аёз
ҳақида шеърий достон»), «Асрор-и Қосимий».
Тожикистонлик олим М. Неъматов ўз тадқиқотида Алий Сафийнинг яна
бир асари, яъни «Луғат-и Алий Сафий» («Алий Сафийнинг сўзлиги») ҳақида
ахборот берган
1
. ЎзР ФА ШИ фондида бу асар мавжуд эмас. Тожикистон
ФА Шарқ қўлёзмалари каталогида ёзилишича, мазкур «Луғат-и Алий
Сафий» қўлёзмаси Тожикистон ФА Шарқ қўлёзмалари фондида сақланади
ва асар муаллифнинг дастхат нусхаси бўлиши мумкин. Шахсий
архивимизда Алий Сафийнинг дастхати мавжуд бўлгани боис келгусида биз
бу асарни синчиклаб ўрганиб, бу масалага ойдинлик киритиш умидидамиз.
Алий Сафий ижодига оид янги топилмалар. Яқинда биз Алий Сафийнинг
шу кунга қадар номаълум бўлиб келган яна иккита янги асари қўлёзмасини
ва бир ғазалини аниқлашга муваффақ бўлдик.
Бу қўлёзмалардан бири ижодкорнинг “Шарҳ-и Маснавий” асаридир.
Мазкур асарнинг ягона қўлёзмаси ЎзР ФА ШИ фондида сақланиб
келинмоқда.
Иккинчи қўлёзма эса “Туҳфа-и мулук” номли асар бўлиб, бу асарнинг
ҳам ягона қўлёзма нусхаси ЎзР ФА ШИ асосий фондида сақланмоқда. Ҳар
икки асар форс тилида ёзилган. Ҳозирда биз ушбу ҳар икки қўлёзмани
алоҳида, тафсилотли тавсиф ва тадқиқ этишга киришганмиз.
Яқинда Ҳирот шоирлари шеърлари асосида тузилган баёзлар тўпламини
тадқиқи асносида Алий Сафий қаламига мансуб бир ғазалга дуч келдик
2
.
1
http://cheloveknauka.com/rashahotu-aynilhaet.
2
ЎзР ФА ШИ. Қ. №1023.-Б. 140а-140б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
99
№1023 инв. рақам остида сақланаётган “Мажмуъа-и баёз”нинг 140а-140б
варақ ҳошиясида “Ғазал-и Мавлоно Фахруддин Алий мутахаллас ба-Сафий”
сарлавҳаси остида шоирнинг ғазали келтирилган бўлиб, ғазал қуйидаги
мисралар билан бошланган:
Илоҳо, дар диёр-и меҳнатам ҳашмат паноҳе деҳ,
Зи дарду доғ-и ишқам тож-у тахт подишоҳе деҳ!..
(
Мазмуни:
Илоҳо, тириклик диёримда менга улуғвор омонлик ато қил,
Дардманд дилимдан доғланган ишқимга тож-у тахт, султонлик ато
қил!..)
Мазкур ғазал Алий Сафийнинг “Девон”идан олинганлиги аниқ. Галдаги
муҳим вазифамиз ижодкорнинг ана ўша “Девон”ини топишдан иборат
бўлмоқда.
Тошкент қўлёзма фондларида Алий Сафий Ҳиравий асарлари
қўлёзмалари. ЎзР ФА ШИ асосий фонди, Ҳ.Сулаймонов номидаги
қўлёзмалар фонди, ЎзР ФА Давлат адабиёт музейи фонди, Ўзбекистон
Мусулмонлари Идораси кутубхонаси, ҳақиқатан, охирги минг йилликда
яратилган илмий ва адабий манбалар хазинаси ҳисобланади. Мазкур қўлёзма
фондларида Алий Сафийнинг юқорида номлари келтирилган барча
асарларининг ўнлаб қўлёзма нусхалари ва тошбосма нашрлари сақланиб
келинмоқда. Биз қуйида Фахруддин Алий Сафийнинг Тошкент қўлёзма
хазиналаридан ЎзР ФА ШИ асосий фондида мавжуд асарлари нодир
қўлёзмалари тавсифи ва тадқиқи ҳақида қисқача сўз юритамиз. Шуни афсус
билан айтиш ўринлики, ижодкор қаламига мансуб мазкур асарларнинг
илмий-изоҳли замонавий нашрлари Ўзбекистонда ҳали-ҳамон амалга
оширилмасдан келинмоқда.
Алий Сафийнинг шоҳ асари «Рашаҳот»дан кейин иккинчи йирик, муҳим
асари, шубҳасиз, «Латойиф ат-тавойиф» асари ҳисобланади.
СВРда бу асар номи
فياوطلا فياطل
«Тонкие слова людей разных
категорий», яъни «Турли табақа вакилларининг нозик гўфт-у гўйлари»
шаклида берилган
1
. Бу асар ҳам форс тилида ёзилган.
Бу асарнинг ШИда ўн тўққизта нусхаси мавжуд ва улардан баъзиси,
масалан, №9333 инв. рақам остида сақланаётган нусхаси суқутлик (аввали
йўқ) нусхадир. Асарнинг нусхаларидан бири «Интихоб аз Латойифи-т-
тавойиф» деб номланган бўлиб, у атиги 13 варақ (26 саҳифа)дан иборат.
«Латойиф ат-тавойиф»нинг бу мухтасар нусхаси №4645 инв. рақам остида
сақланаётган китобдаги иккинчи асар ҳисобланади.
Тадқиқотимизда асарнинг ШИ қўлёзмалар хазинасида №3636/1 рақами
билан сақланаётган нусхасидан фойдаланилмоқда. Мазкур қўлёзма 21,5х26,6
см ҳажмда бўлиб, 119 варақ (238 саҳифа)дан иборат. Настаълиқ хатида, ҳар
1
СВР АН УзССР, Т.5. – Т.: изд. «ФАН» УзССР, 1960. – С.144.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
100
саҳифасида ўн уч сатрдан қилиб матн жойлаштирилган. Котиби Абдуллоҳ
Хўқандий. Қўлёзма ҳижр. 1253 сана (мил. 1837 й.)да китобат қилинган.
Асар қуйидагича бошланган (басмала, ҳамд ва салавотдан кейин):
ا و
ني
ىّمسم تسي هلاسر
و فياوطلا فياطلب
هنم و داشرلا ىلو الله و تسا باب هد راهجب فياطل
داعمو و ءدبملا
Шундан сўнг муаллиф асар бобларининг номланишини бирма-бир баён
қилган [15,1б-2а]:
ياطم زا ءىضعب ركذ رد و حازم بابحتسا نايب رد باتك نيا لوا باب باوبلاا سرهف و
ترضح ىاهب
ملاع لوسر
لس و هيلع الله ىلص
م
---
Биринчи боб
Ҳазрат Пайғамбар
соллаллоҳу алайҳи ва саллам
нинг саҳобаи
киромларга, ўз хонадони аҳлларига муборак ҳазил-мутойибалари зикри
баёнидан;
Иккинчи боб
маъсум имомлар – Чаҳорёри киромлардан эшитилган
нозик иборалар, уларнинг ҳазил-мутойибалари зикри баёнидан;
Учинчи боб
подшоҳларнинг ҳикоялари ва ўзаро ҳазил-мутойибалари зикри баёнидан;
Тўртинчи боб
амирлар, бекзодаларнинг ўзаро ҳазил-мутойибалари зикри
баёнидан;
Бешинчи боб
сипоҳийлар (ҳарбий одамлар, яъни лашкарбошилар
ва аскарлар)нинг ўзаро ҳазил-мутойибалари зикри баёнидан;
Олтинчи боб
фасиҳ ва балиғ, яъни сўзга чечан, гапни топиб гапирадиган инсонларнинг
ўзаро ҳазил-мутойибалари зикри баёнидан;
Еттинчи боб
машойих, уламо,
қозилар, фақиҳлар ва воъиз инсон-ларнинг ўзаро ҳазил-мутойибалари зикри
баёнидан;
Саккизинчи боб
олдин яшаб ўтган ҳаким (донишманд) зотлар ва
охирги давр ҳакимларининг ўзаро ҳазил-мутойибалари зикри баёнидан
иборат. Мазкур саккизинчи бобда Алий Сафий таъбирчилар ва мунаж-
жимларнинг ўзаро ҳазил-мутойибаларини ҳам нақл қилган.
Тўққизинчи боб
да шоирларнинг ўзаро ҳазил-мутойибалари;
Ўнинчи
боб
да шеър аҳли, яъни шоирларнинг ашъорида ўз аксини топган ажиб ва
ғаройиб бадиий лутфлар;
Ўн биринчи боб
да рижол (яъни, эр кишилар) ва
аёлларнинг ўзаро ҳазил-мутойибалари;
Ўн иккинчи боб
бахил кимсалар,
очофат одамлар ва ёш болаларнинг лутф сўзлари ҳақидадир.
Асар қуйидаги жумлалар билан тамомланган
1
:
راد رد رب رد مشج و شاب رظتنم دوش راب نيا هك دشاي اجك هك مربيم نآ ىراظتنا و ما هتيشن لاص و
رك و
داهن راطنق رد ار رظن
Асар колофонидаги ёзув
2
:
ب ىّمسم كرابملا نؤميم هكربتم هفيرش ءهخسن نيا دش مامت باهولا كلملا نوعب باتكلا تمت
فياطل
رب ناوتان ءهتسكش و بيرغو ريقح فيخن فيعض دي رد هدقرم الله هر ّون ماج ىانلاوم ترضح فيارظلا
اوج ىدنقوخ الله دبع ريصقت
هج زور رد هاكتسد تموكح تراما رماب ىره
ىناثلا عيبر هام مهن رد هبنش را
هنس
53
12
تفريزب مامتخا
طلغ زا ىلاخ تسين ىطخ جيه
طلغ زا ىلاخ تسيدقت طخ
1
ЎзР ФА ШИ. Қ. №3636/1. – Б. 119
а
.
2
ЎзР ФА ШИ. Қ. №3636/1. – Б. 119
а
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
101
ما تاملسملا و نيملسملا و تانمؤملا و نينمؤملا عيمجل و هيذاتسلاا و هيدلاول و ىل رفغا مهللا
بر و ني
نيملاعلا
رمع نماد كرم هكيزور
دننك اهر م
دننك ادج مدنب ز دنب هريت كاخ نيا
نآ ناميا وت راد هاكن بر اي
ىسك
دننك اعد ار نم دنسوب نم طخ نيك
«Латойиф ат-тавойиф»нинг яна бир нодир қўлёзма нусхаси №3655 инв.
рақам билан сақланади. Бу нодир нусха 1278/1863 йилда китобат қилинган,
настаълиқ хатида, жами 119
варақ (238 саҳифа)дан иборат. Кўчирувчиси –
Мулло Исмоил ибн Мулло Азимбой.
Асар қуйидагича бошланган (басмаладан сўнг)
1
:
ح تاولص فياظو و ىهلا داديمحت فياطل ىادا زا دعب
ًةولص هلآ و هيلع ىهانب تلاسر ترض
---
وك نينج
ريقف دي
سحلا نب ىلع ىدابم ىتبسن رقفب
فطل اب الله هدّيا ىفصلا اب رهتشملا ىفشاكلا ظعاولا ني
و صلاخ دعب راهن و ليل بّلقت و راكزور لوحت هطساوب هئامعست و عست ءهنس روهش رد نوج هك ىفخلا
محي و تاره رهش هلاس كي سبح زا تاجن
ب دور تاره دودب تايلب فانصا و تاضاير عاونا ل
زا هكرا
لابج
–
Мазкур нусханинг бошланиши юқоридаги нусха бошланишидан фарқли
экани яққол кўриниб турибди. «Асар бошланиши аслиятда қандай ўзи?»
деган саволга жавоб топишимиз учун ушбу асарнинг ё дастхат нусхаси
лозим ва ё ишончли нусхасидан китобат қилинган қўлёзмаси керак бўлади.
Асар қуйидагича тамомланган [18,119б]:
راد رد رب رد مشج و شاب رظتنم دوش راب نيا هك دشاي اجك هك مربيم نآ ىراظتنا و ما هتيشن لاص و
داهن راطنق رد ار رظن رك و
ن باهولا كلملا زعب باتكلا تمت
هنس فيارظلا فياطل ءهخس
1278
ش
لا ىادخ قيفوتب د
باتك نيا ماني
ت
لع مامت دش هعمج زور
رتس و امهبونذ ىلاعت الله رفغ ىاب ميظع لام نبا ليعامسا لام فيخي فيعضلا دي ى
باوصلاب ملعا اللهو امهبويع
Қуйидагилар китобнинг ўнг тарафи ҳошиясида қиялатиб ёзилган
[18,220б]:
ره
هك
مراد عمط اعد دناوخ
راك هنك هدنب نم هكناز
م
ديسر ناي ايم كرم زا رتشيب ديسر ناونعب ءهخسن نيا هك ركش
Шундан сўнг кейинги, яъни 221а саҳифада басмала ва унинг қуйисида
жами олти мисра форсий шеър ёзилган.
Мир Алишер Навоий одамлар таълим-тарбияси, қизиқишлари ва
эътиқодига кўра уларни бир неча табақаларга бўлган. Алишер Навоийнинг
фикрича, ўттиздан ортиқроқ табақалар бор
2
.
Алий
Сафий
«Латойиф
ат-тавойиф»да
мазкур
табақалардан
баъзиларининг ўзаро суҳбат, гурунг, мулоқот асносидаги «бадийҳатан»
(ҳозиржавоблик билан) айтган гап-сўзларини келтириш билан бирга ўша
шахслардан ҳар бирининг маънавий даражаси борлигига ҳам ишора қилган.
1
ЎзР ФА ШИ. Қ. №3655. – Б. 1
б
.
2
Навоий Алишер. Ўн беш томлик асарлар. Хазоинул-маъоний. Ғаройибус-сиғар. 1-том.
Нашрга тайёрловчи Ҳ. Сулаймон. – Т., 1963. – Б.12.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
102
«Латойиф ат-тавойиф» Эронлик олим Аҳмад Гулчин Маъоний
томонидан муқаддима, илмий-изоҳлар ва кўрсаткичлар иловаси билан нашр
этилган
1
. Китоб «Иқбол» нашриёти муҳри билан ЎзР ФА ШИга ҳадя
қилинган ва у институт қўлёзмалар асосий фондида №22624 рақами билан
сақланади. «Латойиф ат-тавойиф»нинг мазкур Эрон нашри билан асарнинг
Тошкент қўлёзма нусхалари матншунослик ва манбашунослигимиз нуқтаи
назаридан келгусида, албатта, қиёслаб тадқиқ этилиши лозим.
Умуман олганда, «Латойиф ат-тавойиф» мумтоз адабиётимизда анъана
бўлган бадиий-тарихий насрнинг йирик намунаси бўлиб, Алий Сафий
ижодида ўзига хос ўрин тутади.
2. «Анису-л-орифин» («Ориф зотларнинг ҳамроҳи»). Бу асарнинг
нафақат ШИ қўлёзмалар хазинасида ва умуман, Тошкент фондларида
қўлёзма, тошбосма ва ё литографик нашри нусхаси мавжуд эмас.
3. «Ҳирзу-л-амон мин фитани-л-замон» («Замона фитналаридан халос
бўлиш учун омонлик чоралари»). Бу асарнинг ШИ қўлёзмалар асосий
фондида жами 14 та қўлёзма нусхаси мавжуд бўлиб, бу асар ҳам форс
тилида ёзилган.
Биз тадқиқотимизда асарнинг ШИ қўлёзмалар хазинасида №9423 рақами
билан сақланаётган нусхасидан фойдаланмоқдамиз. Қўлёзма ҳижрий 1098
сана / милодий 1686 йилда кўчирилган. Котиб – Абу Толиб Абдулмалик.
Мазкур қўлёзма нусха 15х24,5 см ҳажмда, 108 варақ (216 саҳифа)дан иборат.
Настаълиқ хатида. Ҳар саҳифасида 21 сатрдан қилиб матн кўчирилган.
Асар қуйидагича бошланган (басмаладан кейин)
2
:
و تاريخلا رهظم هلى و دمحم انديس ىلع ملاسلا و ةولصلا و تاجردلا عفار و تاوعدلا بحم لله دمحلا
زا ىلاخريقح و تعاضب يب ريقف ديوك نينج دعب امأ تاكربلا رهطم
ظعاولا نيسحلا نب ىلع تعاطتسا
ىفشاكلا
هعومجم نيا هك ىفخلا فطلاب الله هدبا
هعطقم فورح صاوخ رب تسا
ىانسح ءامسا و ىنآرق
بر
تيبن لها مارك ترضحب تسا صوصخم و تسا هيفخ مولع سيافن زا هك ىناقرف تايآ و راوس و ىنا
—ملاسلا و ةولصلا مهيلع
4. «Фараснома-и Сафий» («Сафийнинг от ҳақидаги достони»).
Бу асарнинг нафақат ЎзР ФА ШИда бир дона литографик нашри
мустасно, биронта қўлёзма нусхаси, шунингдек, тошбосма нусхаси ҳам
топилмади. Аммо эронлик тадқиқотчи А.Г.Маъоний бу асар қўлёзмаси
ҳақида маълумот берган ва литографик нашри мавжудлигини ҳам айтиб
ўтган. «Фараснома-и Сафий» асари форс тилида ёзилган бўлиб, мазкур асар
от ҳақида ва айниқса, отлар парвариши билан боғлиқ бўлган бир қатор
жиҳатларни ўрганишда қўл келиши билан ҳам аҳамиятлидир.
5. «Одобу-л-асҳоб» («Биродарлик одоби» ёки «Биродарлар учун
одобнома» китоби).
1
)939 لاسب ىّفوتم( ىفص ىلع نيدلارخف انلاوم:فيلأت فئاوطلا فئاطل
تهإ و ىعسب ملاعا مجارت و هيشحت و حيحصت و همدّقم اب
مام
بقا تاراشتنا زا ىناعم نيجلك دمحا
هامرذآ ،نارهت لا
1336
،
424
صص :فئاوطلا فئاطل تسرهف ،ص
-
462
–
325
2
ЎзР ФА ШИ. Қ. №9423. – Б.1
б
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
103
ШИ қўлёзмалар асосий фондида мазкур асарнинг жами саккизта қўлёзма
нусхаси мавжуд.
Биз асарнинг ШИ қўлёзмалар хазинасида №11726 инв. рақами билан
сақланаётган нусхасидан фойдаландик. Қўлёзма ҳижр. 1284 сана / мил.
1867–1768 йилда кўчирилган бўлиб, 12,5х20,5 см ҳажмда ва жами 175 варақ
(350 саҳифа)дан иборат. Котиб – Мир Файзуллоҳ Тошкандий.
Асар қуйидагича бошланган (басмаладан сўнг)
1
:
بادلأا و فاصولاا نساحمب هئايلوا بولق هئاطع ليزج نم نّيز ىذلا لله دمحلا
انديس ىلع ةولصلا و
ل الله هثعب ىذلا
تلا ناسحاب هبادا و قلاخلاا مراكم متي
لآ ىلع ملاسلا و باب لك ىف بيدأ
نيبّدأتملا هباحصا و ه
--- دعب اما بايت زا لاب هبادآب
Қўлёзма колофонидаги ёзув
2
:
نانم كلم ةمحرب جاتحم نايصع رحب قيرغ نيا فيرش ءهخسن نيا تفاي مامت
ىدنكشات الله ضيف ريم
ه زا هبنشكي زور
تا دوب راهج داتفه و دص ود و رازه ترج
تفاي مام
ضملا ىداه اي نيمحارلا محرا اي
سر دايرف نيل
مراد عمط اعد دناوخ هك ره مراك هنك هدنب نم هكناز
Ушбу варақ тепасида котиб қалами билан
175
قرو
, яъни «175-варақ»
деган ёзув мавжуд. Аммо қаламда ёзиб қўйилган варақнинг рақами эса 179
кўрсатилган. Бунга китоб аввалида ёзилмасдан бўш қолдириб кетилган тўрт
варақ сабаб бўлган. Котиб уларни ҳисобга олмаган.
Асар одоб-ахлоқ масалаларига бағишланган. У ҳар бири тўрт фаслни ўз
ичига олган саккиз бобдан иборат. Асарда инсон одоби мавзуларга
ажратилган ҳолда панд-насиҳат тарзида тушунтириб берилган:
Биринчи
фасл
–
истеъзон
(бировнинг олдига кириш учун изн сўрамоқ),
салом,
мусофаҳа
(қўл бериб кўришмоқ),
муъонақа
(сафардан қайтганлар билан
қучоқлашиб кўришмоқ) ва
тақбил
(саломга жавоб қайтармоқ) одобидан;
Иккинчи фасл салом бермоқ одоблари баёнидан;
Учинчи фасл
мулоқот
одоблари баёнидан;
Тўртинчи фасл
суҳбат аҳлининг баъзи атвор ва аҳволи
зикридан иборат бўлиб, унда ўн тўрт одоб бор, яъни ухламоқ, либос киймоқ,
йўл юрмоқ, отга минмоқ, масжидда ўзини бошқалардан устун қўймаслик ва
бошқа кўплаб одоблар баён қилинган.
«Одобу-л-асҳоб» асари XIX асрда Муҳаммад Содиқ Кошғарий
томонидан туркий тилга таржима қилинган. Мазкур таржима Тошкентда
«Одобу-л-солиҳин» (Солиҳ зотлар одоби) номи билан литографик усулда
нашр бўлган. 1895 йилда эса Н.С.Ликошин тарафидан «Одобу-с-
солиҳин»нинг рус тилидаги қисқартирилган мазмуни эълон қилинган. 1889
йилда «Лахтин» босмахонасида чоп этилган. 1900 йилда мазкур таржима
Тошкентдаги «Порцев» матбаасида «Мусулмонликка оид материаллар
тўплами» (Сборник материалов по мусульманству)нинг иккинчи жилдида
1
ЎзР ФА ШИ. Қ. №.11726. – Б.1
б
.
2
ЎзР ФА ШИ. Қ. №.11726. – Б.79а.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
104
қайта нашр этилган. Мазкур нашрга асосланилган рус тилидаги асар матни
1992 йили «Камалак» нашриётида чоп қилинган
1
.
Мазкур асарнинг бир қисми «Одобу-л-асҳоб»дан» деган ном билан
замонавий ўзбек тилига таржима қилиниб, тўпламда берилган
2
. Умуман
олганда, мазкур асар ҳам бадиий-тарихий насрнинг йирик намунаси бўлиб,
Алий Сафий ижодида ўзига хос ўрин тутади.
6. «Лавоиҳу-л-қамар» («Ойнинг кўринишлари ҳақида»). Асар форс
тилида ёзилган.
Бу асар Алий Сафийга тегишлими ёки унинг отаси Мавлоно Ҳусайн Воиз
Кошифийгами? Бу саволга жавоб топиш учун мазкур асар қўлёзмаларини
яхшилаб тадқиқ этиш зарур.
«Лавоиҳу-л-қамар» асарининг ЎзР ФА ШИ қўлёзмалар хазинасида учта
нусхаси мавжуд бўлиб, аммо картотекада №8312/IV рақам билан
сақланаётган нусхасигина қайд этилган, холос.
Асарнинг ШИ қўлёзмалар хазинасида яна бир қўлёзма нусхаси мавжуд
бўлиб, у №8312/4 рақами остида сақланади. Биз асарнинг ана шу нусхасидан
фойдаландик. Мазкур қўлёзма ҳижр. 1234 сана / мил. 1819 йилда кўчирилган
бўлиб, 15х20 см ҳажмда. Хати настаълиқ, ҳар варақда 19 сатрдан қилиб
кўчирилган. Асар жами 60 варақ (120 саҳифа)дан иборат. Котиби –
Муҳаммад ибн Алий Асғар.
Асар қуйидагича бошланган (китоб номи ва басмаладан кейин)
[11,60б]:
ىلع لام تافينصت نم
---
هديب ىذلا لله دمحلا
رايتخلاا ةنمزا تمكح
دمحم هبيبح و هلوسر ىلع ةولصلا و رادتقلا ةردق هضيفب و
--- و ةراشاب ثوعبملا راتخملا نيملاا
ك ةملك تملع و ةبطعلا ةسلج راتخم رداق ءانث ءادا زا دعب اما
هناخراك لامعا دلقت زا رايتخا تسد ه
د بيرقت و تيشم و عادبا
ارسا هنازخ ر
وك وا تدارا و تردق ر
ام الله لعفي تسا هات
و ديري ام مكحي و ءاشي
ديهش وه و عمسلا ىقلا و بلق هل ناك نمل تاراّبس و تباوث راونا راثى
---
اللهديا ىفشاكلاب رهتشملا ىفصلا ىلع نيسح ريقف ريقح ديوك نينج
و ددمب نوج هك ىفخلا فطللاب
قيفوت قيفر ىرابسد
---
قيقحت
هك هلاسر
---
Асар матнида
قف ريقح
نيسح ري
ىفشاكلاب رهتشملا ىقهيبلا ىلع نبا
ёзилган, аммо кейин
نباва ىقهيبلا«ибн», «ал-Байҳақий» калималари ўчирилган, ҳошияда ىفصلا «ас-
Сафий» ёзиб қўйилган. Демак, котиб янглишиб, Алий Сафийга унинг отаси
Мавлоно Кошифийнинг «Байҳақий» нисбасини берган, аммо кейинчалик бу
хатони тузатган кўринади.
Муқаддима аввалидаги «
Чунин гўйад ҳақийр фақийр Ибн Ҳусайн Алий ас-
Сафий ал-муштаҳар би-л-Кошифий
» жумласи Алий Сафийнинг услубини
эслатади. Чунки унинг барча асарлари мана шундай бир хил услубда, яъни
«
Чунин мегўйад...
» деб бошлангани билан диққатимизни тортади.
1
Мухаммед Садык-и Кашгари. Кодекс приличий на Востоке (Адаб ул-салихын). – Т.:
«Камалак», 1992. 100 с.
2
Алий Сафий. «Одоб ул-асҳоб»дан. – Б. 89–103 // Аждодларимиз маънавий меросидан.
Масъул муҳаррир О.Бўриев. – Т.: «Фан», 2014. 160-б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
105
Асар ушбу жумлалар билан тамомланган
1
:
---
نم غارفلا عقو روملاا ريصت هيلا و رونلا متي و لمشلا عماج اللهو
م ّرحم رهش خيرات ىف هديوست
هنس مارحلا
1234
ةيوبنلا ةرجهلا نم
Кейин қуйидагилар чап тарафда сурх рангда қиялатиб ёзилган
2
:
فلا هنس ىنورزاكلا ىركسع يلع نب دمحم نامحرلا برل جاتحملا ريقفلا ريقحلا ليلذلا دبعلا هررح
عبرا نوثلث نيتئام
Асарнинг ШИ қўлёзмалар хазинасида №460 инв. рақамда яна бир
нусхаси мавжуд бўлиб, мазкур қўлёзма ҳижрий 1305 йилда кўчирилган,
21,5х26,6 см ҳажмда. Жами 127 варақ (254 саҳифа). Котиби номаълум.
Қўлёзма ўтган аср бошларида юртимизда «ўрис қоғози» номи билан
танилган замонавий қоғозга чиройли настаълиқда битилган.
Асар қуйидагича бошланган (басмаладан кейин)
3
:
كح ديب ىذلا لله دمحلا
ةضيقب و رايتخلاا هتم
هبيبح و هلوسر ىلع ملاسلا و ةولصلا و رادتقلاا هتغا هتردق
راتخي و ءاشي ام قلخي كبرد تاراشاب ثوعبملا راتخملا نيملاا دمحم
و راهطلاا داجملاا هلآ ىلع ملاسلا و
الله هديا ىفشاكلاب رهتشملا ىقهيبلا ىلع نب نيسح ريقح ريقف ديوك نينج موجنلاك ىباحصا--- رايخلاا هبحص
قيفوت قيفر ىرايتسود ددمب نوج هك ىفخلا فطلل اب
–
ШИ қўлёзмалар хазинаси картотекасида ҳам асар муаллифи «
Мавлоно
Ҳусайн ал-Воъиз ибн Алий ал-Байҳақий ал-муштаҳар би-л-Кошифий»
дир.
Қўлёзмада асарнинг Мавлоно Ҳусайн Кошифийга нисбат берилиши хато
бўлган. Чунки Мавлоно Ҳусайн Воиз Кошифийнинг асарлари рўйхатида бу
асар йўқ.
Демак, мазкур нусха кўчирилаётган вақтда котиб томонидан асар
муаллифи номи хато ёзилган ёки шундай хатолик мавжуд бир қўлёзмадан
китобат қилинган. Зеро, Алий Сафийга «Байҳақий», «ал-Байҳақий»
нисбаларининг берилишига ҳам мана шу хатолик сабаб бўлгани аниқ
бўлмоқда. Умуман олганда, мазкур асар ҳақиқатда кимга тегишли экани
борасида қатъий хулосага келинмагани учун ҳам юқоридаги чалкашлик
юзага келган. Бизнинг фикримизча, мазкур асар шу ҳолатида Алий Сафийга
тегишли. Аммо асарнинг қадимий қўлёзмаси – муаллиф даврида китобат
қилинган нусхаси топилсагина, асар Кошифийлардан қайси бирининг
қаламига мансуб экани аниқ бўлади.
Мазкур нусха ушбу жумлалар билан тамомланган
4
:
يا زا دعب
ش
ا
بتارم ن
دشاب لمكا و ىلعا هبترم دنج ره دوب ىرثا ناشيا هبترم بسحب ار ىكي ره
مهنم و سمشلا عماج اللهو دوب لمشا و متا ىو قح رد رايتخا
روملاا ريصت هيلا و رونلا
---
موي ةفيرشلا ةخسنلا ديوست نم غارفلا عقو دق
تبسلا
3
ةنس مارحلا ةجحلا ىذ
1305
فلا ىرجه
ةولص فلا
Асарда, асосан, инсон, унинг қадр-қиймати, қобилиятлари, феъл-
атворлари хусусида батафсил сўз юритилган бўлиб, муаллиф унда
1
ЎзР ФА ШИ. Қ. №8312. – Б.119
б
.
2
ЎзР ФА ШИ. Қ. №8312. – Б.119
б
.
3
ЎзР ФА ШИ. Қ. №460. – Б. 1
б
-2
а
.
4
ЎзР ФА ШИ. Қ. №460. – Б. 126
б
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
106
инсоннинг илм-у ирфон, касб-ҳунар, чиройли ахлоқ билан юксак даражалар
топиши, аксинча бўлса, қадрсиз бир жонзот ҳолига тушиши мумкинлиги,
охир-оқибат аянчли оқибатларга гирифтор бўлиши каби масалаларга кенг
тўхталган.
Мазкур асар таълим-тарбия йўналишида бир қатор жиҳатларни
ўрганишда қўл келиши билан ҳам аҳамиятлидир.
7. «Манзума-и Маҳмуд ва Айоз» («Маҳмуд ва Аёз ҳақида шеърий
достон») ва 8. «Асрор-и Қосимий». Бу икки асарнинг наинки ШИда ва
умуман, Тошкент қўлёзма фондларида ҳозирча қўлёзма нусхаси, шунингдек,
тошбосма ва литографик нашрлари ҳам топилмади. Эронлик тадқиқотчи
А.Г.Маъоний «Манзума-и Маҳмуд ва Айоз» ҳамда «Асрор-и Қосимий»
ҳақида маълумот берар экан, бу икки асар форс тилида ёзилганлиги, ҳатто
«Манзума-и Маҳмуд ва Айоз» асарнинг литографик нашри мавжуд эканини
ёзган
1
.
Баъзи нашрларда Фахруддин Алий Сафий Имом Шаҳобиддин Абу Ҳафс
Умар Суҳравардий (ваф. 1234 й.)нинг
نويع
ا ل
اقح
قيارطلا حاضيإ و قي
«Уйуну-л-
ҳақойиқ ва изоҳу-т-таройиқ» (Ҳақиқатлар булоғи ва тариқатлар изоҳи)
асарини арабчадан форс тилига таржима қилгани айтилган
2
. Афсуски бу
асарнинг ҳам ЎзР ФА ШИ фондида ва умуман, Тошкент қўлёзма
фондларида биронта ҳам қўлёзма нусхаси, шунингдек, тошбосма ва
литографик нашри ҳам топилмади.
Хулоса. Алий Сафий асарларининг Эрон нашрларини Тошкент қўлёзма
фондларида мавжуд қўлёзмалари билан ўзаро қиёслаганимизда, шу нарсага
қатъий амин бўлдикки, ижодкор асарларининг Тошкент қўлёзма нусхалари
қадимийлиги, матнларининг тўлиқ экани билан замонавий илмий
нашрлардан фарқ қилади. Литографик ва тошбосма нашрларнинг ҳам кўп
жойларида чалкашликлар учрайди. Алий Сафий асарларининг Тошкент
қўлёзма нусхалари мана шу жиҳатдан ғоят катта илмий аҳамиятга эгадир.
Фахруддин Алий Сафий ўзидан бой илмий-адабий мерос қолдирган.
Унинг асарлари ўзига хос услубда, маҳорат билан ёзилгани учун ҳам
асарларининг юзлаб қўлёзма ҳолида китобат қилиниб, бизгача етиб келгани
сўзимизнинг яққол далилидир. Ижодкорнинг эътиқодий, ахлоқий,
тасаввуфий-ирфоний қарашлари чуқур акс этган меросини чуқур тадқиқ
этган ҳолда илм-у маърифатга чанқоқ халқимизга етказиш галдаги муҳим
вазифаларимиздан бири ҳисобланади.
1
Мавлоно Фахруддин Алий Сафий. Латойиф ат-тавойиф. – Теҳрон, 1373/1953. – Б.8.
2
Ўрта аср шарқ алломалари энциклопедияси. – Самарқанд, 2016. – Б. 353–354.
