SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
108
ÔÀËÑÀÔÀ
//
ÔÈËÎÑÎÔÈß
// PHILOSOPHY
СУЛАЙМОНОВ
ЖАСУР
Катта
ўқитувчи
,
ТошДШИ
Ибн
Халдун
қарашларида
географик
детерминизм
ғоялари
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
араб
-
мусулмон
ижтимоий
тафаккурининг
машҳур
мутафаккири
Абу
Зайд
Абдураҳмон
ибн
Халдун
(1334–1406)
ижтимоий
-
фалсафий
қарашларидаги
географик
детерминизм
ғоялари
таҳлил
этилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
Муқаддима
”,
географик
детерминизм
,
жамият
,
геосиёсат
,
геостратегик
манфаатлар
,
биринчи
иқлим
,
иккинчи
иқлим
,
учинчи
иқлим
,
олтинчи
ва
еттинчи
иқлим
.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируется
идеи
географического
детерми
-
низма
в
социально
-
философских
взглядах
известного
мыслителя
арабо
-
мусуль
-
манской
социальной
мысли
Абу
Заида
Абдурахмана
бин
Халдуна
(1334–1406).
Опорные
слова
и
выражения
:
“
Мукаддыма
”,
географический
детерминизм
,
общество
,
геополитика
,
геостратегические
интересы
,
первый
климат
,
второй
климат
,
третий
климат
,
шестой
и
седьмой
климаты
.
Abstract.
This article analyzes the ideas of geographical determinism in the socio-
philosophical views of the famous thinker of Arab-Muslim social thought Abu Zayed
Abdurahman bin Khaldun.
Keywords and expressions:
"Mukaddima", geographical determinism, society, geo-
politics, geostrategic interests, the first climate, the second climate, the third climate, the
sixth and seventh climates.
Ижтимоий
фалсафа
оқимлари
орасида
географик
детерминизм
оқими
алоҳида
ўринга
эга
.
Мазкур
оқим
кейинчалик
дунёнинг
сиёсий
,
мафкуравий
ва
иқтисодий
жабҳаларида
кенг
таъсирга
эга
бўлган
геосиёсат
ва
геостратегик
ман
-
фаатлар
каби
трендларнинг
ривожланишига
асос
бўлди
. XIV
асрнинг
машҳур
мутафаккири
Абу
Зайд
Абдураҳмон
ибн
Халдуннинг
ижтимоий
-
фалсафий
қа
-
рашларида
географик
детерминизмга
асосланган
фикрлар
илгари
сурилган
.
Абу
Зайд
Абдураҳмон
ибн
Халдуннинг
ижтимоий
-
фалсафий
қарашлари
мутафаккирнинг
“
Муқаддима
”
асарида
ифодаланган
.
Ибн
Халдун
мазкур
асарининг
таркиби
ҳақида
шундай
ёзган
: “
Ушбу
китобимнинг
муқаддимаси
олти
қисмдан
иборат
”
1
.
Асарнинг
биринчи
қисмида
мутафаккир
инсоннинг
жамият
ва
табиатдаги
ўрни
ҳамда
мақоми
ҳақидаги
фикрларини
қуйидагича
баён
қилган
: “
Файла
-
суфлар
гапи
билан
айтганда
“
Инсон
табиатан
ижтимоий
мавжудотдир
”,
у
1
Ибн
Халдун
.
Ал
-
Муқаддима
. –
Ал
-
Қоҳира
:
Дор
ал
-
китаб
Ал
-
Мисрий
ва
ал
-
Лубнаний
,
1999. –
Б
. 17.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
109
бошқалар
билан
биргалашиб
яшаши
керак
.
Бундай
бирлашмани
ифодалаш
учун
улар
“
шаҳар
”
сўзидан
фойдаланадилар
.
Ижтимоий
,
жамоавий
ҳаётнинг
маъноси
ҳам
шудир
ва
буни
қуйида
шарҳлаймиз
:
Аллоҳ
инсонни
шундай
яратдики
,
у
озиқ
-
овқат
билангина
ҳаёт
кечира
олади
.
У
бандасига
ҳаёт
кечириши
учун
озиқ
-
овқат
топишга
тафаккур
ва
лаёқат
инъом
қилди
.
Лекин
бир
инсон
ўзи
учун
керакли
бўлган
озуқани
ёлғиз
ҳолда
топишга
имкон
топа
олмайди
.
Масалан
,
бир
кунлик
буғдойни
истеъмол
қилиш
учун
,
буғдойни
ун
қилиб
тортиш
керак
,
хамир
қилиш
керак
ва
ниҳоят
пишириш
керак
.
Инсон
юқоридаги
уч
ҳаракатни
амалга
ошириш
учун
турли
иш
қуролларини
ишлатади
.
Иш
қуроллари
эса
темирчи
,
дурадгор
,
кулол
каби
турли
ҳунар
-
мандлар
томонидан
ясалади
.
Агар
инсон
буғдойни
ҳеч
қанақа
ишлов
бермасдан
ғалла
сифатида
истеъмол
қилса
ҳам
,
донни
олиш
учун
турли
ҳаракатларни
бажаришга
мажбур
бўлади
,
донни
экиш
,
ўриб
олиш
,
янчиш
керак
бўлади
.
Бу
ишларни
ҳам
амалга
ошириш
учун
турли
ҳунарлар
маҳ
-
сули
бўлган
меҳнат
қуролларидан
фойдаланилади
.
Бу
ишларни
бир
киши
бажариши
мумкин
эмас
,
озуқани
тайёрлаш
,
уни
истеъмолга
етказиш
учун
кўп
кишиларнинг
меҳнати
зарурдир
.
Инсонлар
ўртасидаги
ўзаро
ёрдам
улар
-
нинг
эҳтиёжларини
қондиришга
етарлича
куч
беради
.
Ҳар
бир
инсон
ўз
ҳаётини
ҳимоя
қилишда
бошқа
кишиларнинг
ёрдамига
эҳтиёж
сезади
.
Аллоҳ
борлиқни
яратганда
,
ҳайвонларни
жисмонан
кучли
қилиб
яратган
,
бандаларини
эса
уларга
қараганда
кучсиз
қилиб
яратган
.
Масалан
,
от
,
арслон
,
ҳўкиз
,
фил
инсондан
жисмоний
жиҳатдан
бир
неча
баробар
кучлидир
.
Ҳайвонлар
ўртасидаги
яшаш
учун
кураш
табиийдир
.
Аллоҳ
ҳар
бир
ҳайвонга
бошқасини
овлаш
ёки
бошқасидан
ҳимояланиш
учун
алоҳида
қурол
берган
,
яъни
танасининг
бирор
аъзосини
кучли
қилиб
яратган
.
Аллоҳ
инсонга
куч
ўрнига
тафаккур
ва
қўл
инъом
этган
.
Инсон
тафаккур
ва
қўл
воситасида
ҳунар
билан
шуғулланади
.
Ҳунар
эса
ҳайвон
тана
аъзоларини
ўрнини
босувчи
қуролларни
инсонга
берган
.
Найза
шох
ўрнини
,
қилич
–
ўткир
тирноқ
,
қалқон
эса
қалин
тери
ўрнини
босган
.
Лекин
инсон
ёлғиз
ҳолда
йиртқич
ҳайвонга
қаршилик
кўрсата
олмаган
,
ўзини
ҳимоя
қила
олмаган
.
Қуролларни
тайёрлаш
учун
бир
инсоннинг
кучи
етарли
эмас
.
Ҳимоя
қуролларини
тайёрлаш
учун
кўп
ҳунарлар
ва
бошқа
меҳнат
қуроллари
зарурдир
.
Инсонга
ҳамма
соҳада
бошқа
инсонларнинг
ёрдами
зарур
,
агар
ўзаро
ёрдам
бўлмас
экан
,
инсон
ўзини
озуқа
билан
таъминлай
олмайди
.
Инсон
қуролсиз
ўзини
ҳимоя
қила
олмайди
.
Уни
ҳайвонлар
маҳв
этишади
ва
инсон
зоти
заволга
юз
тутади
.
Агар
ўзаро
ёрдам
,
ҳамжиҳатлик
бўлса
,
инсон
озуқа
билан
ҳам
таъминланади
,
ҳимоя
учун
қуролга
ҳам
эга
бўлади
.
Шундагина
Аллоҳнинг
инсон
зотининг
мавжуд
бўлиши
ва
давом
этиши
ҳақидаги
иродаси
бажарилади
”
1
.
Шундай
қилиб
,
инсон
зоти
учун
бирлашиш
зарур
экан
.
Ибн
Халдун
инсон
ҳаёти
учун
жамоа
бўлиб
яшашнинг
зарурлигини
таъкидлаб
ўтган
.
Шунингдек
,
мутафаккир
жамият
шаклланишида
меҳнат
тақсимотининг
аҳамиятига
ҳам
эътибор
бериб
ўтган
.
1
Избранные
произведения
мыслителей
стран
Ближнего
и
Среднего
Востока
:
Ибн
Халдун
«
Введения
». –
М
., 1965. –
С
. 321.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
110
Мўътадил
иқлимда
яшовчилар
меҳнат
қуролларидан
фойдаланган
ҳолда
уйларини
тош
пойдеворда
қуришади
ва
безак
беришади
.
Улар
олтин
,
кумуш
,
темир
,
мис
,
қўрғошин
,
қалайдан
фойдаланишади
.
Маҳсулот
айирбошлашда
кумуш
ва
олтиндан
фойдаланишади
ва
ҳаётларида
қатъий
ўлчов
бирлик
-
ларини
ўрнатишган
.
Мағриб
,
Сурия
,
Жанубий
ва
Шимолий
Ироқ
,
Синд
ва
Хитой
аҳолиси
шу
тарзда
яшайдилар
.
Шунингдек
,
Андалусия
,
франклар
,
галисийлар
ва
уларга
қўшни
халқлар
ҳам
мўътадил
иқлимда
истиқомат
қилишади
.
Энг
мўътадил
минтақалар
сирасига
Сурия
ва
Ироқ
киради
,
улар
марказда
жойлашган
.
Номўътадил
иқлимлар
биринчи
,
иккинчи
,
олтинчи
ва
еттинчи
иқлимлардир
.
Ушбу
иқлимлар
аҳолисининг
ҳаёт
тарзи
,
урф
-
одати
мўътадил
иқлим
аҳолисиникидан
кескин
фарқ
қилади
.
Улар
турар
жой
-
ларини
тупроқ
ва
қамишдан
қуришади
.
Номўътадил
иқлим
яшовчилари
дон
ва
ўт
истеъмол
қилишади
,
дарахт
япроқлари
ёки
ҳайвон
терисидан
кийим
сифатида
фойдаланишади
.
Бу
халқларнинг
кўпчилиги
кийимсиз
ҳам
истиқо
-
мат
қилишади
.
Уларнинг
озуқалари
ҳам
ўзгача
бўлиб
,
мўътадил
иқлим
халқлари
озуқаларидан
тубдан
фарқ
қилади
.
Номўътадил
иқлим
аҳолиси
маҳсулот
айирбошлашда
қимматбаҳо
метал
-
лардан
фойдаланишмайди
.
Улар
тўлов
сифатида
мис
,
темир
ёки
теридан
фойдаланишади
1
.
Ушбу
иқлимлар
аҳолиси
турмуш
тарзи
ҳайвонлар
турмуш
тарзига
ўх
-
шашдир
.
Биринчи
иқлим
аҳолиси
бўлган
суданликлар
чангалзорларда
ва
ғор
-
ларда
ҳаёт
кечиришади
,
улар
ҳайвонлардек
яшайдилар
.
Суданликлар
ўт
билан
озиқланишади
,
шунингдек
,
улар
одамхўрлик
ҳам
қилишади
.
Уларнинг
эътиқо
-
ди
номаълум
,
илм
-
фан
билан
шуғулланишмайди
.
Суданликлар
ҳаёт
тарзи
ҳайвонларникидан
фарқ
қилмайди
.
Баъзи
бир
шажара
билан
шуғулланувчи
олимлар
табиат
кучлари
илмидан
бехабар
ҳолда
,
суданликларнинг
териси
қора
-
лигини
афсонат
билан
боғлашади
.
Улар
берган
маълумотларга
кўра
суданлик
-
лар
Нуҳ
пайғамбарнинг
ўғли
Хом
авлодлари
бўлиб
,
Нуҳ
ўғли
Хомни
лаънатла
-
ганлиги
учун
унинг
авлодлари
қора
тусли
бўлган
эмиш
.
Бу
олимлар
суданлик
-
ларнинг
қора
тусли
эканлиги
сабабини
қидиришганда
,
табиатнинг
иссиқ
ва
совуқ
ҳавоси
ва
уларнинг
тирик
жонзотларга
таъсирини
ҳисобга
олмаганлар
2
.
Биринчи
ва
иккинчи
иқлим
аҳолиси
рангининг
қоралиги
иссиқ
ҳавонинг
инсон
терисига
таъсири
билан
боғлиқ
.
Бу
иқлимларда
қуёш
йил
бўйи
зенитда
туради
.
Қуёш
нури
жуда
ҳам
кучли
бўлиб
,
юқори
ҳарорат
инсон
-
ларга
таъсир
қилади
ва
уларнинг
ранги
қора
тусни
олади
.
Шимолда
жойлашган
олтинчи
ва
еттинчи
иқлимлар
аҳолиси
тери
ранги
совуқ
ҳаво
натижасида
оқ
тусни
олган
.
Бу
иқлимларда
қуёш
зенитга
чиқмай
-
ди
,
шимолга
борган
сари
иссиқ
ҳарорат
пасайиб
боради
,
совуқ
кучайиб
боради
,
инсонларнинг
териси
ранги
эса
оқариб
боради
.
1
Ибн
Халдун
.
Ал
-
Муқаддима
. –
Ал
-
Қоҳира
:
Дор
ал
-
китаб
Ал
-
Мисрий
ва
ал
-
Лубнаний
,
1999. –
Б
. 18.
2
Ҳотамий
Сайид
Муҳаммад
.
Ислом
тафаккур
тарихи
. –
Т
.:
Минҳож
, 2003. –
Б
. 241.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
111
Суданликларнинг
шимол
томондаги
тўртинчи
ва
еттинчи
иқлимларда
яшайдиган
қардошлари
оқ
туслидирлар
.
Тўртинчи
иқлимнинг
жанубида
яшовчи
қардошлари
ранги
эса
қора
туслиги
билан
ажралиб
турадилар
.
Бу
эса
инсон
териси
ранги
ҳаво
ҳароратига
боғлиқ
эканлигини
кўрсатади
.
Бирор
бир
ҳудуд
аҳолисининг
табиий
хусусиятларини
уларнинг
аждодига
боғлиқ
афсоналарга
ва
эътиқодларга
боғлаш
хатодан
бошқа
нарса
эмас
,
бу
табиий
ҳодисаларнинг
моҳиятини
билмасликдир
.
Ибн
Халдун
инсон
териси
ранги
,
яшаш
тарзи
,
урф
-
одатлари
географик
омил
-
ларнинг
таъсирига
боғлиқ
равишда
ўзгаришини
таъкидлаб
ўтган
.
Мазкур
жиҳат
-
лар
мутафаккир
таълимотидаги
географик
детерминизм
ғояларининг
ёрқин
намунаси
бўлиб
,
уни
ўз
даври
учун
жуда
катта
ютуқ
сифатида
баҳолаш
мумкин
.
Ибн
Халдун
асарининг
биринчи
қисмдан
қуйидаги
фикрлар
ҳам
ўрин
олган
: “
Бу
дунёни
кузатар
эканмиз
,
борлиқдаги
ҳамма
ҳодисалар
тартиб
ва
қонуниятлар
асосида
рўй
беришини
гувоҳи
бўламиз
.
Бу
ҳодисалар
бир
-
бири
билан
ўзаро
боғлиқ
ва
бир
-
бирига
айланади
.
Дунё
мўъжизалари
бу
билан
тўхтаб
қолмайди
.
Бу
моддий
дунёни
ҳис
қилишдан
бошланади
.
Унсурлар
дунёсида
ер
унсури
сувга
,
кейин
ҳаво
унсурига
,
кейин
олов
унсурига
босқичма
-
босқич
ўтиб
,
дунёдаги
ҳамма
нарсанинг
бир
-
бирига
боғлиқлигидан
далолат
беради
.
Мураккаб
жисмлар
дунёсини
кузатадиган
бўлсак
,
у
минераллардан
бошланади
,
кейин
ўсимликлар
,
кейин
ҳайвонлар
,
булар
ҳаммаси
ҳайратланарли
даражада
тартиб
билан
жойлашган
.
Минераллар
қатлами
тугаганидан
кейин
,
ўсимликлар
дунёси
бошланади
.
Ўсимликлар
дунёси
тугаганидан
кейин
,
маса
-
лан
,
пальма
ва
узум
,
пайпаслаш
билан
сезиш
мумкин
бўлган
чиғаноқлар
ва
шиллиққуртлар
,
ҳайвонот
дунёси
бошланган
.
Сезиш
лаёқатига
ва
ақлий
ҳара
-
катларга
эга
бўлган
,
лекин
тафаккури
бўлмаган
маймунлар
дунёсидан
тафаккурга
эга
инсон
ажралиб
чиқди
.
Бунга
қадар
ҳайвонот
дунёси
кенгайиб
,
турли
хил
ҳайвонлар
ва
жонзотлар
тури
кўпайиб
кетди
”
1
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
биринчидан
,
Ибн
Халдун
субстанция
сифатида
олин
-
ган
унсурлар
масаласига
ҳам
тўхталиб
ўтган
.
Мутафаккирнинг
унсурлар
ҳақида
-
ги
фикрлари
унинг
машшойийунларга
бўлган
эътиборидан
далолат
беради
.
Иккинчидан
,
Ибн
Халдуннинг
инсонни
маймунлар
дунёсидан
ажралиб
чиққанлиги
ҳақидаги
фикрлари
арабча
матнда
кузатилмаган
.
Бу
Бациева
-
нинг
русча
таржимасидан
олинган
бўлиб
,
масалага
марксистик
,
бирёқлама
ёндашишнинг
оқибатидир
.
Лекин
мутафаккир
асарида
дунёнинг
табиий
ри
-
вожланиши
,
инсон
эса
ёввойи
дунёдан
тафаккури
ёрдамида
кишилик
жамиятига
айланганилигини
таъкидлаб
ўтган
.
Учинчидан
, XIV
аср
араб
мутафаккири
Ибн
Халдуннинг
қарашларида
географик
детерминизм
оқимининг
илдизлари
ўз
аксини
топган
.
Замонавий
фанда
XVIII
асрда
яшаган
француз
мутафаккири
Ш
.
Монтескье
географик
детерминизм
оқимининг
асосчиси
ҳисобланади
.
Ибн
Халдунни
ҳам
Шарқда
ушбу
оқимнинг
асосчиларидан
бири
деб
ҳисоблаш
мумкин
.
1
Избранные
произведения
мыслителей
стран
Ближнего
и
Среднего
Востока
:
Ибн
Халдун
«
Введения
». –
М
., 1965. –
С
. 323.
