SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
122
УМУРЗОҚОВ БАҲРИДДИН
Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), ТДШУ
“Рашаҳот” асарида қўлланган адабий илмлар
ва шеърий санъатлар
Аннотация. Ушбу мақола XVI асрда яшаб, ўзидан бой илмий мерос қолдирган
етук маноқибнавис ва тазкиранавис олим Фахруддин Алий Сафий ибн Ҳусайн Воиз
Кошифий Ҳиравийнинг (1463–1533) илмий-адабий мероси, хусусан, унинг Хожа
Убайдуллоҳ Аҳрорга бағишлаб ёзган «Рашаҳот айну-л-ҳаёт» (Ҳаёт булоғи том-
чилари) асари мисолида муаллифнинг адабий илмларни қўллаш маҳорати
тадқиқига бағишланган.
“Рашаҳот” асари мумтоз адабиётимиз бадиий насрининг етук намунасидир.
Аммо асардаги шеърий жанрлар ва уларда қўлланилган бадиий –адабий санъатлар
алоҳида тадқиқот мавзуси сифатида ўрганилмаган. Мақолада, асосан, мана шу хусус
тадқиқ ва таҳлил этилган бўлиб, Алий Сафий Ҳиравийнинг истеъдодли шоир сифа-
тида ўзининг эпик-адабий асари -“Рашаҳот”нинг шаклини ва мазмунини бойитишда
балоғат ва фасоҳат илмларидан, шеърий жанрлар ва санъатлардан қанчалик унумли
фойдалангани ҳақида тафсилотли сўз боради.
Таянч сўз ва иборалар: “Рашаҳот айну-л-ҳаёт”, маноқиб, шеърий жанрлар,
шеърий ва бадиий санъатлар, ҳусн-и таълил, адабий илмлар, баён илми, ташбиҳ,
кинояли ташбиҳ, муҳораза илми.
Аннотация. Данная статья посвящена научному и литературному наследию
Фахруддина Али Сафи ибн Хусейна Ваз Кашифи Хирави (1463–1539), зрелого ученого
манакибнави и тазкиранави, жившего в XVI веке и оставившего богатое научное
наследие («Капли Источника жизни»), а также изучению авторского мастерства
применения литературных наук на примере произведения.
“Рашахот” - зрелый образец прозы нашей классической литературы. Однако
поэтические жанры в произведении и использованное в них литературное и худо-
жественное искусство не изучались как отдельная тема исследования. Статья
посвящена использованию Али Сафи Хирави наук зрелости и красноречия, поэтических
жанров и искусства для обогащения формы и содержания своего эпического
литературного произведения «Рашахот» как талантливого поэта.
Опорные слова и выражения: «Рашахат айн ал-хайат», манакиб, илм-и адабий
(поэтические жанры), поэтическое и художественное искусство, хусн-и таълил,
литературные науки, илм-и байон (повествовательная наука), ташбих, ташбих-и кинойа
(сатирический ташбих), илм-и мухараза.
Abstract. This article focuses on the scientific and literary legacy of Fakhruddin Ali
Safi ibn Hussein Vaz Kashifi Khirawi (1463-1539), a mature manakibnavi and
tazkiranavi scholar who lived in the 16th century and left a rich scientific legacy ("Drops
of the Source of Life"). ) is devoted to the study of the author's skill in the application of
literary sciences on the example of a work.
"Rashakhot" is a mature sample of the prose of our classical literature. However, the poetic
genres in the work and the literary and artistic art used in them were not studied as a separate
research topic. The article is devoted to Ali Safi Khiravi's use of puberty and eloquence, poetry
and art to enrich the form and content of his epic literary work "Rashakhot" as a talented poet.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
123
Keywords and expressions: "Rashakhot ainu-l-hayot", manokib, poetic genres, poetic
and artistic art, khusn-i ta"lil, adabiy ilmlar (literary sciences), ilm-i bayon (narrative
science), tashbih, kinoyal-i tashbih (satirical tashbih), ilm-i muharazа.
Етук маноқибнавис, «Хожагон тариқати нақшбандийя-аҳрорийя сулуки
тазкирачиси»
1
, дея таърифланган Мавлоно Фахруддин Алий Сафий, ҳақи-
қатан, ўз даврининг етук алломаларидан, мумтоз адабиёт вакилларидан бири
ҳисобланади. Фахруддин Алий Сафий Ҳиравийга оламшумул машҳурлик
олиб келган асар бу унинг“Рашаҳот” асаридир.
“Рашаҳот” асари мумтоз адабиётимиз бадиий насрининг етук намунаси
сифатида эътирофга лойиқ. Аммо ундаги шеърий жанрлар ва санъатлар
алоҳида тадқиқот мавзуси сифатида ўрганилмаган. Алий Сафий истеъдодли
шоир сифатида ўз асарининг шаклини ва мазмунини бойитишда шеърий
жанрлар ва санъатлардан унумли фойдаланган.
“Муқаддима” қисмида маснавий жанрига оид 6 байтдан иборат шеър
ўрин олган. “Мақола” қисми турли жанрлардаги 106 та шеърдан ташкил
топган бўлиб, улар жами 212 байтни ташкил қилади.
“Муқаддима”да муаллиф қаламига мансуб 3 байт (6 мисра) мавжуд
бўлиб, у маснавий жанрида ёзилган. “Мақола” қисмида эса жами 107 та
шеър келтирилган, булардан 4 таси ғазал, 3 таси қасида, қолганлари қитъа ва
рубоий жанрларида ёзилган шеърлардан иборат. “Мақсад-и аввал” деб
номланган биринчи фасл (яъни, биринчи боб)да келтирилган шеърлар сони
7 та, байтлар сони 13 та бўлиб, улар жами 26 мисрани ташкил этган. Бу
қисмда ўндан ортиқ шахс вафотига бағишлаб ёзилган рубоий-шеърларни
кўрамиз. Улар “таърих” деб номланган. Бу “таърих” шеърларининг охирги
мисрасининг охирги жумласи ёки ибораси ва ёки охирги сўзи абжад
ҳисобига айлантирилса (яъни, арабий ҳарф унинг муқобили бўлган, уни
ифодалайдиган хос саноқ сонга айлантирилса), ҳосил бўлган саноқ сон ўша
шахснинг вафот этган санасини ифодалайди.
Алий Сафий “Рашаҳот”да келтирган “таърихлар” бу жанрга тегишли
ажойиб, ғоят чиройли таърих намуналаридир. Масалан, Абдураҳмон Жо-
мийнинг вафот санасига Қуръон-и карим ояти билан “таърих” чиқарилга-
нини кўрамиз: “...Ва ман дахалаҳу кона оминан!” (Ояти кариманинг маъ-
носи: Кимки унинг ичига, яъни Каъба-и муаззама – Масжид-и Ҳаромнинг
ичига кирди, демак, у ҳар қандай хавф-хатардан омонда (бўлди). Ушбу
арабий ибора абжад ҳисоби билан ҳисобланса, 1492 бўлади. Бу Абдураҳмон
Жомийнинг вафот санасидир.
“Мақсад-и дуввум” деб номланган иккинчи бобда мавжуд шеърлар жами
47 та бўлиб, улар 94 байтдан иборат. Бу шеърлардан 6 таси фард (бир
мисрадан иборат шеър) жанрига оид, қолганлар шеърлар қитъа ва рубоий
жанрларида ёзилган шеърлардир. Бир мисра шеър билан бир катта қасида
1
Ўрта аср шарқ алломалари энциклопедияси. – Самарқанд, 2016. – Б. 353.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
124
маъно-мазмунни ифодалаш мумкин. Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор кўпинча фард
айтиш билан бирон шахс ҳақида ва ёки у ёки бу воқеага ўз нуқтаи назарини,
фикрини билдирар экан, буни фард айтиб баён қилиш билан кифоялангани-
ни кўрамиз. Бундан мақсад эса бир оғиз сўз билан ўз шахсий муносабатини,
фикр-мулоҳазасини атрофидаги инсонларга билдириб қўйишдир. Масалан,
“
Наъра камтар зан, ки наздик аст Ёр
” (Мазмуни: Камроқ наъра торт, чунки
Ёр яқинингдадир, яъни Аллоҳ таоло сендан узоқда эмас. У сенга маънан
жуда ҳам яқиндир. Ҳатто У сенинг шоҳ томирингдан – жон томирингдан
ҳам сенга яқинроқдир!).
Ва ниҳоят ”Рашаҳот”нинг “Хотима” қисмида шеърлар жами 2 тани ташкил
қилган. Улардан биринчиси бу Мавлоно Абдураҳмон Жомийнинг Хожа Убай-
дуллоҳ Аҳрор Валийнинг вафотига бағишлаб ёзган катта қасида-
марсия
(таъзиянома)сидир. Иккинчи шеър Алий Сафий қаламига мансуб “таърих”
(рубоий) бўлиб, унда “Рашаҳот”нинг тамомланиши абжад билан ифодаланган.
Алий Сафий маноқибнавис ва шоир сифатида “Рашаҳот” асарининг
матнида мазмун билан бир қаторда бадииятга, хусусан поэтик мукаммал-
ликка ҳам алоҳида эътибор берган. Асарнинг узоқ муддатда ёзилгани, яъни
ўн етти йиллик бир муддатда тамомлангани ҳам бундай муваффақиятни
таъминлашга хизмат қилган бўлса, ажаб эмас. У насрда балоғат, фасоҳат
усулларини ўз ўрнида ва меъёрида қўллай олган бўлса, назмда эса шеърнинг
вазн, қофия, радиф каби унсурларини моҳирона қўллаш баробарида гўзал
бадиий шакл ва санъатлардан ҳам унумли фойдаланганини кўрамиз:
Омад “Рашаҳот”и мо касийру-л-баракот,
Чун об-и Хизр мунфажир аз об-и ҳайот.
Йобанд муҳосибон-и санжийда сифот,
Таърих-и тамомаш аз ҳуруф-и
تاحشر
(Рашаҳот).
(Баракаларга тўла бўлган бизнинг “Рашаҳот” асаримиз,
Ҳаёт булоғидан отилиб чиққан Хизр суви эди.
Ёқимли сифатларга эга бўлган ҳисобдонлар,
Унинг ёзилиш тарихини تاحشر
ҳарфларидан топурлар.)
Ушбу мисралар унинг шоирона истеъдоди билан бирга абжад (арабий
ҳарфлар билан сон-саноқни ифодалаш илми) орқали тарих ёзишда ўзига хос
қобилият соҳиби бўлганидан дарак бериб туради. Асар номи (
تاحشر
) ўша
асарнинг ёзиб тугалланган санасини, яъни ҳижрий 909 санани билдириши,
ҳақиқатан, ижодкор қобилиятининг ўзига хослигига далолат қилади. Шуни
алоҳида таъкидлаш ўринлики, биринчидан, Алий Сафий ўзининг отаси
Ҳусайн Воиз Кошифий каби деярли барча асарларига абжад ҳисобида мақ-
тов ва эътироф этишга арзийдиган “таърих”лар ёзган. Иккинчидан, балоғат
ва фасоҳат илмларини чуқур эгаллаган бу ижодкор “таърих” жанрида шеър
ёзишликда замондошлари ва ўзидан кейинги ижод аҳли орасида анча
пешқадам бўлганлигини кўрсатади. Бу хусусда биз юқорида “Рашаҳот”
асаридан мисоллар келтирдик. Бинобарин, бу “Рашаҳот” асарида муаллиф
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
125
услубига хос бадиий тасвир усулларини икки гуруҳга (қуйидаги гуруҳларга)
ажратиш мумкин:
1. Алий Сафий ижоди учун характерли бўлган ҳам маънавий, ҳам лафзий
шеърий санъатлар “
Рашаҳот
” асарида ҳам ўзининг тўлиқ ифодасини топганлиги;
2.Бевосита “
Рашаҳот
” асарининг илмий мазмунини ёрқинроқ ифода-
лашга қаратилган бадиий санъатларнинг ўринли қўлланганлиги (ҳусн-ит
таълил, жамъ ва тақсим, лафф-у нашр, нидо, иқтибос, в.б.лар)дир.
“Рашаҳот” асари муқаддимасида Алий Сафий бадиий санъатлардан энг
аввало
للاهتسلإا ةعارب
(“бароат-и истиҳлол”) санъатини моҳирона қўллаган.
Яъни, ижодкор ўз асарини моҳирлик, сўзга чечанлик билан бошланган. Бунда
унинг мухотаб (суҳбатдош, китобхон)нинг илк бошданоқ диққатини тортади-
ган, калом (сўз, гап)га ва умуман, асарга қизиқиш уйғотадиган балоғатли
жумлалар тузгани катта аҳамият касб этган. Зеро,
ибтидо
(бошланиш)нинг энг
яхшиси “
бароат-и истиҳлол”
га эга бўлган
калом
(жумла)дир.
“Ҳусни таълил”нинг нима эканлигини англашимиз учун қуйидаги
маълумотга диққат қилишимиз лозим бўлади. Атоуллоҳ Ҳусайний ўз асари
“Бадойиъу-с-санойиъ”да қуйидаги ҳикоятни келтган: ”Абу Муқотил Зарир
қуёшнинг Мезонга ўтар куни бўлган
Меҳржон
(яъни, Наврўзга ўхшаган кун,
ҳосил байрами)нинг биринчи кунида ўша замон ҳокими бўлган Доъий
Алавий ҳузурига кириб келди ва унга ушбу байтни ўқиди:
نايرشب نكل و ىرشب لقت لا
ناجرهملا موي و ىعادلا ةزع
(
Мазмуни
:
Дема “Бир хушхабар!”, балки икки хушхабардур:
Доъийнинг азиз бўлган куни ва меҳржон куни(нинг кириб келиши).
Доъий шоирнинг сўзларидан ёмон фол олди ва “Эй, кўр (сўқир)! Меҳр-
жон кунини шундай сўзлар билан бошлайдими?” деди. Баъзиларнинг
айтишича, у шоирни ташқарига олиб чиқиб ташлашни ва унга эллик таёқ
уришни буюрди ва деди: ”Адаб (унинг ақлини киритиб қўйиш, яъни жазо-
лаш) уни мукофотлашдан кўра яхшироқдир”
1
.
Маълумки, калом (гап-сўз) айтишдан бирон мақсад бўлади. Агар сўзловчи
сўзининг аввалини шу мақсадга мос равишда бошласа, “
бароат-и истиҳлол”
санъатини қўллаган ҳисобланади. Араб балоғатида бу санъатнинг бир турида
мақсад тўғридан-тўғри айтилмай, нозик ишоралар воситасида ифодаланиши
таъкидланади
2
. “Бароат-и истиҳлол”нинг бу турини ажам олимлари “ҳусн-и
таълил” ёки “ҳусн-и ибтидо санъати” деб алоҳида ном билан атаганлар
3
.
Аслини олганда бу бадиий санъат, яъни “ҳусни таълил” Қуръон-и карим
услубидир. Чунки Қуръон-и карим аввалида унинг жамики мақсадига ишо-
1
Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъу-с-санойиъ. Форсчадан А.Рустамов таржимаси. –Т.,1981. –
Б.253-254.
2
Рустамий Салима. Ўрта асрлар балоғат илмида тилшиносликка оид қарашлар. –Т., 2019. –Б.94.
3
Қаранг: Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъу-с-санойиъ. Форсчадан А.Рустамов таржимаси. –
Т.,1981. –Б.252.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
126
ра қилиш бор. Масалан, барчамизга маълумки, Каломуллоҳ “Фотиҳа” сураси
билан бошланган ва ушбу муборак сурада энг аввало Исломга, яъни
тавҳид
(Яратувчининг якка-ю ягоналиги)га, сўнгра Қуръон мавзулари (пайғамбар-
ларнинг қиссалари ва ҳукм оятларига даъват (чақириқ) борлигини кўрамиз.
Қуръони каримдаги барча юзлаб тавҳид оятлари, аҳком ва қиссаларга нозик
ишора “Фотиҳа” сурасида мавжуддир.
Шунга кўра, сўзини “Фотиҳа” сураси билан бошлаган киши сўзини
Қуръони карим билан бошлаган бўлур. Чунки “Фотиҳа” сураси “Қуръон-
нинг онаси, асоси” ҳақида ҳадислар
ворид бўлган
(ривоят қилинган)дир.
“Фотиҳа” деб номланишига сабаб улуғ сура бўлгани учун , шунингдек, бу
муборак сура Қуръоннинг аввали, яъни очувчисидир.
1
“Рашаҳот” асарининг басмала ва ҳамд, яъни “Би-смиллоҳ...” ва “ал-ҳамду
лиллоҳ...” билан бошлангани “
бароат-и истиҳлол”
санъатидан, бошқача
қилиб айтганда “
ҳусн-и таълил”
бадиий санъатидандир:
سدقلاا هضيفب نيفراعلا بولق ىلع مكحلا و قياقحلا تاحشر شر نمل دمحلا ميحرلا نمحرلا الله مسب
لاا رهظملا ىلع ةولصلا و مدقلاا
مت
---
(Таржимаси:
ар-Раҳмон ар-Раҳим Аллоҳ таоло номи билан. Ҳамд, яъни
мақтовлар бўлсин Ўзининг мцқаддас ва қадим файзи ила ориф банда-
ларининг қалбларига ҳикматлар ва ҳақиқатларнинг томчиларини ёғдирган
Зот - Аллоҳгаким
,...)
Алий Сафий нафақат “Рашаҳот”да, бошқа барча асарлари аввалида авва-
лида ҳам бадиий санъатлардан кўпроқ “ҳусн-и таълил”ни моҳирона қўлла-
ганини кўриш мумкин. Аммо “Рашаҳот” асарининг аввалидаги “ҳусн-и
таълил” худди Абдураҳмон Жомий асарлари аввалида қўлланилган
ҳусн-и
таълиллар
каби бетакрордир. Демак, бундан шундай хулосага келиш
мумкин: Алий Сафий Ҳирот илмий-адабий мактабининг етук устозлари -
забардаст сўз усталари Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Ҳусайн Воиз
Кошифий ва бошқа ижодкорлар билан ижодий мусобақага киришган ва
натижада яхшигина муваффақиятларга эриша олган.
Назм ва насрга ўзгача жозибадорлик бағишлайдиган, асар муаллифининг
ижодкорлигини, адиблигини белгилайдиган, қалам соҳибининг ўзига хос
қобилият ва услуб эгаси эканлигига далолат қиладиган нарсалардан яна
бири
баён илми
ҳисобланади. Ижодкор баён илмининг турларидан унумли
фойдалана олса, ана шундай муваффақиятга эришади.
“Рашаҳот” асарида ижодкор
ташбиҳ, мажоз, истиора, киноя
каби баён
илмининг турларидан ғоят ўринли фойдаланганини кўриш мумкин.
هيبشت
Ташбиҳ
. Баён илмининг илк тури ҳисобланган ташбиҳнинг илмдаги
энг қисқа таърифи бу
бир нарсани бошқасига ўхшатиш
дир.
2
1
Қаранг: ЎзРФА ШИ. Л.16228
ثيداحلاا زومار حرش
-
ص ، لوقعلا عماول
235
2
Зиёуддинова М. Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмийнинг “Мафотиҳ ал-улум” асарида поэтика
(Аруз, қофия, бадиият илми истилоҳлари тарихига оид). –Т.,2001. –Б.47.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
127
Алий Сафий ташбиҳ санъатини “Рашаҳот”нинг муқаддимасида ғоят
чиройли ўзига хос услубда қўллаганини кўрамиз. Масалан, у “
Ҳазрат Хожа
Убайдуллоҳдан эшитишга мушарраф бўлганим маъноли гап-сўзлардан бахтиёр
бўлар эдим ва уларни қувва-и ҳофизада
(хотирада)
“Ка-амсоли-л-луълии-л-
макнун”
(Сура-и Воқеа, 22-оят)
сақлар ҳамда парвариш қилур
(яъни, унутиб
қўймаслик учун вақт-вақти билан ёд этиб турар)
эдим
”, деб ёзган. Маълумки,
ояти каримада Жаннат ҳурлари дурга ўхшатилган, яъни Жаннат ҳурлари худди
қуёш нури тегмаган, ҳатто бегона кўзлар назари тушмаган дур-маржонлар
мисолидир. Алий Сафий эса Хожа Убайдуллоҳ Аҳрорнинг сўзларини дур-
маржонга ўхшатмоқда. Бу ўхшатиш бағоят балоғатли ва фасоҳатли услубдадир.
Яъни, ташбиҳда янгича услуб қўллаш, демак.
ةياتكلا هيبشت
–
هياتك هيبشت
Кинояли ташбиҳ
. Балоғат устозларидан Атоуллоҳ
Ҳусайнийга кўра мазкур ташбиҳнинг таърифи бундай: “Сўзлагувчи ўз
кўнглида бир нимани бир нимага
ташбиҳ
(ўхшатиш) қилур ва каломда
ташбиҳ одотини
(яъни, ўша ўхшатган нарсасини) келтирмас ва мушаббаҳни
(ўхшатган нарсасини) мушаббаҳ биҳ (ўхшатилгани нарса) лафзи била таъбир
этар”.
1
Унинг энг қисқа таърифи мана бундай: ташбиҳда ўхшатиш ва
ўхшовчи зикр қилинмайди.
2
“Рашаҳот”да 130-байтда ташбиҳнинг кинояли рукни қўлланилганини
кўрамиз:
Байт.
Бар остон-и иродат, ки сар наниҳод кас-е,
Ки лутф-и дўст ба рўяш даричаш накушуд
.
3
(
Мазмуни
: Киши
иродат
(хоҳиш, истак) остонасига қадам қўймаса,
Дўст лутфи унинг юзига дарча очмайди.)
“Рашаҳот” муаллифи ўз асарида адабий илмларнинг ўн икки тури бўлган
луғат (сўзнинг тилдаги мутлақ жиҳати) илми, сарф (сўзнинг ўзгариши)
илми, иштиқоқ (сўз ясалиши) илми, наҳв (сўзларнинг гаплардаги таркиб
қоидалари) илми, маъоний (балоғат ва фасоҳат) илми, баён (ташбиҳ, мажоз,
истиора, киноя каби услублар
)
илми, аруз (назм вазнлари) илми, қофия
(мисраларнинг ҳамоҳанг қилиб тугатиш қоидалари) илми, иншо (турли
мактуб, рисола, ҳужжатлар ёзиш қоидалари) илми, шеър фарзи (шеърга баҳо
бериш илми, танқид, баҳолаш илми), муҳораза (тарихий воқеа ва ривоят-
лардан, салафларнинг сўз ва адабий асарларидан ўз ўрнида оқилона фойда-
лана билиш илми) ва расму-л-хат (ёзув санъати, ҳарф шакллари ва имло
билими)дан унумли фойдаланилганини кўрамиз.
Асарда муҳораза илми (тарихий воқеа ва ривоятлардан, салафларнинг сўз
ва адабий асарларидан ўз ўрнида оқилона фойдалана билиш илми)га
1
Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъу-с-санойиъ. Форсчадан А.Рустамов таржимаси. –Т.,1981. –Б.213 .
2
Рустамий Салима. Ўрта асрлар балоғат илмида тилшиносликка оид қарашлар. –Т., 2019. –
Б.155-156.
3
“Рашаҳот” , Қ.№ 33/2. 122 а саҳифа. ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи
фонди; Рашаҳоту айнил-ҳаёт. Учланчи фасл. Хос сўзлар баёни. 32-рашҳа. –Т.,2004. Б.350.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
128
далолат қиладиган юзлаб ўринлар мавжуд. Буларнинг энг мукаммали,
шубҳасиз, “Васиятнома-и Хожа Абдулхолиқ” рисоласидир.
Тошкент, Теҳрон ва Туркия қўлёзма фондларида «Васиятнома-и Хожа
Абдулхолиқ»нинг рисола шаклида ўнлаб қўлёзма нусхалари мавжуд.
«Васиятнома-и Хожа Абдулхолиқ» рисоласи замонавий турк тилига
«Abdülhalık-ı Gücdüvanı Hazretlerının Nasıhatlerı» номи билан таржима
қилиниб, нашр этилган.
1
Мазкур нашр нафақат Истанбул қўлёзма фонд-
ларидаги нусхалар асосида, балки «Рашаҳот» матни таркибидаги «Васиятно-
ма-и Хожа Абдулхолиқ дар Одоб-и тарийқат» асосида таржима қилингани
маълум бўлди. Асарни илоҳиёт фанлари доктори, проф. М.А.Жўшан замо-
навий турк тилига таржима қилган бўлиб, ушбу таржимани доктор
Н.Йилмаз Туркияда 2009 йилда қайта нашр эттирган
2
. Ушбу таржима
матнида васиятлар сони 36 тани ташкил қилган.
Агар «Рашаҳот»даги «Васиятнома-и Хожа Абдулхолиқ дар Одоб-и
тарийқат» асарнинг Эрон қўлёзмаси матни, Туркия нашри матни билан
қиёсланса, асарнинг бошланиши ва тугашида, сўз ва ибораларида анчагина
фарқлар кўзга ташланади. Аммо бу уч васиятнома маъно-мазмун ва моҳият
жиҳатидан бир хилдир.
Масалан, Туркия нашридаги «Васиятнома-и Хожа Абдулхолиқ» рисоласи
таржимаси билан «Рашаҳот» таркибидаги «Васиятнома-и Хожа Абдулхолиқ»
қиёслаб кўрилганда, Туркия нашридаги «Васиятнома-и Хожа Абдулхолиқ»
рисоласи «Рашаҳот» таркибидаги рисоладан таржима қилинмагани маълум
бўлди. «Васиятнома»нинг туркча таржимасидаги васиятлар тартиби Эрон
нусхаси ва Рамзий Кобулий «Васиятнома»сидаги васиятларнинг кетма-кетли-
гини эслатади ва уларнинг эркин таржимасига ўхшайди. «Васиятнома»нинг
туркча таржимаси «Рашаҳот» таркибидаги рисоладан фарқ қилади.
Рисола нусхаларининг текстологик-матний қиёс натижаси шуни кўрсат-
моқдаки, «Рашаҳот» таркибидаги
تقيرط بادآ رد ءهمان تيصو
(«Васиятнома-и
Хожа Абдулхолиқ дар Одоб-и тарийқат») рисоласи Эрон нусхаси, Рамзий
Кобулий «Васиятнома» нусхалари қўлёзмалари ва Туркия нашридан ҳажман
ва лафзан ва ҳатто, маъно-мазмунан ҳам фарқ қилади. Назаримизда, Алий
Сафий «Васиятнома»ни ўзига хос тарзда ихчамлаштириб, уни янги бир
бадиий ижод маҳсули шаклига келтиришга ўз имконияти доирасида ҳаракат
қилган ва бунга эриша олган.
“Рашаҳот” асарининг тили араб, форс-тожик адабий тилларининг юксак
намунаси эканлиги билан ҳам аҳамиятлидир. Бундан “Рашаҳот” муаллифининг
ўз асаридаги энг кичик хусусгача, масалан, ҳар бир лафзга, яъни сўзнинг товуш
жиҳати, талаффузига эътиборли бўлгани англаш мумкин. Академик А.
Рустамийга кўра, Илм-и одоб, яъни адаб илмларига тааллуқли мазкур илмларни
1
Coşan Esad M. Mehmed Zahıd Kotku. – Istanbul: «Server ıletışım», 2009. 166 s.
2
Ўша асар, – S.147-152.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
129
эгаллаган олимгина “адиб” деб аталади. Ўз асарларида, хусусан, “Рашаҳот”
асарида адабий илмлар, бадиий санъатларни ўзига хос қўллай олган Фахруддин
Алий Сафий, ҳақиқатан, XVI аср Ҳирот алмий-адабий мактабининг етук адиби,
Хожагон тариқатининг моҳир маноқибнависидир
.
URAZOVA RANO
doctor of philosophy PhD, IIAU
Once again about the images of Paurva and Trayetaona
in the Yashty of Avesta
Abstract. In this article discussed questions about the essence of the character of mythologic hero
Traeton, god and Human being in the sacred book of zoroastrism of Avesta. In the context a legend
about Paur in the anthem Ardv Sur Anakhit is revealed little knawn visible function of this god in the
capacity of Sunrise Colors. In addition, interrelation between Paurva and Thraetaona ought to look
throngh the fight between unbelieving moral evil, to the first truth “the best faith” in Ahura Мazda,
protecting the second.
Keywords and expressions: Faridun, Traetona, Azhi Dahaka, Ardvi Sura, Paurva,
boatman, Zoroastrianism, Atvya, Bogolyubov, proof, punishment, conviction.
Аннотация. Ушбу мақолада Авестонинг зардуштийликнинг муқаддас китоби-
даги мифологик қаҳрамон Траэтон, худо ва Инсон характерининг моҳиятига оид
саволлар муҳокама қилинди. Контекстда Ардв Сур Анахит мадҳиясидаги Паур ҳақ-
идаги афсонада бу худонинг Сунрисе Cолорс сифатидаги унчалик маълум бўлмаган
кўринадиган функцияси очиб берилган. Бундан ташқари, Паурва ва Тҳраэтаона
ўртасидаги ўзаро боғлиқлик имонсиз ахлоқий ёвузлик ўртасидаги курашдан иборат
бўлиши керак, биринчи ҳақиқатга Аҳура Маздадаги "энг яхши эътиқод", иккинчисини
ҳимоя қилиш керак.
Таянч сўз ва иборалар: Фаридун, Траэтона, Ажи Даҳака, Ардви Сура, Паурва,
қайиқчи, зардуштийлик, Атвя, Боголюбов, далил, жазо, ҳукм.
Аннотация. В данной статье рассмотрены вопросы сущности образа мифо-
логического героя Траэтона, бога и Человека в священной книге зороастризма
Авесте. В контексте легенды о Пауре в гимне Ардв Сур Анахит раскрывается
малоизвестная видимая функция этого бога в качестве Цветов Восхода Солнца.
Кроме того, взаимоотношения между Паурвой и Траэтаоной должны рассмат-
риваться сквозь призму борьбы между неверующим нравственным злом и первой
истины «наилучшей веры» в Ахура Мазду.
Опорные слова и выражения: Фаридун, Траэтона, Ажи Дахака, Ардви Сура, Паурва,
лодочник, зороастризм, Атвья, Боголюбов, доказательство, наказание, осуждение.
Among the mythological plots of the Avesta, a special place is occupied by the
image of Traetona, who defeated the evil Azhi Dahaku. Judging by the content of
the monument, Traetona is a representative of the famous family of the righteous
Zoroastrians Atvya. However, often, the image of Traetona is seen as a deity, the
