SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
114
ва машаққатли меҳнатини ҳукумат раҳбари ҳам Самарқанд конферен-
циясида алоҳида қайд этиб ўтди: “Бугунги фурсатдан фойдаланиб, сизларга,
сизларнинг тимсолингизда эса сизларнинг ҳамкасбларингизга – олимлар, та-
рихчи-шарқшунослар, археологлар, антропологлар, сарғайиб кетган қадимги
қўлёзма ва саҳифалар устида кўз нурини тўкиб машаққатли меҳнат қилаёт-
ган бошқа кўплаб соҳаларнинг мутахассисларига самимий миннатдорлик
билан мурожаат қилиб айтмоқчиман: сизларнинг саъй-ҳаракатларингиз ту-
файли ўтмишда яратилган инсоният тафаккури хазинаси бугунги авлодлар
ва замондошларимиз учун хизмат қилмоқда, олис-олис даврлар ва цивили-
зацияларнинг ажойиб ва сирли олами ўзини намоён этмоқда”
1
.
Лойиҳа ишлари даврида кўплаб мулоҳазалар юзага келмоқда, уларнинг
барчаси лойиҳа сўнгида яратилиши кўзда тутилган ўқув-услубий қўллан-
мада алоҳида хулосалар асосида батафсил баён этилади. Улардан бирини
ушбу мақоланинг хулосаларидан бири сифатида ҳам айтиш мумкин. Жумла-
дан, юқорида зикр этилган қарорларда Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ
қўлёзмалари марказига республикадаги барча ноёб қўлёзма ва тошбосма
асарларнинг электрон реестрини тузиш вазифаси юклатилган ва бу борада
ишлар олиб борилмоқда. Мазкур йўналишдаги ишни тарихий ҳужжатларга
ҳам қўллаган ҳолда, республикамиздаги барча тарихий ҳужжатлар коллек-
цияларининг реестрини тузиш, юқоридаги эзгу мақсадларни яна ҳам тўл-
дирувчи ишлардан бири бўлади.
ҚОРИЕВ ОДИЛЖОН
Тарих фанлари номзоди, ТошДШИ ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номидаги
Шарқ қўлёзмалари маркази
Термизлик алломалар илмий меросини ўрганиш масаласи
Аннотация.
Мақола ўрта асрларда яшаб ижод этган термизлик олимларнинг илм-
фаннинг турли йўналишларида қолдирган илмий мероси ва бу мероснинг ўрганилиши маса-
ласига бағишланган. Бу минтақадан етишиб чиққан олимлар гуманитар, шу жумладан,
ислом илмлари билан бир қаторда, аниқ фанлар соҳасида ҳам самарали меҳнат қилиб,
ўнлаб асарлар ёзганлар. Бу асарлар қўлёзмалари нусхалари жаҳоннинг турли мамлакатлари
қўлёзмалар хазиналарида сақланади. Бу асарларни имкон даражасида аниқлаб, уларни
ўрганиш ва нашр қилиб, халқимизга етказиш муҳим вазифа ҳисобланади.
Таянч сўз ва иборалар:
Мерос, қўлёзма, нусха, Мовароуннаҳр, фиҳрист, хазина, Термиз,
аллома, ислом илмлари, гуманитар соҳа, аниқ фанлар, адабиёт, фалакиёт, ҳандаса.
1
Президент Ислом Каримовнинг «Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг
тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” мавзусидаги
халқаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутқи. “Халқ сўзи”, 2014 йил 16 май.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
115
Аннотация.
Статья посвящена вопросу изучения научного наследия ученых – выходцев
из Термеза. Ученые региона трудились в различных направлениях точных и гуманитарных
наук. Они оставили достаточно большое научное наследие. В статье указываются объек-
тивные и субъективные трудности, связанные с изучением этого научного наследия и
предлагаются пути их решения.
Опорные слова и выраженя:
наследие, рукопись, копия, Маверауннахр, каталог, сокро-
вищница, Термез, деятель, исламские науки, гуманитарная сфера, точные науки, лите-
ратура, астрономия, хранилище.
Summary.
The article is dedicated to the subject of the study of the scientific heritage of
scholars from Termez. It is known that Termez from the Middle Ages was accepted as one of the
scientific centres of Mawarannahr and Khorasan. The scholars of the region worked in different
directions of the fileds of sciences such as natural sciences and humanitarian sciences. As a
result, they have left a great scientific heritage. In this article the authir tries to indicate objective
and subjective difficulties, connected with the studyof this scientific heritage and he gives his own
suggestions on how to solve them.
Keywords and expressions
: The heritage, manuscript, the Middle Ages, Mawarannahr, cata-
logue, scientific centres, Termez, Islamic science, natural sciences, Literature, Astronomy, funds.
Мамлакатимизда иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маънавий соҳаларда
амалга оширилаётган туб ўзгаришлар, ютуқ ва муваффақиятлар мутлақо
ҳақли равишда мустақиллик йиллари билан боғланади. Айниқса, маънавият
соҳасида амалга оширилаётган ишлар мисолида буни янада яққол кўриш
мумкин. Ўрта асрларда яшаб ижод этган аждодларимиз илмий даҳоси инсо-
ният тараққиётининг минглаб йилларга истиқболини белгилаб берган олам-
шумул тарихий аҳамиятини ҳаётнинг ўзи тасдиқлаб берди. Буюк аллома-
ларимиз қолдириб кетган бебаҳо илмий мероснинг аксарият қисми мамла-
катимиз ўз мустақиллигини қўлга киритмагунича минглаб қўлёзмалар қати-
да қолиб келгани ҳам айни ҳақиқат. Энг ачинарлиси, бу бебаҳо бойликдан
Ғарб мамлакатлари аллақачон ўрганиб, баҳраманд бўла бошлаганда ҳам, биз
бу неъматдан бебаҳра қолиб келдик. Мустақилликнинг дастлабки йиллари-
даноқ аждодларимизнинг илмий меросини рўёбга чиқаришга бўлган ҳара-
катлар бошлаб юборилди. Бу, айниқса, мустақилликдан олдинга даврларда
мутлақо тақиқланган соҳа бўлган ислом илмлари мисолида равшан намоён
бўлади. Ўтган йигирма йилдан ортиқ вақт давомида аждодларимизнинг бу
соҳадаги илмий меросини тадқиқ қилиш ва халқимизга етказиш бўйича
самарали меҳнат қилинди. Бу борада бошқа мутахассислар қатори шарқ-
шунос манбашунос олимларнинг меҳнатлари алоҳида ўрин тутади.
Ўтган 2014 йили Самарқандда бўлиб ўтган “Ўрта асрлар Шарқ алло-
малари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг замонавий цивили-
зация ривожидаги роли ва аҳамияти” мавзуидаги халқаро конференцияда
мамлакатимиз Президенти бу соҳа мутахассисларининг заҳматли ишларига
эътибор қаратиб “
Бизнинг халқимизда “Илм билан шуғулланиш — игна билан
қудуқ қазиш билан баробар” деган мақол бор. Ана шу игна билан қудуқ
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
116
қазиётганлар бор бўлсин!”
1
деган сўзлари шарқшунос, тарихчи олимлар
меҳнатига берилган юксак баҳо бўлди. Албатта, назаримизда, бу сўзлардан
шу соҳада меҳнат қилувчи ҳар бир мутахассиснинг кўкси тоғдек кўтарилиб,
бир ғайратига минг ғайрат қўшилди. Мамлакатимиз раҳбари мазкур маъру-
зада билдирган юксак баҳо билан бир қаторда, шарқшунос, тарихчи олимлар
олдида турган вазифаларни ҳам белгилаб бердилар. “
Бугун ҳеч бир муболағасиз
айтиш мумкин ва буни мен алоҳида қайд этмоқчиман, ўрта асрлар Шарқ
даҳоларининг буюк кашфиётларидан иборат илмий мероснинг чуқур қатлам-
лари ҳали тўлиқ ўрганилмаган ва ўз тадқиқотчиларини кутмоқда
”
2
. Дарҳақи-
қат, мамлакатимиздаги мавжуд қўлёзмалар хазиналарида илм-фаннинг турли
соҳаларига оид ўн минглаб жилд қўлёзма асарлар сақланмоқда. Дунёда энг бой
қўлёзма хазиналаридан бири ҳисобланмиш Тошкент давлат шарқшунослик
институти ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ қўлёзмалари мар-
кази хазинасида бир неча ўн минг жилд қўлёзма асарлар сақланади. Шарқ-
шунос олимлар қатор йиллар давомида бу маданий маънавий бойликни тадқиқ
этиб, халқимиз қўлига етказиш борасида тинмай меҳнат қилиб келмоқдалар.
Шунга қарамай, бизнинг бу бойлигимиз шу қадар салмоқлики, ўтган даврда
амалга оширилган ишлар нечоғлиқ самарали бўлмасин, қилиниши лозим
бўлган ишлар ниҳоятда кўп. Юртбошимиз ўз нутқларида Самарқандда халқаро
конференцияни ўтказишдан кўзланган мақсадлар ҳақида гапириб: “Б
ебаҳо ил-
мий меросни янада теран тадқиқ этиш ва оммалаштиришга қаратилган саъй-
ҳаракатларга янги туртки бериш
”
3
эканлигини таъкидлаган эдилар.
2015 йилда Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳузуридаги Абу
Райҳон Беруний номидаги Шарқ қўлёзмалари марказида
“
Термизлик алло-
малар илмий меросини тадқиқ этиш, асарларининг таржима ва нашрини
амалга ошириш” лойиҳасини амалга ошириш бўйича илмий ижодий гуруҳ
иш бошлади. Лойиҳадан кўзланган мақсад мамлакатимиз раҳбари томони-
дан Самарқанддаги халқаро конференциянинг очилиш маросимида сўзлан-
ган нутқда белгилаб берилган алломаларимиз илмий меросини тадқиқ этиш
ва халқимиз орасида оммалаштириш ҳамда Ўзбекистон Республикаси
Президенти И. Каримовнинг 2014 йилнинг 28 ноябрь куни Термиз шаҳрида
“Ҳаким ат-Термизий” мажмуасини зиёрат қилиш чоғида термизлик алло-
малар илмий меросини тадқиқ этиш ва уларни кенг халқ оммасига етказиш
борасидаги тавсияларини амалга оширишдир. Бу вазифани бажариш хусу-
сида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 30 декабрь 2014
1
Президент Ислом Каримовнинг “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг
тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” мавзуидаги
халқаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутқи. “Халқ сўзи”, 2014 йил 16 май.
2
Ўша манба.
3
Президент Ислом Каримовнинг “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг
тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” мавзуидаги
халқаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутқи. “Халқ сўзи”, 2014 йил 16 май.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
117
йилги 07/1
-
266 рақамли ишлар режаси ҳам қабул қилинган. Бугунги кунда
лойиҳада белгиланган ишларни амалга ошириш учун республикада кўзга
кўринган мутахассис олимлардан ташкил топган ижодий гуруҳ шакллан-
тирилди. Дастлабки босқичда илм фаннинг турли соҳаларида фаолият олиб
борган термизлик олимларнинг рўйхатини тузиш, уларнинг илмий меро-
сидан бўлган ва бизгача етиб келган асарлари қўлёзмалари фиҳристи (ката-
логи)ни тузиб, нашр қилишни мақсад қилинган. Айни шу босқичдан бошлаб
термизлик алломалар асрларини араб ва форс тилларидан ўзбек тилига
таржима қилиш ишлари ҳам бошлаб юборилди.
Жаҳон илм-фани ва маданияти тараққиётига улкан ҳисса қўшган алло-
маларнинг энг дастлабкилари илк ўрта асрларда яшаб ижод қилганлар.
Термизлик алломалар ҳаёти ва ижодини тадқиқ қилиш ишлари, аввало,
мазкур маълумотларни бериши мумкин бўлган манбаларни белгилаб олиш-
ни тақозо этади. Бу борада, албатта, ёзма манбалар, жумладан, олимлар
асарларининг қўлёзма нусхалари нодир манба ҳисобланади
1
. Бироқ ҳар доим
ҳам бундай манбаларни қўлга киритиш осон иш эмас. Зеро, асрлар давомида
қўлёзмалар дунёнинг турли мамлакатларига тарқаб кетиши, вақт ўтиши би-
лан йўқолиб кетиши каби сабабларга кўра жуда ҳам камайиб кетади.
Кейинги ўринда био
-
библиографик асарлар бўлиб, аксар ҳолатларда улар
бой маълумотлар бериши билан қадрланади
2
. Инсоният тараққиёти тамад-
дунига тамал тошини қўйган Шарқ маданияти ва илмий меросини ўрга-
нишга Ғарб дунёси кўпроқ ғайрат кўрсатган. Натижада Шарқ алломалари
ҳаёти ва илмий мероси, асарлари қўлёзма нусхалари ҳақида маълумот берув-
чи каталоглар, турли тадқиқотлар вужудга келган
3
. Жумладан, термизлик
алломалар асарларини тадқиқ қилиш, танқидий матнини тузиш ва нашр
қилишда ҳам инглиз, немис олимларнинг ҳиссалари катта
4
.
1
Абу Исо Муҳамад ибн Исо ас-Суврат ат-Термизий. Шамоил ан-Набий. Шарқ қўлёзмалари
маркази инв. № 3068; Юсуф Самандар Хожа Термизий. Дастур ал-Мулук. Шарқ қўлёз-
малари маркази инв. № 1437 ва ҳ.к.з.
2
Стори Ч. А. Персидская литература. (Био-библиографический обзор.) Перевел с английс-
кого, переработал и дополнил Ю. Э. Брегель. – М., 1972; Lexicon bibliofraphicum et encic-
lopaedicum a Mustafa ben Abdallah Katib Jelebi dicto et nomine Haji Khalifa celebrato com-
positum primum edidit … G. Fluegel. I–VII. – Leipzig-London, 1835–1858; Enziclopaedie des
Islam. B-de I–IV. – Leiden-Leipzig, 1913–1936.
3
Brockelmann C. Geschichte der arabischen Litteratur. 1–2. – Weimar-Berlin, 1898–1902;
Geschichte des arabischen Schrifttums von Fuat Sezgin. 1–7. – Leiden, 1967–1979; Арабские
рукописи Института востоковедения АН СССР. Краткий каталог. Под ред. А. Б. Халидова.
1–2. – М., 1986; СВР – Собрание восточных рукописей Академии наук Узбекской ССР. Т. I–
X. – Т., 1952–1980; Verzeichnisse d arabischen Handschriften von W. Ahlwardt. B-de I–X. –
Berlin, 1997–1880 (Die Handschriften Verzeichnisse d. Kgl. Bibliotec zu Berlin. VII–IX, XVI–
XXII) ва ҳ.з.
4
Arberry und Abdalqadir, Vorwort zum K. ar-Riyada. – Kairo, 1947; O. Yahya,
L‘Oeuvre de
Tirmidi, essai bibliographique
in: Mel. Massignon III, 1957. – Р. 411–478; N.L. Heer, Some
Biographical and Bibliographical notes on al-H. at-T. in: The World of Islam, Studies in honour of
Philip K. Hitti. – London, 1959. – Р. 121–134 ва ҳ.к.з.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
118
Термизлик алломалар илмий меросини тадқиқ қилиш жараёнида кўзга
ташланган нарса, бу – ҳудуддан етишиб чиққан олимлар илк ўрта асрлар-
даёқ самарали ижод қилганликлари ҳақидаги далиллар бўлди. Жумладан, ал-
Ҳаким ат-Термизий (820–932) турли манбалардаги маълумотларга қараганда
юздан ортиқ асар яратган
1
. Улардан етмишга яқини бизнинг давримизгача
етиб келган. Бироқ мамлакатимиз ҳудудида улардан жуда кам миқдордагиси
сақланиб қолган. Шу билан бир қаторда, олимнинг бизгача етиб келган асар-
ларининг кўп қисми турли Ғарб ва Шарқ мамлакатлари қўлёзма хазина-
ларида сақланади. Термизлик олимлардан яна бири Абу Исо ат-Термизий
(824–893)нинг асарлари қўлёзма нусхалари ҳам қатор хориж мамлакатларда
кўплаб нусхаларда сақлангани ҳолда, мамлакатимиз хазиналарида жуда кам
сонда учрайди
2
. Илмий мероси озми-кўпми ўрганилиб, илмий жамоатчи-
ликка ва кенг китобхонлар оммасига тақдим этилган термизлик аллома-
лардан энг машҳурлари ҳам Абу Абдуллоҳ ал
-
Ҳаким ат
-
Термизий ва Абу
Исо ат
-
Термизийлардир. Ваҳоланки, илм-фаннинг турли соҳаларида ижод
қилган термизлик олимларнинг сони юздан ортиқдир. Албатта, булар ўрта
асрларга оид турли манбаларда номлари зикр қилинган ва шу тариқа
аниқлаш имкони бўлган олимлар сонидир. Масаланинг яна бир муаммоли
томони шундаки, термизлик олимларнинг аксарият қисмининг илмий меро-
си ҳақидаги маълумотлар ҳозирча топилган эмас. Бунинг асосий сабаб-
ларидан бири термизлик олимлар илмий меросини барча мавжуд манба-
ларни жалб қилган ҳолда тизимли ва изчил тадқиқ қилинмаганлигидир.
Деярли барча соҳаларда бўлгани каби, мустақилликкача бўлган даврда
маънавий, маданий тарихимиз сарчашмалари бўлган аждодларимиз илмий
меросини, айниқса, ислом илмлари намояндаларининг асарларини ўрганиш,
таҳлил ва тадқиқ қилиш имкони бўлмаганлиги бу борадаги нуқсон ва камчи-
ликларга сабаб бўлди. Натижада дунёнинг аксарият ривожланган мамла-
катлари халқлари катта қизиқиш билан ўрганиб, унумли ва самарали фой-
далар чиқара олган аждодларимиз даҳосидан узоқлашиб, бебаҳра қолдик.
Фикримизнинг далили сифатида айрим маълумотларга мурожаат қилайлик.
Аллома ал
-
Ҳаким ат
-
Термизийнинг бугуни кунда бизгача етиб келган ет-
мишдан ортиқ асаридан атиги учтасининг, булар “Наводир ал
-
усул”,
“Солнома” ва “Наврўзнома” асарларининг саноқли нусхаларигина мамла-
катимиз қўлёзма хазиналарида сақланишини эслатиб ўтиш кифоя
3
. Ваҳо-
ланки, олим асарларининг қўлёзма нусхалари дунёнинг йигирмага яқин Ғарб
ва Шарқ мамлакатларида сақланади
4
. Мазкур асарларнинг ўттизга яқини яна
1
Geschichte des arabischen Schrifttums von Fuat Sezgin. 1–7. – Leiden, 1967–1979; C. Brockelmann.
Geschichte der arabischen Litteratur. 1–2. – Weimar-Berlin, 1898–1902; GAL, Supplementbande. 1–3.
– Leiden, 1937–1942.
2
СВР – Собрание восточных рукописей Академии наук Узбекской ССР. Т. I–X. – Т., 1952–1980.
3
Ўша манба.
4
Heer N. L. Some Biographical and Bibliographical notes on al-H. at-T. in: The World of Islam,
Studies in honour of Philip K. Hitti. – London, 1959. – Р. 121–134; Geschichte des arabischen
Schrifttums von Fuat Sezgin. 1–7. – Leiden, 1967–1979.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
119
ўша Ғарб ва Шарқ мамлакатлари мутахассислари томонидан тадқиқ қилин-
ган, танқидий матнлари амалга оширилган ва нашр қилинган
1
. Ўрта асрлар
ислом илмларидан ҳадис илми соҳасида алоҳида эътирофга сазовор бўлган
муҳаддис Абу Исо ат
-
Термизийнинг илмий мероси ватандоши ал-Ҳаким ат
-
Термизий асарлари сонига тенглаша олмаса-да, дунёда эътироф этилганлиги,
илм соҳасининг тараққиётидаги аҳамияти нуқтаи назаридан нуфузи кам эмас.
Бу зотнинг олтита саҳиҳ тўпламлар сирасидан ўрин олган “Сунан ат
-
Термизий” асарлари қўлёзма нусхалари масаласида ҳам ҳолат шундай.
Олимнинг бизгача етиб келган ва маълум бўлган асарлари “Сунан”дан таш-
қари “Шамоил ан
-
набий”, “Тасмият асҳоб ар
-
Расул”, “Китаб ал
-
илал ал
-
кабир”
номли асарларидан “Сунан” ва “Шамоил ан
-
Набий”нинг чекланган сондаги
нусхаларигина мамлакатимиздаги қўлёзмалар хазиналарида сақланади
2
.
Тадқиқотлар натижасида термизлик олимлар ислом илмлари билан бир
қаторда, табобат, математика, адабиёт, тарих, астрономия ва бошқа фан
соҳаларида ҳам фаолият олиб борганликлари маълум бўлди. Масалан,
Аҳмад ибн Абу Саййид Ваққос Термизий манбаларда фалакиёт, тиббиёт
илми билан шуғулланган олим сифатида зикр қилинади
3
. Тадқиқотчилар яна
бир термизлик олим Абулҳасан Али Муҳаммад Мунжик ат-Термизий (X–XI
асрлар)ни иқтидорли шоир, истеъдодли мусиқачи, хушовоз хонанда ва
ҳажвчиликда ҳам моҳир ижодкор бўлганлигини тасдиқлайдилар
4
. Ўрта
асрлар Термиз адабий муҳитининг ёрқин намояндалари сифатида Абу Бакр
Умар ат-Термизий, Адиб Исмоил Термизий, Шиҳобиддин Собир ибн
Исмоил ат-Термизий, Қатрон ибн Мансур Ажалий каби ва яна бошқа ўнлаб
адиб ва шоирларнинг номларини келтириш мумкин
5
. Термизлик олимлар ва
ижодкорлар қаторида меъморлар (Абу Наср Мухаммад ибн Аҳмад), хат-
тотлар (Муҳаммад ибн Мўмин ат-Термизий – XIV асрда яшаб ижод қилган
моҳир хаттот), халқ амалий санъатидан мискарлик соҳаси намояндалари
(Мавлоно Аҳмад ат-Термизий бу зот бир пайтнинг ўзида ҳам хассос табиб,
1
Ал-Ҳаким ат-Термизий. Адаб ан-нафс. Таржима ва тадқиқот A.
J. Arberry ва Али Ҳасан
Абдулқодир. – Қоҳира, 1947; Ал-Ҳаким ат-Термизий. Акйас ва-л-Муғтаррун. Таржима ва
тадқиқот Аҳмад Абдурраҳим ас-Сойиҳ ва ас-Саййид ал-Жамилий. – Қоҳира, 1990; Ал-
Ҳаким ат-Термизий. Жавоб китаб мин ар-Рай. Таржима ва тадқиқот Б. Радке. B. Radtke,
1996. – Байрут-Штутгарт, Radtke, Bernd “A Forerunner of ibn al-Arabi: Hakim Tirmidi on
Sainthood” in Journal of the Ibn Arabi Society 8, 1989. Geyoushi, Muhammad Ibraheem. “The
Influence of al-Tirmidi on Sufi Thought”, in The Islamic Quarterly 20, 1978, 104 ff.
2
СВР – Собрание восточных рукописей Академии наук Узбекской ССР. Т. I–X. – Т., 1952–1980.
3
Азимов М. Сурхондарё ижодкорлари. – Қарши: Насаф, 2006. 58-б.
4
Муртазоев Б. Мунжик Термизий // Городская культура Бактрии – Тохаристан-Самарканд:
Инс. Археологии, 1995. – С. 21–23; Муртазоев Б. Мунжик Термизий ва унинг замондошлари //
Термиз: Тарихий тадқтқотлар, илмий хулосалар. – Т.: Мерос, 2001. 74–79-б.
5
Муҳаммад Авфий. Лубоб ул-албоб. – Теҳрон: Мумтоз, 1361. – С. 160; Абдуллоев А. Адиб
Собири Тирмизй. – Душанбе: Дониш, 1969. – С. 189; Самарқандий, Давлатшоҳ. Шоирлар
бўстони (“Тазкират уш-шуаро”дан). – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 37–38-б. ва
бошқалар.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
120
ҳам забардаст мунажжим ҳам бўлган) ва мусаввирлар (Мир Мусаввир
Термизий) риёзиёт илми олимлари (Али ибн Бадр ат-Термизий) бор.
Мақоламиз ҳажми чекланганлиги боис барча термизлик алломаларнинг
исмларини келтира олмасак-да, зикр этилган маълумотлардан ҳам кўриниб
турибдики, минтақа олимлари илм-фаннинг турли йўналишларида самарали
ижод қилиб, бой илмий мерос қолдирганлар.
Шу билан бир қаторда, бу илмий меросни тадқиқ этиш борасида муайян
объектив қийинчиликлар ҳам бор. Бу ўринда, энг аввало, термизлик алло-
малардан қолган илмий мероснинг аксарияти юртимиздан ташқарида ўзга хо-
рижий мамлакатларда сақланаётганлигини айтиш лозим. Термизлик олимлар
асарларининг қўлёзма нусхалари жумладан, Германия, Франция, Россия,
Туркия, Англия, Ирландия каби Европа мамлакатлари, Марокаш, Тунис,
Жазоир, Сурия, Миср каби Африка мамлакатлари, Ҳиндистон, Покистон, Эрон,
Афғонистон каби Осиё мамлакатлари қўлёзмалар фондларида сақланади. Қизи-
ғи шундаки, мазкур мамлакатларнинг қўлёзма хазиналарида алломалар асар-
ларининг ўнлаб, айрим ҳолларда, ҳатто юзлаб нусхаларда сақлангани ҳолда
мамлакатимиз хазиналарида мутлақо мавжуд эмас ёки борлари ҳам кам сонда
сақланиб қолган. Бунинг аниқ сабаблари ҳақида муаяйн хулосаларимиз йўқ.
Албатта, мамлакатимиз мустақиллигидан олдинги сиёсий, маънавий вазият ўз
таъсирини ўтказгани сир эмас. Шу билан бир қаторда, тарихнинг муайян давр-
ларида олимлар ва уларнинг дунёқарашлари ва илмий позициялари ҳар доим
ҳам авом томонидан дарҳол тушунилиб, ижобий қабул қилинмаганлиги ҳам
бор ҳақиқат. Масалан, ҳадис илмининг пешвоси Муҳаммад ибн Исмоил ал-
Бухорий (810–870)нинг бошидан кечирганлари, Ҳаким ат-Термизийнинг тасав-
вуфий қарашлари сабабли замондошлари томонидан таъқиб қилиниши каби
мисоллар, эҳтимол, охироқибат алломалар асарларининг нусхалари кўпроқ
хориж мамлакатларига тарқалиб кетишига сабаб бўлгандир.
Барча объектив ва субъектив сабаб ва оқибатларга қарамай, термизлик
алломалар илмий мероси мутахассислар эътибор марказида бўлиб келган.
Ҳаким ат-Термизий илмий мероси мисолида бунга ишонч ҳосил қилиш
мумкин. Ўтган даврларда олимнинг илмий мероси асосан хорижий Ғарб ва
Шарқ мутахассислари томонидан тадқиқ қилинди. Бу борада кўпроқ фаол-
лик кўрсатган тадқиқочилар сирасида немис олими Бернд Радке (Radtke,
Bernd), араб олими Исмоил Яҳё, инглиз олими А. Ж. Арберри (A. J. Arberry),
америкалик олим Н.Ҳирр, араб олимларидан Абдул Фаттоҳ Барака, Али
Ҳасан Абдулқодир, Аҳмад Абдурраҳим ас-Сойиҳ, ас-Саййид ал-Жамилий,
Али Муҳаммад ал-Бажовий, Ҳусни Наср Зайдан, Муҳаммад Иброҳим ал-
Жуюшийлар ишларини зикр этиш мумкин.
Мустақилликкача бўлган даврда термизлик олимлар ҳаёти ва илмий фаолияти
рус шарқшунослари томонидан ҳам қаламга олинган (В. Бартольд, М. Массон).
Бироқ, ўзбек олимларининг бу соҳадаги тадқиқотлари, асосан, мустақиллик
йилларидан бошланди. Термизлик олимлар илмий меросини олимлардан Абу
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
121
Исо ат-Термизий мисолида профессор У. Уватов тадқиқ қилишни бошлаб берган
бўлсалар
1
, кейинчалик бу ишларни И. Усмонов
2
, М. Кенжабек
3
, Жалолиддин
Мирзо
4
ва бошқалар давом эттирдилар. Кейинги йилларда бу борада термизлик
мутахассислар ҳам самарали ишлар олиб бордилар. Б. Муртозоев, Ж. Аннаев,
З. Чориевлар Термиздан етишиб чиққан адиб ва шоирлар, жумладан, Саййид
Бурҳониддин Ҳусайн Муҳаққиқ Термизий, Мунжик Термизий, Адиб Собир
Термизий, Хожа Самандар Термизий, Абубакр Умар ат-Термизийлар ҳаёти ва
илмий меросига оид қатор рисола ва мақолалар эълон қилдилар.
Мазкурлардан кўриниб турибдики, соҳада муайян ишлар амалга оши-
рилган. Бироқ, турли жанрдаги ўрта аср манбаларида номлари зикр этилган
термизлик олимларнинг сони юздан ортиқ эканлигини ҳисобга олсак, ол-
динда қилинадиган ишлар кўп эканлигига ишонч ҳосил қилиш мумкин.
Ўрта аср олимлари ҳақидаги маълумотлар турли хил манбаларда ва кў-
пинча жуда қисқа сатрларда берилганлиги тадқиқотчига бирмунча қийин-
чиликлар туғдиради. Сабаби, олим ҳақидаги маълумотларнинг ўзи унинг
илмий меросини тадқиқ қилиш имконини бермайди. Кейинги қадам сифа-
тида мутахассислар энди олимнинг асарларини турли қўлёзмалар хазина-
ларидан излаб топишлари лозим бўлади. Бу масалада қўлёзма асарлар ката-
логлари тузилган ва қидирилаётган олимнинг асарлари бу фихристда зикр
қилинган бўлса, бу катта омад ҳисобланади. Акс ҳолда қидирувлар давом
эттирилади. Олимнинг бирон бир асари дунё мамлакатлари хазиналаридан
бирида топилган тақдирда ҳам, уни қўлга киритиш учун ҳам анча-мунча
муаммоларга дуч келиш мумкин.
Хуллас, бугунги кунда олдимизга қўйган мақсадга эришиш учун зикр
этилган қатор муаммоларни ҳал этиш лозим бўлади. Бироқ, шуниси қуво-
нарлики, мамлакатимиз раҳбари ташаббуслари билан бу ишга қўл урилди.
Термизлик алломалар асарларининг қўлёзмалари каталогини шакллан-
тиришни бошлар эканмиз, биринчи навбатда, мамлакатимиз ҳудудидаги
қўлёзмалар хазиналаридаги асарларга эътиборимизни қаратдик. Иш кўлами
ниҳоятда кенг, вақт чекланган бўлишига қарамай, гуруҳ аъзолари имкон
даражасида мавжуд қўлёзмаларни қамраб олишга ҳаракат қилмоқдалар.
Хориж мамлакатларида сақланаётган асарлар борасида турли мамлакатлар
олимлари билан ҳамкорликларимиз муайян маънода ёрдам бераётган бўлса,
иккинчи томондан, хорижда эълон қилинган фиҳристлардаги маълумотларга
таянишга тўғри келаяпти. Нима бўлганда ҳам, ўтган даврдаги қилган ишла-
римиз натижалари олдимизга қўйган мақсадни муваффақиятли амалга
оширишга ишонч бермоқда. Бугунги кунда ўрта асрлардан то йигирманчи
1
Уватов У. Икки буюк донишманд. – Т.: Шарқ, 2005; У. Уватов. Ал-Ҳаким ат-Термизий. –
Т.: Маънавият, 2001.
2
Усмонов И. “Наводир ал-Усул” ҳикматлари. – Т.: Фан, 2009.
3
Термиз тазкираси/ Мусананиф М. Кенжабек. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2001.
4
Муҳаммад Ҳаким Термизий: ҳаёти ва ижоди. – Т.: “Санъат журнали” нашриёти, 2007.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 2
-
3
122
асрнинг бошларигача яшаб ижод этган термизлик алломларнинг асарлари ва
бу асарлар қўлёзмаларининг уч юзга яқин нусхалари аниқланиб, илмий
тавсифлаш ишлари амалга оширилди.
Назаримизда, ҳозирда тайёрлаб, нашр қилинадиган фиҳристимиз тер-
мизлик олимлар илмий меросини тадқиқ этишда дастлабки қадам бўлади. Бу
ишлар кейинчалик ҳам давом эттирилиб, бошқа мамлакатлар фондларидан
ҳам термизлик алломалар асарларини излаб топиш ишлари давом эттирилади.
Бугунги кунда аниқланган термизлик олимларнинг ўнлаб асарларидан икки
ёки учтасигина ўзбек тилига таржима қилинганлиги маълум бўлди. Лойи-
ҳамиз доирасида дастлабки уч йил давомида ўрта аср олимларидан Абу Исо
ат-Термизий, ал-Ҳаким ат-Термизий (820–932), Ҳожа Самандар Термизий-
ларнинг ўнта асари араб ва форс тилларидан ўзбек тилига таржима қилинади.
Демак, бу маънавий меросни илмий тадқиқ этиш, таржима қилиб, халқимизга
етказиб бериш ишлари кейинги йилларда ҳам давом эттирилади. Шу тариқа
Юртбошимиз тарихчи шарқшунос олимлар олдига қўйган муҳим вазифани
амалга оширишда давомли ҳаракатда бўламиз.
РАҲИМОВ КОМИЛЖОН
Катта илмий ходим-изланувчи, ТошДШИ ҳузуридаги Абу Райҳон Беруний
номидаги Шарқ қўлёзмалари маркази
“Шарҳ ат-таъарруф” ва “Тазкират ул-авлиё” асарларининг
қиёсий таҳлили
Аннотация.
Ушбу мақола “Тазкирату-л-авлиё” ва “Шарҳ ат-Таарруф”нинг баъзи
қисмларини қиёслаш орқали, Аттор манбалари орасида бу асарнинг ўрнини аниқлашга
қаратилган. Шу мақсадда бу икки асар орасидаги “Шарҳ ат-Таъарруф” асарининг ўрнини
аниқлаш учун, Аттор фаолиятида “Кашф ул-маҳжуб” ва “Рисолаи Қушайрий” таржи-
маси таъсири сезилган намуналар келтирилган.
Таянч сўз ва иборалар:
Тазкират ул-авлиё, Шарҳ ат-Та‘арруф, Кашф ул-маҳжуб, Рисолаи
Қушайрия, Мустамлий Бухорий, Фаридиддин Аттор, Иброҳим Адҳам, Боязид Бистомий.
Аннотация.
В статье даётся попытка определить место этого произведения среди
работ автора путём сравнения некоторых частей таких произведений как «Тазкират ул-
авлиё» и «Шарх ат-Таъарруф». Чтобы определить место «Шарх ат-Таъарруф» среди двух
этих работ, приведены примеры из работ автора «Кашф ул-махджуб» и «Рисолаи
Кушайрий».
Опорные слова и выражения
: Тазкират-ул-авлия, Шарх ат-Та‘арруф, Кашф ул-
махджуб, Рисолаи Кушайрийа, Мустамли Бухари, Фаридиддин Аттор, Иброхим Адхам,
Баязид Бистами
Summary.
In this article there is an attempt to determine a place of this work among other
works of the author through comparison of such ones as “Tadzkirat al-Auliya” and “Sharh al-
Ta‘arruf”. And, in order to determine the significance of this work “Sharh al-Ta‘arruf” among
